André Løyning

andre@dagogtid.no

Stemninga er merkeleg i den store låven. Folk står på tå og strekker smarttelefonane høgt til vêrs for å sikre seg gode bilete av hendinga. Ein vaksen okse med ring i nasen blir dregen ut frå båsen av to menn. Det er formiddag i Seljord, og dagens første utløysing (på denne låven iallfall) skal straks gå av stabelen, som ein del av underhaldninga på folkefesten Dyrsku’n. Her er barn i beremeis, små barn som flyg rundt på golvet, større barn godt oppi skulealderen, ungdommar, vaksne og gamlingar. Folk i bunad, folk i arbeidsklede, folk i treningsklede og folk som like gjerne kunne vore hipsterar på ein dyr bar i hovudstaden.

Det som snart skal skje, kunne vore eit av høgdepunkta i røyndoms-TV denne veka og blitt ein klikkvinnar i sosiale medium. Oksen er parelysten i møte med ein lekker bukk i metall og skinn som er plassert midt på golvet. Og i det han slenger frambeina over ryggen på bukken, kjem ein luring inn frå sidelinja og trer eit slags oppsamlingsrør over lemmen til oksen. Det blir ein rask og lite romantisk affære før dei edle dropane blir løfta opp til applaus frå forsamlinga.

Om to timar skal neste okse tømmast. Dette er jobben deira, to gonger i veka.

Utanfor står buer med alt mogleg. Og då meiner eg alt mogleg. Frå heimelaga knivar til bortebrygga øl til nystroke vottar til gamle mattradisjonar til moderne anleggsmaskiner. Folka her kjem frå heile landet. Eg høyrer rogalendingar, sørlendingar, austlendingar og telemarkingar overalt. Dyrsku’n har vore eit fesjå som har trekt folk til Seljord sidan 1866, då det heitte Statens første Qvægudstilling, og framleis kjem folk hit for å sjå på kveg. Dyrsku’n sette i tillegg besøksrekord denne dagen med så mange som 41.400 gjester.

Messer som forsvann

Ein gong i åttiåra såg eg Bjøro Håland spele på Gimlemessa i Kristiansand. Eg var ikkje gamle guten, men hugsar at det gjorde inntrykk. Det var ein stad vi drog med familien for å sjå på alt og ingenting. Kjøpe godteri dei ikkje hadde i butikken, køyre karusell, sjå på kjentfolk. Utover nittiåra kom både a-ha og Morten Harket (halvt venndøl, som far min) saman og åleine til Gimlemessa. Vi drog på tur med campingvogn og såg landet. Ein sommar vi hadde køyrt oss bort på Austlandet, var det fordi far min ville sjå Momarkedet, som var kjent frå dei storslåtte TV-sendingane der dei aller største spelte, som Tina Turner og Abba (to gonger). Men då vi kom til Mysen og travbanen, var det berre kulissar att, sendinga var over. Likevel kraup vi opp på scenen og blei fotograferte av pappa.

I dag har eg sambuar frå Mysen, og i 2011 fekk eg lov å bli med henne på det som skulle bli Momarkedets 59. og siste leveår. Då hadde dei store stjernene slokna på fleire vis, og borte var TV-kameraa. Det var som å vere på ein siste fest i bygda, før alt skulle pakkast bort og skrivast ut av historia. Då hadde Gimlemessa for lengst gått i gløymeboka.

Dyrsku’n feira 150 leveår i 2016. På den tida har marknaden gått frå å vere ein arena der bønder frå Telemark møttest for å verne om det velkjende telemarksfeet, som har vore innom verdsarvlista til Unesco, til å bli ei utstilling for bygdekunst og husflid og eit kompetansesenter for mat.

Matkultur

I bilen på veg til Seljord kjem eg på noko morosamt eg las på Twitter på seinsommaren. Anestesilege ved Rikshospitalet Jon Henrik Lake skreiv: «Er du på Arendalsuka, er det fordi ingen er avhengig av at du skjøtter ditt daglige arbeid.» Det er morosamt fordi det er ei sanning, i ei tid då bablarane får meir merksemd enn bøndene. Og det har dei til felles med legen, vi er avhengige av dei passar arbeidet sitt. Det er berre nokre dagar sidan NRK valde å sladde kjendisar (apropos passe arbeidet sitt) som ikkje ønskte å bli identifiserte i programmet som ironisk nok heiter «Folkeopplysningen», fordi ein sau blei slakta. Og det altså i fårikålsesongen.

I bilradioen reklamerer ei matkjede for enkle og kjappe middagar på tilbod, og eg blir sittande og tenke på kva slags forhold vi har til mat. Basert på matvarereklamen verkar det som ein bøyg i kvardagen, noko ein verken vil bruke tid eller pengar på. Og dette samsvarer med tala frå Statens institutt for forbruksforsking og Statistisk sentralbyrå. Aldri har færre arbeidd i primærnæringa. Aldri har vi brukt mindre pengar på mat. Og aldri før har vi brukt mindre tid på mat. I tillegg har vi ein rekordlåg sjølvforsyningsgrad på rundt 50 prosent, noko som inneber at vi er heilt avhengige av å importere det vi et.

