Lytt til teksten:

I pressa blei det sagt at Agnar Mykle hadde nytta levande modellar for romanpersonane sine, men ikkje at modellane for det meste var i fulle klede og henta frå Arbeidarparti-miljøet i Bergen. Samstundes blei det slått stort opp at Sangen om den røde rubin (heretter Rubinen) skulle vere ein pornografisk roman med referat frå samleie med levande bergenskvinner.

Når desse elementa blei slått saman, blei det til eit «faktum» at Mykle hadde brukt levande og lett attkjennelege modellar til dei seksuelle skildringane. Men sjølv om det fanst levande modellar for Asks kvinner, var dei vanskelegare å identifisere enn kjenningane hans i Sosialistisk Studentlag. Likevel blei desse to heilt ulike gruppene – modellane for Asks elskarinner og modellane frå Sosialistisk Studentlag – blanda saman. I den offentlege meininga blei attkjenninga av sosialistane overført til elskarinnene.

I den verkelege sosialistiske studentforeininga i Bergen samla fleire av landets komande stortingsmenn og ministrar seg om den marxistiske guruen Trygve Bull. I mellomkrigstida hadde han vore ein viktig medlem av den kommunistiske kaderorganisasjonen Mot Dag, under krigen var han politisk fange i Sachsenhausen, og han blei sidan viktig på venstresida i Arbeidarpartiet. Då Agnar Mykle kom til Bergen i 1938, var Trygve Bull lektor ved Bergen Katedralskole.

I dette bergensmiljøet var ein så oppteken av Rubinen at fleire skal ha finlese romanen to gonger for å sjå om det var mogeleg å finne seg sjølv i han om dei berre leita grundig nok. Lett å finne var Trygve Bull, modellen til Francis Stabell, som Ask Burlefot lytta til med botnlaus vyrdnad. Men Bull var langt frå den einaste modellen frå denne krinsen. I Arbeiderbladet, den gongen regjeringsorgan og Arbeidarpartiets partiavis, hadde redaktøren Per Monsen skaffa seg eit eige, så å seie redaksjonelt eksemplar av Rubinen, skriv forfattaren Eystein Eggen, som ei stund var Mykles svigerson. På fyrste side skal det ha vore skrive inn ei liste over partifellar som var omtala, med sidetilvising.

Denne lista må ha vore imponerande, for då Mykle hamna på handelshøgskulen i Bergen og begynte å gå i Sosialistisk Studentlag, trefte han på ein venekrins som seinare, då Rubinen kom ut i 1956, var fletta inn i det sterkaste politiske maktmiljøet i landet.

Den mannen som fyrst av alle skulle gå ut offentleg og identifisere dei mannlege modellane for Mykles romanpersonar, var Per Monsen. Han hadde under krigen leidd informasjonskontoret til regjeringa frå London, var under Mykle-debatten redaktør i Arbeiderbladet og formann i Norsk Presseforbund, og blei seinare sjef for NTB. Svigerfaren hans var Olav Scheflo, ein av dei fremste veteranane i arbeidarrørsla, og utanriksminister Halvard Lange var svogeren hans.

Monsen var modellen for romanfiguren Anders Taraldsen, som i Rubinen opptrer saman med «en eldre ugift dame ved navn Poppi», same namn som Monsens andre kone; her ser det ut til å vere samanfall mellom modell og romanperson til og med i namnet. Skildringa av Ask Burlefots møte med Taraldsen og Poppi i Rubinen er ikkje særleg flatterande. Poppi blir omtala som «særdeles lite vakker å se på», med ein usunn ansiktsfarve «som om hun led av høyt blodtrykk eller noen nervesykdom som presset på; hennes øyne var metallgrå og medynksløse helt uten vipper, hennes nese var stor og tykk og blålig rød og oversådd med huller i huden», dessutan hadde ho «store hestetenner med brune flekker på», og «tynne, bleke gammelpikelepper (...) hastig overstrøket med sminke av en sykelig gul farge», alt saman på «hennes gråhårede fuglehode» som ho alltid heldt på skrå: «Hun var den mest ukvinnelige kvinne Ask hadde sett.»

