Som ungdom var eg umetteleg på nynorsk lyrikk. Olav Nygard visste eg ikkje mykje om, hadde berre lese nokre fåe dikt av han i ein gamal antologi far min fann i eit dødsbu. I forkant av fødselsdagen min og julaftan brukte eg å gå til lyrikkhylla i kjellaren på Wangsmos antikvariat i Trondheim og notere nokre titlar eg ynskte meg. Der vart eg merksam på boka Dikt i utval av Olav Nygard og skreiv ho opp, då eg hadde ei kjensle av at denne diktaren var nokon ein burde ha litt greie på.

Høgtidsdagen kom. Eg opna pakken frå mor – han var urovekkjande tynn – og måtte nok streva for å smile då det slett ikkje var Dikt i utval som låg der, men eit slite hefte titulert Ved vebande. Eg veit framleis ikkje korleis mor mi greidde å rote til denne tinginga; ho som kjende meg, burde ha skjøna at eg ynskte valuta for pengane, altså rett og slett flest mogleg dikt, og at ei så lita bok ville bli eit vonbrot.

Heldigvis har eg seinare kome på betre tankar. Mellom anna har eg innsett det alle Nygard-kjennarar nok veit frå før, nemleg at Ved vebande står i ei særstilling i denne forfattarskapen.

Eit strevsamt liv

Det var ikkje mykje Olav Nygard rakk å gje ut. Fire diktsamlingar vart det, pluss ei attdikting av Robert Burns, etter at han i vaksen alder lærte seg engelsk. Det låg òg ein del upubliserte dikt att etter han, nokre ferdige og andre uferdige, som meir enn provar at han hadde fleire fabelaktige bøker i seg. Dei dikta han ikkje var nøgd med, sytte han for å få brent.

Nygard vart fødd på fjellgarden Krossen inst i Modalen i 1884. Mora fekk til saman ti ungar, av desse vart tre skulemenn og éin skodespelar. Om heimen låg veglaust og avsides til, så fanst det bøker i hyllene, og Olav byrja tidleg å skrive. I 1904 kom han til Møre folkehøgskule i Ørsta og møtte åndsmenneske som nok verka sterkt på han. Elles gjekk han i snikkarlære – han var flink med trearbeid – og var i militæret. Mora døydde då han var ti, og i 1908 miste han Petra, som han var trulova med, i tæring. Sin eigen vesle familie fekk han i Rakel, som skulle koma til å overleva han med 55 år, og sonen Sigurd, som døydde i ein alder av 19. Nygard var i økonomiske vanskar stort sett heile livet og bytte både arbeid og bustad mange gonger. Mellom anna arbeidde han som snikkar, bryggjeriarbeidar og verftsarbeidar, og småbruk dreiv han på fire forskjellige stader. Det var nok ikkje vesentleg for han, alt dette andre han måtte sysle med – det var jo diktar han ville vera, det var kallet.

Den fyrste diktsamlinga, Flodmaal, kom i 1913, og fekk nokre positive meldingar. To til fylgde dei to neste åra, Runemaal og Kvæde, men desse fekk lite merksemd. Det skulle gå åtte år før den fjerde og siste samlinga kom. No i 2023 er det altså hundreårsjubileum for utgjevinga av det flekkete heftet eg fekk av mor, som med åra og flittig bruk har vorte endå gulare, lausare i bindinga og meir frynsete i dei ujamt oppklipte sidene. Det er utvilsamt denne boka som har lyft diktaren frå Modalen opp i dei gylte himmellofta – for å låne eit av hans eigne uttrykk – i norsk litteratur; det er her han i full mon har funne og får brukt si særeigne poetiske røyst til å skapa eit gjennomført, rikt og intenst alvorleg kunstverk.

Så, kva er det no eigentleg med denne boka?

Himmelgampen

«Eller var det i draum me fann uppveg og leid/ gjenom dynjande himlar ein gong/ daa paa solskodd og sylvfaksa skyer me reid/ med ein morgonbjart stjerneher song?»

I opningsdiktet «Til gampen min» møter diktar-eget att ein kjær firbeint ven og tenkjer attende på luftige trav i forne dagar. Det er altså stila til ein hest av det ordinære slaget, men innleiingsvis blir gampen nemnd ved namnet Pegasus, sjølve himmelhesten som ber lyn og tore for Zevs, og som gudane brukte som sendebod mellom seg sjølve og menneska. Denne blandinga av høgt og lågt verkar ved fyrste augekast spøkjefull, men i Ved vebande har Nygard utvikla seg eit godt stykke bort frå den folkeviseinspirerte og humoristiske tonen det finst døme på i dei tidlege samlingane hans: Diktet om hesten som kanskje er ein gamp, kanskje ein guddommeleg vengehest, er nok meint like alvorleg som samlinga elles, og går rett inn i eit sentralt tema hjå Nygard, nemleg diktekunsten og diktaren si rolle.

