Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Geografisk er det ei ferd på berre fire kilometer, tre kvarter å gå, nokre minutt med metroen, om lag seksti gater – fyrst tjue attmed Central Park og så førti gater inn i Harlem. Materielt og kulturelt er det ei ferd gjennom hundreår av amerikansk soge. Den kvelden får Hammond høyra atten år gamle Bille Holiday. 

Rutenettet

Heile Manhattan-øya er ruta opp i om lag 250 gater mellom vest og aust, mellom Hudson og East River, frå The Battery på sørspissen til Broadway Bridge i nord, to mil, som frå Akershus festning til Lillestrøm. Øya tek drygt fire timar å gå på langs. I dag går eg ein tredel, åtti gater, frå hotellet ved 8. gate og Washington Square Park til 87. gate, der Billie Holiday budde dei siste åra av livet. 

Byen tetnar til før han opnar seg att med Central Park. Femte aveny er ikkje til å halda ut, trass i og på grunn av pandemien. På grunn av? Her snublar ein i folk. Trass i? Ja, det er færre turistar enn vanleg i New York, og dei som likevel er her, har samla seg på Femte aveny.

New York Public Library, mellom 40. og 41. gate – teikna av dei same arkitektane som teikna barndomsheimen til John Hammond – er det beste med Femte aveny, som eg held ut til 50. gate. Dei siste ti går eg Sjette aveny. Somme byter aveny same kva, for å koma til Radio City Hall eller Museum of Modern Art, og går då glipp av Trump Tower, som ligg høgare på Femte.

Midtown er Manhattan på sitt verste. Ein skjønar dei besteborgarane som for 180 år sidan kravde ein park midt i rutenettet. Landsbyane som låg der parken no ligg, vart tømde for fattige irar og frie afroamerikanarar. Rikfolka fekk parken sin og bur framleis på kvar si side av han, på høvesvis Upper West Side og Upper East Side. 

Haust på Manhattan

Synet av parken gjev von. Trea som står der i staden for folk. John Hammond drog motsett veg den novemberkvelden for 88 år sidan, frå parken og nordover. Det er sist i november no òg, men den illgjetne New York-kulda er her ikkje enno. Uvant for newyorkarane kjennest november som seinsumar der sola slepp til. Neste dag blæs kald vind frå elva gjennom «canyons of steel», juv av stål, som Vernon Duke skriv i songen «Autumn in New York».

Byen står kledd i haustdrakt. Kor mange tre veks på Manhattan? Eg har vore i Tokyo om våren når kirsebærtrea blømer, og i Moskva om vinteren når ingen by er kvitare og kaldare. New York er kjend for haustfargane. Byen syd etter sumaren då mange drog vekk. Det er kaldt ute, det er varmt inne, og alt skal henda: middagar, teaterstykke og konsertar ventar dei neste dagane. Som vinterby lukkar New York seg inne i seg sjølv når kulda kjem, medviten om at han har heile verdas augo på seg. 

I «Autumn in New York» er det nok inntrykk frå hausten 1933 Vernon Duke nyttar, for han skriv songen sumaren etter. Her er fyrste strofe: 

Hausten i New York

har ein lokkande atmosfære 

Hausten i New York

er som sitringa på premiere

Ein glitrande by

Ei skimrande sky

mellom juva av stål

Her nådde eg mål:

Eg er heime

 Hesteskyss

Truleg spaserer ikkje John Hammond frå Central Park til Harlem, jamvel om han er ein ung og sprek kar på berre 22 år, han fyller 23 rett før jul. Metroen og bilane byrja å ta over øya alt då han vart fødd i 1910. Den fyrste undergrunnsbanen opna hausten 1904, halvanna mil lang, frå City Hall Station sør på Manhattan til Harlem og 145. gate, få hundre meter frå Monette’s Club, der han skal høyra atten år gamle Billie Holiday. 