Tradisjonar

Difor er det også litt merkeleg at ein folkefest som handlar om nettopp matkultur og landbrukskultur, skal sette publikumsrekord endå ein gong. Og kvifor forsvann messene i Kristiansand og på Mysen? Ville ikkje bøndene møtast lenger? Eller gjekk dei tom for ting å selje? Eg meiner å hugse at det var mykje jugl og vås på Gimlemessa dei siste åra, og at sukkerspinn og karusellar ikkje var like spektakulært lenger.

Det første eg møter ved Dyrsku-porten er eit brudefølge. Som ein fast tradisjon begynner laurdagen med eit bryllaup. Brudefølget blir leia av eit lite ensemble på fele og går nedover festivalplassen, forbi svære traktorar og landbruksmaskiner, forbi Felleskjøp-utsalet og informasjonsbuer for omtrent kvart tenkeleg problem ein kan ha som bonde. Vel framme på festplassen blir dei møtt av prest, smed og kjøkemeister. Sola skin over fjella, og ei mengd folk har møtt opp for å sjå nokon dei truleg ikkje kjenner, bli gifte. Det er gudsteneste, og etter den påfølgande allsongen trekker eg meg unna.

På vei til matutsalet går eg forbi to gutar som kappast om å skifte kjede på motorsaga raskast, folk som er på kurs i handverkstradisjonar, eksteriørdømming av dyr, kurs i dyrehald, opplæring i ny teknologi og presentasjon av nye maskiner.

Då eg tek eg eit glas Vinjebrygg med eit par unge bønder frå Indre Østfold i Storstugu, kjem ein maskinseljar bort til bordet vårt. Han riv i ein runde øl og takkar dei for sist. Eg spør han korleis det går. Vanlegvis sel han mange maskiner på Dyrsku’n. Telemarkingar, som mange andre, er godt vane med å få «Dyrsku-pris». Klarer ein å kjøpe ei av maskinene som står på utstilling, slepp ein dessutan transportgebyret for å få ho levert. Ein god handel. Men i år har han ingen sal. Vanlegvis, seier han, brukar det å vere rundt tjue treskarar til sals på Finn.no, men i år har det vore oppi over hundre.

Fornying

Medan Gimlemessa som eg voks opp med, var driven av Idrettens kontaktutval i Kristiansand og var ei god inntektskjelde for idrettslaga i byen, var Momarkedet etter andre verdskrigen starta av Mysen og omegn Røde Kors for å sikre pengar til beredskap og omsorgsaktivitetar.

To ulike utgangspunkt for å lage messe, men likevel vart dei likare og likare. Det som skilde dei frå kvarandre då eg var på Momarkedet for nokre år sidan, var dei som stod på scenen. Resten var det same sukkerspinnet, det same juglet og dei same karusellane.

Messene knytte til landbruket hadde eit anna utgangspunkt. Dei skulle skape ei større plattform for kunnskapsformidling knytt til avl, dyrehald og matkultur som ikkje berre var for bøndene, men for meinigmann òg. Fesjåa har frå gammalt av hatt eksteriørdømming av storfe, sau og hest, både for yrkesbonden og for hobbybonden, der heile familien var engasjert i alt frå transport av dyra til barna som presenterte dei. Sjølvsagt var det sukkerspinn og karusellar der også, men dei hadde forankra folkefesten i ein bygdetradisjon.

Då traktoren kom til Noreg i 50-åra, var det enkelte som spådde at Dyrsku’n kom til å gå nedanom og heim, fordi maskinene ville ta merksemda bort frå dyra. Dette var også kort tid etter at festen vart opna for andre storferasar enn telemarksfeet. I staden tok festivalen opp i seg dei nye køyretøya og vart eit viktig utstillingsvindauge for landsbruksmaskiner. Det same hende med bygdekunsten då Dyrsku’n blei landets største husflidutstilling i 1962.

Tacodropar

I dag er Dyrsku’n like mye eit fesjå for bonden som for forbrukaren. Arrangøren kan skilte med 100 matprodusentar frå heile Noreg og ei rekke lokale bryggeri. Over 100 utstillarar står på venteliste for å få plass på jordet, og dei blir silte ut med strenge kriterium for å sikre mangfaldet og kombinere det å vere folkefest, møteplass og handelsstad med rot i bygdetradisjonar for heile Sør-Noreg. Dyrsku’n kan skryte av 10 prosent nye besøkande dei siste åra.

Tilbake på låven blir ein ny okse gjord klar for å tømme seg for publikum. Dropane hans skal frysast ned til dei skal befrukte kyr her eller ein annan stad i Europa og bli opphav til kalvar som seinare kan bli til tacokjøt, hamburgarar og biff.

Og det var altså dette det ein gong starta med, for over 150 år sidan. Kunnskapsformidling om fe, avl og dyrehald, som kjernen i ein folkefest som aldri ser ut til å ta slutt.