Per Monsen, som såg seg sjølv og kona så grotesk karikerte i romanen, lét seg neppe formilde av dei litterære aspekta ved saka. Noko av det fyrste Mykle skriv i det portrettet Per Monsen las som ei skildring av seg sjølv, smaka av forakt: «Ask hadde engang tenkt: Taraldsen ender som pamp.» Utsegna smaka sikkert endå dårlegare sidan Monsen, då han las dette, var ein politisk pamp. Mykle skriv det inn i ein lang scene der Ask og Poppi er med heim til Taraldsen på eit nachspiel, og der alle tre sit tett klumpa saman medan dei to eldre snakkar «med raske, iltre stemmer» i samanhengande ordstraumar om litteratur, politikk og kunst. Ask freistar å presse inn nokre konverserande setningar, men blir fullstendig oversett og minnest «de fire fastlåste tannlegetimene» heime hos Taraldsen om natta som «den mest smertende og nedverdigende opplevelse han hadde hatt i sitt liv», fordi dei to eldre sosialistane ikkje tok omsyn til den yngre mannen, som kjende at han aldri ville bli i stand til å sitje saman med vaksne menneske og føre ein danna samtale.

Ein annan sentral arbeidarpartimann som seinare blei direktør for Norges Kooperative Landsforbund, stod modell for Rubinens Svein Dalen, som hadde eit fjes som «var oversådd med små vorter som sannsynligvis var underjordiske filipenser»; han skar seg difor under barbering og «gikk ofte med små avispapirbiter på haken, hist og her i ansiktet stakk utilkommelige skjeggbuster ut som solbleket fjellgress»; han hadde eit «rektangelformet» ansikt som gav tilskodaren inntrykk av å stå framfor «en snill, godslig arbeidshest», med ein lugg ned i panna som han alltid strauk på plass med ein «frøkenaktig bevegelse», og på Ask verka det «dobbelt merkelig at en ung fyr med et slikt traust hesteansikt hadde slike feminine innslag i sitt vesen».

Men som i tilfellet med Taraldsen og Poppi var det særleg Dalens kjærast som fekk unngjelde: «Student Flodens forlovede var et kjøttberg, dobbelt så stor og dobbelt så tykk som den lille student, [...] en av de tykkeste, mest rødkinnede, barmfulle, og tønnelignende kvinner Ask hadde sett. [...] Det mest eventyrlige av alle syn var, når student Floden bød sin enorme Thea opp til dans; lykkelig, øm, svettende, med hårlokken ned i pannen skjøv han ufortrødent og gentlemansaktig bjerget over gulvet, ofte forsvant den lille mann inn i hennes skjørt. I slike øyeblikk måtte Ask spørre seg selv om det eksisterte noe kjønnsforhold mellom de to; tanken bragte ham til å tenke på ein liten dvergpincher-hann som forelsket til døden søker å nå opp til en St. Bernhards-tispes yndighet, men som på grunn av sin ringe størrelse ikke rekker lengere opp enn til å omklamre damens kne.»

Ein annan figur i Sosialistisk Studentlag som Mykle nytta som modell, blei i Rubinen kalla Fiffolo. Visstnok var skildringa av Fiffolo svært nær den levande modellen; litteraturprofessor Willy Dahl, som kjende den verkelege personen, identifiserer i boka si Mykle og Bergen modellen med romanpersonen. I Rubinen fortel Mykle at Ask ein sein kveld langt over midnatt var i ein flokk med fire–fem ungdomar frå Sosialistisk Studentlag invitert heim til Fiffolo privat, der den vaksne mannen nynnande og opprømt fann fram drikkesaker. Men då dei hadde sete i stova til Fiffolo og drukke og småprata ei stund, fall det brått ei lammande stille over den vesle forsamlinga:

«Ask snudde hodet, han svelgte. I døren inn til stuen stod en halvgammel, søvndrukken kvinne, klædt i badekåpe og flattråkkede tøfler, hennes ansikt var hårdt og ulykkelig, på hennes nakne legger såes små åreknuter, hennes hodehår var mørkt og forpjusket, i det flammende skjæret fra peisen virket det glinsende og fettet. Hun så på gruppen som satt rundt bordet, hun så på dem med et gråaktig trett ansikt, hun slikket sine tørre farveløse lepper, og sa med en ru, gledesløs stemme:

’Dét har du råd til.’