Då han var gut og nye framkomstmiddel tok over Manhattan, mista dei arbeidet sitt, dei mange som livnærte seg av hesteskyss. Ein heil del av dei flytta frå bydelen dei hadde hatt som sentrum, Greenwich Village, der eg bur, og lét etter seg tomme bustader og stallar, som var billige å leiga, og der kunstnarar flytta inn. Det kjem me attende til neste veke når me vitjar bydelar sør på øya, og unge talentar som talentspeidaren Hammond oppdaga der, mellom andre ein 20 år gamal Bob Dylan, ein septemberdag i 1961, nær tretti år etter møtet med Billie Holiday i Harlem ein sein novemberkveld.

Forbodstid

Der John Hammond tek seg frå Central Park til Harlem, ser byen og nattelivet slutten på tretten års forbodstid. I mars tillèt president Roosevelt lettøl og lettvin, og i desember vert det meste som før 1920, då liberale og verdsvande newyorkarar flest motsette seg forbodet. Men ikkje alle – afroamerikanske og norske aktivistar i byen støtta det. 

Det gjer Hammond-familien òg. I palasset deira held forbodstida fram etter 1933, også når 300 vener og gjester samlar seg i biblioteket i andre etasje, ein sal på 200 kvadratmeter, for å høyra dei fremste jazzmusikarane i landet, eller berre John Hammond og mora, ei kristen fråhaldskvinne. 

Så kva gjer den 22 år gamle rikmannssonen på ein nattklubb i Harlem ein sein novemberkveld? Han er talentspeidar i musikkbransjen, men han er òg borgarrettsaktivist og motstandar av dei amerikanske raseskiljelovane – som dei neste åra skal stå modell for dei nye raselovane i eit Tyskland som i 1933 vert ein eittpartistat med bokbål og innskrenka borgarrettar for jødar. 

I New York går den etniske skepsisen båe vegar. Det er ikkje berre for ein kvit gut å vimsa kring i Harlem. Det har teke han tid å verta godteken i det svarte musikarmiljøet. Venskapen med den jamaldrande jazzsaksofonisten Benny Carter (1907–2003) vart eit gjennombrot. Og i kveld skal John Hammond få høyra noko han ikkje har høyrt før. Tiår seinare fortalde han: «Måten ho song på, endra den musikalske smaken og retninga mi av di ho var den fyrste kvinnelege songaren eg hadde høyrt som faktisk song som eit improviserande jazztalent.»

Holiday til Harlem

Billie Holiday flytta frå Philadelphia til Manhattan og Harlem i februar 1929, eit halvår før krakket på Wall Street 150 gater unna. John Hammond var då nitten år, Billie Holiday var tretten. Ho hadde budd hjå slektningar og andre medan mora freista å finna fotfeste i Harlem. No kunne dottera koma etter, for no hadde mora fått arbeid på ein bordell, der dottera fekk prøva seg, ho òg. 

Foreldra hennar hadde vore ugifte tenåringar. Mora på nitten vart kasta ut heimanfrå då ho vart gravid. Faren var seksten og drog snart sin veg for å satsa på eit liv som omreisande musikar. 

I Harlem møtte Holiday eit anna Manhattan enn i songen til Vernon, som ho sjølv skulle gjera kjend då ho spela han inn i 1952, akkompagnert av Oscar Peterson. Då var ho både rik og feira. Men den andre strofa har mørkare tonar, og dei kjende ho nok att då ho valde seg songen. 

Hausten i New York

kjem med ein lovnad om kjærleik

Hausten i New York

er blanda med smerte og natt

Drøymarar med tomme hender

drøymer seg til fjerne strender

Det er haust i New York

Det er godt å kjenna han att

Heimslege Manhattan

Manhattan har noko heimsleg over seg. New York er kvardag. Byen har ikkje det alternative preget til Berlin. Jau, unge newyorkarar er alternative så det held, men ikkje outcasts, kan henda av di byen elles har så mange slike. At Manhattan er heimsleg, syner seg sterkare no med pandemien og færre turistar. Dei ein ser, er dei som bur her. Når turistane er færre, verkar det som tiggarane har vorte fleire. Eller så har me tilreisande vorte synlegare.