Han visste at han hadde fått ei dyrebar gåve, og i dei tidlege bøkene legg han for dagen ei nokolunde klassisk romantisk forståing av diktaren som med høg personleg kostnad stormar himlane i jakt på sanning og innsikt. Men tvilen – kan det no overhovudet seiast, det store eg vil seia gjennom diktinga mi? – er der heile vegen. I Ved vebande er skrustikka for alvor stramma, her finn vi ein diktar i borande samtale med seg sjølv.

Det litt framandarta ordet i boktittelen er av norrønt opphav, og vart mellom anna nytta om ei innhegning kringom ein heilagdom eller fredheilag stad. Diktaren skriv i spenn mellom livet her og no og ei kosmisk røynsle av noko langt større enn vårt daglege maurtueslit, eit eller anna attom yta. Men til slutt står han altså framleis ved vebandet – og då neppe på innsida av det, men kanskje heller speidande inn. Det gode nyhendet er at det heilage ikkje ser ut til å finnast berre i «æterhimlane» lenger, kanskje ligg det noko nærare til vegs?

Sjølv om straumdrag frå romantikken finst i alt han skriv og han heile livet finsnikra på tradisjonelle lyriske former inntil han mot slutten står fram som ein sann meister i versbyggjarkunsten, blir det umogleg å kalle Nygard «berre» romantikar. Sjølvransakinga i Ved vebande liknar snarare eit modernistisk trekk, eit band mellom Nygard og samtida hans, for ikkje å seia vår eiga tid.

Nøkkelorda i sitatet om gampen blir dimed: «Eller var det i draum...?» Det diktaren har tenkt på som sant om tilhøvet mellom seg og himmelhesten – som kanskje, kanskje ikkje er eit bilete på sjølve diktekunsten – var moglegvis ikkje sant likevel. I dei fire siste linene havarerer illusjonen fullstendig: «Og daa draumen lik brestande skumblørur sprang/ stod me jordfast med beinbrotne kne/ og maa beite i klunger paa skuggedals-vang/ med vaar vonlause lengsel – aa ve!»

Herja lekam

Det skal ikkje nektast for at mykje av den triste livssoga til diktaren kan lesast inn i lyrikken hans. Ved vebande har sjukdom og daude som sentrale motiv. Nygard vart innlagd med tæring på Harastølen i Luster i 1913, og vart friskmeld året etter. Men seinare kom sjukdommen attende, og dei fem siste åra levde han med ei stendig sterkare visse om at livet nok ikkje kom til å bli langt.

Sluttdiktet «Til ‘ljaamannen’», der den talande vender seg direkte til ein personifikasjon av dauden, er ein klassikar. Diktet buktar seg på forunderleg vis frå det konfronterande galgenhumoristiske til det vemodig forsonande: «Aa ver kje bljug av dine ljote lender,/ av gnagelaaten i ditt turre kne;/ din elsk er hjartemild, i dine hender/ ber elskhugsgaavunn bod om sæld og fred.» Andre perler med liknande tema er «Timann skrid undan», om tida som er i ferd med å renne ut, og det meir gåtefulle «Eg andar hol i kvitan is», der eit menneske lenge bunde til sjukesenga står med handa på dørklinka og kanskje, kanskje ikkje skal gå ut i verda, då ei urovekkjande røyst gjev seg til kjenne og byrjar stille krevjande spørsmål.

På byrjinga av 1920-talet skulle Nygard reise til Italia i lag med venen Tore Ørjasæter, ikkje minst fordi klimaet der kunne tenkjast vera bra for helsa. Men han kom ikkje lenger enn over Langfjella, så vart han sengeliggjande att. Han og familien flytte inn i ei sommarhytte på Oppsal, og det siste leveåret nådde ikkje Nygard bortom hagegrinda – men han skreiv alt han kunne.

«Aa send meg heim ein solgyllt svaletanke,/ av alle dine tusund berre ein!/ so mine vengjebrotne sviv fær sanke/ seg kring han, gløyme alle sine mein […]» Diktet «Til ein ven paa Italiaferd» har altså eit høgst konkret førelegg, i eit liv der mykje ikkje vart som diktaren skulle ha ynskt.

Symbiose

Vel å merke meinte ikkje Nygard at Ved vebande trong å lesast biografisk, og det er slett ikkje naudsynt heller; verket står støtt på eigne bein.

Her finst så mykje meir enn dauden. Det andre diktet i boka er til dømes eit nydeleg lite eit ved namn «I dansen», der felespelaren Nygard skapar eit forførande bilete av to dansarar som ser ut til å gå i eitt med både landskapet og tida: «D’er avdagsdimt med doggfall yve grender,/ paa fjelle søv det siste solarglad/ med fela syng, og kvate bogen bender/ seg kaat ikring på draumkløkkt strengjerad./ Med liv eg fangar hennar varme hender,/ i gylte himelloft me sviv av stad.» Dette er jo liner som jamvel – eller kanskje især – ein skuleungdom kan få lyst til å lære seg utanåt og gå og fantasere om i løyndom.