Fiffolo trakk korken opp på en seltersflaske. Han sa:

’Gå og legg deg. Og slukk lyset i gangen. Du er penest i mørke.’»

I Mykle og Bergen kallar Willy Dahl dette glimtet i Rubinen av Fiffolos ekteskap for «en gemenhet». Modellen for Fiffolo hadde i røynda eit yrke som gjorde at han var i kontakt med mange menneske, og han var ein kjend figur i studentkrinsane i Bergen der Mykle var med i 1930-åra. Willy Dahl skriv til meg at Fiffolos liv «tok en annen retning etter portretteringen», og at han «ble fåmælt, mindre sosial, og døde forholdsvis tidlig».

Fiffolo-portrettet i Rubinen strekker seg over fem boksider, er sympatisk og blir oppsummert i setninga: «Alle måtte beundre og holde av Fiffolo.» Det er nett skildringa av kor likande Fiffolo vert oppfatta av dei unge studentane, som skaper kontrastverknaden idet sanninga om ekteskapet hans trer fram i skildringa av den ufagre og ustelte bitre kvinna om natta, og i den fryktelege replikkvekslinga mellom ektefolka.

Det groteske portrettet av Fiffolos ekteskap er ikkje spesielt vondskapsfullt i Rubinens samanheng, for Mykle karikerer nesten alle personane sine, eller han idealiserer dei, som i Francis Stabells og Emblas tilfelle. Til dømes står skildringa av kolonialhandlaren som Ask fyrst bur hos i den nye byen, ikkje noko tilbake for skrekkbileta av kvinnene frå sosialistmiljøet som Poppi eller Fiffolos bitre kone. Villsvinsen, som Ask kallar kolonialhandlaren, har «gråblå, litt gul-slørete, bulende øyne» som så ut som dei «hadde ligget lang tid i sildelake».

Ask er estetikar med eit gjennomtrengjande blikk for menneskets venleik, men blir like intenst fråstøytt av det ufagre, og denne motsetninga mellom det vene og det stygge mennesket er eit av dei mest karakteristiske trekka ved Rubinen, og kanskje sjølve kjernen i Mykles verdsbilete.

Mykle ville ikkje fange den sosiale røynda, men den individuelle, personlege, faktiske eksistensen slik han var utan sminke, ikkje spent inn mellom godt og vondt, men mellom det skjønne og det grelle, det makelaust vakre og det skakande groteske. Som forfattar med eit slikt prosjekt kunne han ikkje unnvere den nattlege hendinga i Fiffolos heim. Ho er nesten ein sentralscene i romanen.

Skal ein tru forarginga som akkurat denne scenen vekkjer, må ein tru at Mykle til og med kan ha skrive scenen nærmare den faktiske røynda enn det han elles gjer i boka, som om han ville seie: Sjå dette mennesket! Så djupt kan mannen og kvinna søkke, det kan hende alle, sjølv meg.

Slik Ask ikkje kunne gløyme det fryktelege biletet av den største venleiken gjord så stygg, og slik Mykle hugsa det og skreiv det ned, slik gløymde ingen av dei involverte i det verkelege livet at forfattaren hadde vist fram det alle visste, men som ingen måtte snakke om, det vonde som godt kunne ha eit stort publikum i det vesle miljøet, det ein kunne sladre om seg imellom, men ikkje vurdere med estetikkens moral, slik Ask og Agnar hadde gjort. Det vonde var ikkje ekteskapets elende, den løynde skamma eller det halvoffentlege grufulle, men at forfattaren var open og nådelaus, forplikta til ei sanning som han meinte galdt alle, men som alle meinte var privat.

Kaj Skagen

Kaj Skagen er forfattar
og fast skribent i Dag og Tid.