Det var ein døsig laurdagsettermiddag. Sola stod lågt på himmelen, for det bar mot kveld her i sommarens Setesdal i 1961. Romanen gjev ramme for denne forteljinga. Og romani, kallar dei seg, somme av menneska denne forteljinga skal krinse om. Det var varmt og klamt. Far var ikkje ute og spela denne helga, men han sat heller ikkje med «sylvbordet» i den vesle stova, slik han kunne gjort om ikkje varmen var så sterk. Me hadde ingen markiser. Slik føremon tilkom berre samyrkelaget tett attved.

Sylvsmedyrket hadde han livnært seg på i fleire år i arbeid for verfar og verbror i same huset, men no hadde han slite seg laus frå dei økonomiske banda med det. Han var herre i eige hus, men det var verfar og vermor som hadde kosta nettopp det huset, på tomta han hadde fått kjøpt av syskenbarnet sitt her.

Me var fire huslydar i same vesle krinsen her på Rysstad i øvre delen av Setesdal, alle i nær slekt. Gamle bestemor mi levde enno i same huset som eg høyrde til. Ho var pietist. Ikkje kunne ho fordra urett og synd, like lite som det forførande felespelet versonen dreiv med.

Nei, slett ikkje heller «måla» spelekort med slikt spel og spill av tid. Det var ikkje byggjande, men øyding av verdfull tid til arbeid for hus og heim, for borna ho omgav seg med, no som mannen hennar og den gåverike sonen hadde forlate henne. Dei fem syskena hennar var saman med henne den største ættegreina av sylvsmedar etter rosemålarane over alle her i Setesdal som utgår frå garden Uppstad, som ligg i same kyrkjesokn som Rysstad. Såleis var verbror til far min, min morbror, eigaren av ein sylvsmedbutikk, tilknytt verkstaden han også arva etter far sin, min morfar.

Bilane var store og glinsande og fylte heile det vesle tunet attved riksveg 400, som han heitte på dei tider. Ut valt det fyrst nokre born, ein stor, rank kar, så eit par kvinner med skaut og sidan fleire av kvart slag. Dei fleste såg ut til å skunde seg inn i sylvsmedbutikken til morbror Jon, men kom raskt ut att med leven og støy.

Noko var kome på i butikken som ungane fekk svi for. Det var drama i lufta. Eg sprang inn til vår del av bygningen fortast eg vann. Og der inne, ja, midt i sylvrommet, verkstaden til far, der sat dei to. Den store bolesylja hennar vann merksemda mi ved fyrste augnesyn. Skaut, slik mormor brukte, og den store, breie munnen var neste augnekvile for den augneblinken som gjekk over i heilskapen av scenarioet: Far hadde sett fram den glinsande nye Proton-bandopptakaren med ein metallklump av ein mikrofon på det minste bordet ved veggen.

Det lukta tobakk og bensin. Eg kjende att blandinga frå mine heltar på bilverkstaden over vegen der me budde på Rysstad. Ein god eim, ein stram, men stolt jèm. Ein aura for heltar i gutetilværet der i garden. Målføret dei bar, lydde skingrande når kvinna tala. Eg kjende att klangen frå smørjegrava i bilverkstaden, der motorar vart bytte og den mørke grava romma karar med svarte nevar og sverjande kvin.

Men denne mannen, med eit hår som berre Elvis kunne nå opp til i blenkjande sotfarge, hadde eit mildt mål.

– Eg heiter Johannes Johansen, sa han.

– Eg heiter Hallvard, sa eg.

– Du blir nok ein god arvtakar, om Herren dryger, sa kvinna med det skarpe, men snille blikket og det kvasse tonefallet.

– Eg heiter Hulda.

– Kan du «Gråtende sky», spurde eg.

Eg skjøna settingen med det same og skunda meg å få høyre den finaste songen eg visste om. Grannen, ei fin ungjente på samyrkelaget, hadde han på grammofonplate, av dei som var store og sveiv fort, men lette å knuse om dei fall ned frå bordet: «Nu er allting forbi, for ikveld skilles vi. Jeg er ensom, men skrekkelig lei. Men mitt hjerte får fred, når jeg tenker på det, at du aldri skal se til meg mer», fortel «Gråtende sky», allegorien som omkvedet her har. Eg var som forsteina.

«Jeg var ung og uerfaren, jeg var knapt sytten år. På kjærlighetens veier så gladelig jeg går. Men jeg blev tidlig narret av Olav Dybendal, og han har piger mange, å dem foruten talj», var heilt ny for meg.

«Han kom til mig hvær aften med mange gode ord, på kjærlighetens veier så skikkelig han svor. Men når han kom tilbake, da hadde han fått ring, han hadde fått en annen kjær, fått meg utav sitt sind», klang Huldas røyst i verkstaden.

Scenebytet bestod i at Johannes la frå seg sneipen i kaffiskåla på kjøkenet, der han hadde opphalde seg i fyrste settingen, medan far og Hulda dreiv på i verkstaden. Han laut lose visa «Varulven» i hamn med si sterke, men milde røyst inntil Huldas melodiske stålkontroll, men med tekstlege svake punkt i poesien.