Trass i visse markørar som plasserer Nygard innanfor vestnorsk geografi og kultur, er det langt frå heimstaddikting, det han held på med. Naturen er aldri hovudsaka i dikta hans, men snarare ein veg til dei kosmiske røynslene han søkjer.

Eit anna døme på det same er Nygards kanskje aller mest kjende og oftast trykte dikt, «No reiser kvelden seg». Med utgangspunkt i noko tilsynelatande så trivielt som at dag blir til kveld blir til natt, greier poeten å måle fram ein sensuell symbiose av sjeldsynt intensitet, der alt frå «kjørr og lyng» til «djupe himlar» er med i spelet: «Med linne andardrag stig natta inn,/ med myrke lokkar kringum hals og kinn/ og herdaduk av elvelette eimar./ Og kløkke lundar, æolsharpe-klang,/ ris bljugt som gjenteborn or moderfang/ og sviv på lettan fot i svale heimar.»

Ord og meining

Det vil vera arrogant å hevde at Nygard openberra seg i sin fulle rikdom for meg allereie då eg var seksten, sytten år gamal. Realiteten er at jamvel røynde lesarar kan finne språket hans utfordrande. Han er kjend for dei mange særmerkte orda sine, nokre dialektale, andre lange og uvanlege samansetjingar av fleire ord.

Det hjelper nok å ha lese mykje nynorsk, gjerne av eldre merke. Men litt handlar kanskje òg om innstilling. Eg hadde vågemotet til ein ungdom, tenkte ikkje at noko som helst var for vanskeleg, eg lét det berre stå til og las.

Når ein så har lese eit dikt, og levd seg inn i tonen med heile det opne sinnet sitt og late seg rive med av den forheksande musikaliteten i dei stormande linene, vel, då kan ein plutseleg skjøna, ut frå den store samanhengen, det ein eigentleg ikkje skjønar – eller ein kan innsjå at det eine uforståelege ordet ikkje er vesentleg, at det ikkje svekkjer den heilskaplege poetiske røynsla.

Det var nok ei tid då eg ikkje ana kva ein «bikar» er. Men så står det i diktet om ein «gudedrykk» som blir blanda i «livsens bikar», og kor blandar ein no eigentleg ein drink om ein er på fest? I eit glas, ein kopp, eit krus, eit beger, på nynorsk alternativt bekar … Eureka – då lærte eg noko nytt, no gløymer eg aldri igjen kva ein bikar er.

Er det elles noko Nygard har vorte kritisert for, er det at dikta hans stundom er for ordrike, at dei byd på opphopingar av uklåre bilete som endar med å slå kvarandre i hel, eller som fyk i veg og snart handlar meir om seg sjølve enn om det dei opphavleg var bilete på. Visse store ord som går att – «draum» og «lengsle», til dømes – blir verande dunkle i innhaldet.

Men kva så?

Som lesar treng eg ingen fasit frå diktaren. Kanskje er draumen berre draumen, lengsla berre lengsla, og kanskje er diktet, som heroisk freistar uttyde desse luftige omgrepa, det næraste ein kan koma ei forståing av dei.

Sjølv fylgjer eg med glede Nygard på dei vide streiftoga hans, frå skuggedalsvangen til soldraumsblånen og attende.

Livsens raude makt

Éi glede fekk då diktaren trass alt på tampen av livet, og det var den gode mottakinga av Ved vebande både i avisene og i brev frå sjølvaste Arne Garborg. I januar 1924 døydde forresten Garborg – ein liten månad før Nygard.

Nokon stor tilhengjarskare har han nok aldri hatt, snikkaren frå Modalen. Men vi kan kanskje seia at stjerna hans har vore stigande. I 1953 vart han lovprist i radio av Claes Gill, som repeterte og forsvara påstanden om at Nygard, om han berre hadde skrive på eit verdsspråk, ville hatt rang som ein av dei store lyrikarane i verdslitteraturen. Den setninga har vorte eit refreng. Sikkert er det at namnet Nygard ragar i norsk litteraturhistorie, og mange er dei forfattarane som har skrive med age om han.

Avslutninga må diktaren sjølv få. Eg las lenge i Ved vebande i jakt på den eine strofa som framfor noka anna kan samanfatte alt eg har prøvd å formidle, før det slo meg at ingenting er som ei ungdomsforelsking. Slik endar «I dansen»:

Og elva lyfter stillt si store lunge

og sullar dalen inn i draumeland.

Men full av livsens raude magt, den unge,

bryt slaatten natta med sitt bragleband;

i djupe hjarterkvelvar rullar tunge

og varme sælesjøar yver strand.

Ei draume-æve gjenom dalen andar

og gudedrykk i livsens bikar blandar.

Erlend Skjetne

Erlend Skjetne er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.

oppdatert fredag 10. februar kl. 12:50