New York har ikkje lukkejegerpreget til Los Angeles, ein millionby dominert av ein hovudbransje som freistar med fyrstepremie i livslotteriet. New York er ikkje så fasjonabel som Paris. New York verkar ikkje så spanande og eksotisk som London, der all verdas kultur og kjøken trer fram i kontrast mot det britiske bakteppet. New York har alt London har, og meir til, men ikkje bakteppet av ein opphavleg og innfødd kultur. På sørspissen av Manhattan ligg eit «indianarmuseum», men elles er den innfødde kulturen meir usynleg her enn den aboriginske i australske millionbyar.

I New York er det eksotiske ikkje eksotisk, men kvardag. Det er ikkje krydder, men hovudrett, stew, lapskaus. At byen er ein smeltedigel, synte seg den novemberkvelden i 1933. Møtet mellom afroamerikanske Billie Holiday og nederlandskætta John Hammond var eit møte mellom materielle og kulturelle ytterpunkt i det amerikanske samfunnet. 

Men noko vesentleg hadde dei sams: Dei høyrde ikkje til urfolkesetnaden, dei var innvandrarar, båe med ei mangehundreårig soge i den nye verda, ei soge som for den eine låg i flaumljos, for den andre i mørker. Tippoldefar til Hammond var sist på 1800-talet den rikaste mannen i USA, jarnbane- og shippingmagnaten Cornelius Vanderbilt. 

Kring parken

At dei møttest i 1933, førte etter kvart med seg at dei kom nærare kvarandre, materielt, kulturelt og geografisk. Midt i 1950-åra flytta ei 40 år gamal Billie Holiday inn på Upper West Side, ein bustad berre meter frå parken, eit townhouse med fem etasjar, seks bad, sju soverom og vinkjellar. Der budde Holiday til ho døydde av skrumplever i 1959, 44 år gamal. Bustaden vart i 2017 seld for kring 100 millionar kroner. 

På hi sida av parken, berre skild av Jacqueline Kennedy Onassis Reservoir, voks John Hammond opp, i eit langt dyrare hus som i dag er det russiske generalkonsulatet i verdsbyen. Bassenget mellom dei to bustadene var i si tid utgangspunktet for planlegginga av heile parken. 

Hammond-familien selde huset i 1946, året mormora til John Hammond døydde, Emily Thorn Vanderbilt, fødd i 1852. I den eine enden av det nær hundre år lange livet fekk ho 25 år med Cornelius Vanderbilt, verdas rikaste mann, og i den andre enden av livet fekk ho 36 år med barnebarnet John Hammond. 

Og Billie syng

Billie Holiday forandra John Hammond. John Hammond forandra Billy Holiday. I lag forandra dei tilhøvet mellom svart og kvit kultur, fyrst på Manhattan, sidan i USA og store delar av verda. 

Neste veke held New York-soga fram med ein annan songar som kom til byen om lag då Billie Holiday forlét han, kring 1960. Kva har Holiday og Bob Dylan sams, anna enn Manhattan? Jau, båe vart oppdaga og produserte av John Hammond, båe har ein vokal med ein heilt uføreseieleg frasering, og elles? No slår det meg at båe vert hylla av den norske lyrikaren Kurt Narvesen i debutsamlinga Steppene (1975) – som eit døme på at påverknaden frå John Hammond og talenta han oppdaga, nådde til verdas ende og norsk samtidslitteratur. Eit lite utdrag:

Er du glad i meg? Er du glad i meg?

Vil du bo i mitt luftslott med gavler mot syd

og roser i biblioteket?

Bli på balkongen når tusmørket kommer

og gorillaer danser i havegangen,

når feene hvirvler i blomsterbedet

der alrunene gror –

når Marilyn Monroe og Ivar Aasen

tenner lyset i nordre tårn!

Når Narvesen i langdiktet «Lady Margaret no. 2» fører saman Monroe og Aasen, er han påverka av den kaleidoskopiske surrealismen til den unge Dylan, til dømes i songen «Desolation Row» (1965). Og diktet held fram med å hylla røysta til Billie Holiday: 

Billie Holiday står der ute og synger

for ingen,

Beethoven leser i skuret ved elven

Sjolokovs tyvende brev til Stalin.

Regnet trommer mot bølgeblikket,

Mesteren dupper. Og Billie synger

klagende sårt om et ødelagt liv:

the blues –