Det skulle vise seg at også Johannes hadde den løyndomsfulle «rj-endinga» på fleire av orda, utan at dette var del av rimordet som endinga var fylgje til. «Varulven» var neste take: «Sørg ikke søde pige, slå sorgen av ditt sind. Thi jeg skal glædjen finde, den gang du bliver min. Som rosen er du rød, for din skyld vil jeg dø, mitt unge liv jeg våge vil, for deg min venn så kjær.»

Etter denne kunne det hende at far baud dei ein røyk frå Tidemands Gul-øskja si, som var av blèk. Den typen emballasje som ein gong, det eg høyrde, just hadde berga livet til den gjævaste bilreparatøren på Rysstad, som skrapa ned på eit hòla berg mot den ville fossen Rjukande i Faråne, ovanfor Rysstad.

«Nå må vi ta ’Ned i Sætersdalens gårder’, her som Herren har ledet oss», kan Hulda ha sagt, før «Burobengen» vart istemt: «Vil du lytte til min vise, vil du lytte til mitt ord. Ner i Sætersdalsen gårder der jeg har min far og mor. Vil du lytte til min vise, jeg for deg vil tala sandt, i min vise får du høre hvordan jeg har blevet fant.»

Som alltid var det ord i songar som var uskjøneleg for meg. Verst var det med songen eg nyleg hadde lært meg, og til og med sjølv sunge inn på same bandopptakaren: «Frøken Johansen og jeg» med Inger Jakobsen. Der var ei line, «med knebelsbart og gresk profil den rene donsjoang», endingsordet som visseleg er ei verdsdekkjande, fransk nemning, men som til liks med dei andre orda var, ja, nettopp: gresk, for ein femåring i Setesdal i 1961.

Fingerringar, fingrungar, me sa i Setesdal den tid, kunne ha glassteinar, men aldri med «diamdant», som eg kalla diamantringen i eit anna vers, fordi eg aldri hadde høyrt namnet på denne steinen før, som eg heller ikkje visste av eksistensen til.

«Burobengen», var ordet i visa til Hulda, ei nemning dei færraste norske kjenner bakgrunnen til i dag, jamvel. Men det fonetiske feste seg, slik at eg seinare kan mykje av dette utanboks den dag i dag: «Jag minnast den dagen jag drog uti verden. Lykkan jag søkte, jag vil tala sandt. Frysa og svelta, var ensam på færden. Derfor er jag et ekta sigenarens barn. Jag er jo et barn av den bortglemte rase, på land og til vands hvilken villfaren får», song Hulda med brei beinstilling snudd mot veggen, adressert til mikrofonbordet. Ho trong inga overtaling til neste vise, då i visse om den lova løna av ei sylje som betaling av far.

Den privilegerte posisjonen min dei seinare åra med fritt å kunne spele av desse innspelingane, ja, som eg med ærefrykt omtrent kan fortelje eg rådde over i originalopptak i så ung alder, har grunnlagt og forma meg som musikar i all tid seinare. Mest førti år deretter vart denne teksten grunnlag for tittelen på CD-utgjevinga Barn av den bortglemte rase, som kom hausten 2000. Syskenbarnet til Hulda, fødd 1918, Elias Marenius Akselsen, fødd 1947, tok eg opp på DAT-kassett (Digital Audio Tape), digitalt band, på Øverland Gaard i Bærum den gongen. Som bonusspor vart der presentert Hulda sine opptak far gjorde med henne i Setesdal 38 år før, då eg var fem år og vitne til det heile.

Denne utgjevinga vart lansert i Oslo på Stortorvets Gjestgiveri den hausten, med 14 reisande til stades. Gjævast av desse i slik samanheng, utanom artisten sjølv, Elias Marenius Akselsen, var dei to attlevande syskena Jenny, fødd 1933, og Sofie, fødd 1934. Med eit nydeleg foto av desse to som småjenter, saman med foreldra sine i Hamar, lét det seg gjere å danne ei ramme om lanseringa som vekte åtgaum i alle redaksjonar og i bladstovene i Akersgata. Det vart dobbeltsider i dei alle, av dei viktigaste avisene her til lands. Men før det skjedde, utanom nemnde opptakssesjon, eit spel i kulissane om tru og tvil, om rett og rangt, om etnisitet og tilhøyrsle i miljøet der stoffet hadde hevd og bakgrunn, heilt fram til dette tidspunktet for over 20 år sidan.

Det var dei som byrge stod fram for kulturen sin. Det var andre som lét han i gløymeskåpet, nokre tok avstand frå det omreisande livet, med eit djupdykk i kristelege samfunn, medan siste kategorien i skepsis til denne kommersialiseringa av sams kultureigarskap, mismætte aktørane som stod fram med musikken, med forklaringsmodellen om mammons sjelelege infiserande gift.

Men du verda! Herren drygde, og Elias Akselsen vart ein tatersongar med hyrdingstav for viseskatten til dei reisande over land og strand. Men det kosta mang ei sjelekvide å kome der til for hans huslyd og andre med same syn som dei. Det kosta tankekraft om tru og tvil, om særmerke og samkjensle, om sameige og særeige i kulturarven deira.

Hallvard T. Bjørgum

Hallvard T. Bjørgum er statsstipendiat og spelemann.