Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

Ein appelsin losna frå ei grein og trilla ut i bassenget. Der snurra han rundt sin eigen akse, som om han kava mot dei nye omstenda, før han gav seg over, stilna og blei liggande å duppe, som ein solbrend sexturist. Den raske ferda frå å vere «frukt på grein» til «ført på villspor av krefter større enn seg sjølv» til «forsona med ny skjebne som søppel» levandegjorde appelsinen. Brått såg han menneskeleg ut.

Eg sat ved vindauget i eit shabby hotell på hjørnet av Persefonis-gata og såg uvêret herje i palmane. Det regna på svømmebassenget og den tragikomiske appelsinen. Heisen i lobbyen laga gnistrelydar. I tåka kunne eg ane Middelhavet, og der ute i dei omstridde farvatna lynte det mellom tankskipa. Då det letta, rista eg av meg ei pretensiøs freisting til å skrive ein eksegese om koplingar mellom frukt og fall, frå oldtidsmytane, via Bibelen og populærkulturen, til eiga levd erfaring. Eg vende meg vekk frå teoriane om dei alt fortalde forteljingane, tilbake mot teikna som tilsynelatande er mindre tukla med, dei som er domenet til journalisten, ikkje akademikaren. Eg gjekk Limassol på tvers, for liksom å forankre meg i den materielle røynda og historia slik ho ser ut til å utspele seg der. Først som tragedie, så som farse, så som meiningslaus kritikk.

Limassolograd eller Middelhavets Moskva, blir han ofte kalla, den nyrike byen på den gresk-kypriotiske sørsida av Kypros, der éin av fem er russarar. Stemninga var verkeleg påtakeleg russisk langs stripa, med pelsforretningar og diamantar i butikkvindauga og open fattigdom i etasjane over. Overalt stod skjelett av halvbygde hotellkompleks. Dei ferdigbygde hadde episke og mytiske namn som Odysseia, Ajax Hotel, Royal Appolonia og Olympic Residence. Eitt gjorde det enkelt for seg og heitte berre Symbol.

Så lenge ein har skrive forteljingar i det som skulle bli Europa, har ein skrive om konfliktar i Aust-Middelhavet, mellom det som skulle bli Hellas og det som skulle bli Tyrkia, ofte med Kypros i rolla som ein halvmytologisert trofé. I byrjinga av litteraturhistoria var Kypros – oppkalla etter gudinna for venleik og kjærleik, Afrodite, også kjend som Venus, mindre kjend som Kypris – rik på kopar, eit mineral som skulle tiltrekke seg først mykenske grekarar, så assyrarar, så egyptarar og persarar, til Alexander den store la øya under seg i 333 f.Kr. Alexander elska Iliaden – Homers epos om krigens sorg og kraft – og skal alltid ha hatt det på innerlomma når han kriga, og under puta når han sov. Ein kan sjå for seg at diktet på den måten bidrog til å forme europakartet.

Persefonis-gata, oppkalla etter dotter til vårgudinna i gresk mytologi som blei bortført av Hades til dødsriket og for alltid låst til vende attende dit, fordi ho blei lurt av ein tragisk frukt.

Foto: Ida Lødemel Tvedt

I dag er Kypros rik på olje og gass, med eit enormt urealisert potensial på sokkelen, noko som gjer øya interessant for stormakter flest. Gjennom ei ordning som fram til nyleg lét folk kjøpe kypriotiske pass for to og ein halv million euro i eigedomsinvesteringar, blei Kypros òg rik på global finanselite, særleg russiske oligarkar. Landet i seg sjølv er ikkje spesielt rikt, men her er og har alltid vore ei sterk gjennomstrøyming av pengar, krefter og problem frå andre stader. Kunne Kypros på sikt bli åstad for ein slags ny europeisk krig? Kunne ein tenke seg at om den perfekte stormen av tilsynelatande uavhengige hendingar skulle inntreffe, så kunne den urgamle, fastlåste konflikten mellom gresk-kypriotane og tyrkisk-kypriotane på øya igjen få vind i segla?

Sanksjonane mot Russland hadde forplanta seg raskt i den kypriotiske økonomien. Kypriotar var difor meir skeptiske til dei økonomiske sanksjonane enn folk i resten av EU, sjølv om landet offisielt stod på Ukraina si side og tok imot mange flyktningar. Finanskrisa hadde råka Kypros vel så hardt som Hellas, og innføringa av euroen hadde vore ei ulukke for øya. I denne situasjonen hadde utanlandske investeringar, særleg russiske investeringar, vore ei redning for den kypriotiske økonomien, der det er ekstremt mykje meir pengar enn bruttonasjonalproduktet i omløp. Til dømes er storparten av den nest største banken i Limassol eigd av World of Tanks, eit spelselskap av unge datanerdar frå Belarus. Eg hadde høyrt eit rykte om at russarar no tok pengar med seg frå Limassol og Larnaca til den ikkje-anerkjende republikken i Nord-Kypros. Dette var i så fall ein av uoverskodeleg mange sommarfugleffektar av Ukraina-krigen. Ryktet fekk støtte av folk eg møtte nord på Kypros, mellom anna ei sibirsk kvinne eg skulle møte i ei badstove i Famagusta, og Anne, ein skotsk pensjonist på tur der med den russiske svigerson sin. Begge kvinnene var der fordi familien var i ferd med å flytte verdiar frå sør til nord. Det kunne verke som om Sør-Kypros blødde russarar over grensa, over den såkalla grøne linja. I fleire år kunne ein altså kjøpe seg eit kypriotisk pass gjennom eigedomsinvesteringar på øya. I 2020 publiserte Al-Jazeera «The Cyprus Papers», ein lekkasje av statsdokument som synte lister over 2500 personar frå 70 ulike land som hadde fått innvilga såkalla gullpass. På lista var kvitsnippkriminelle frå heile verda, aller mest frå Russland, men òg frå Asia, og frå Ukraina.

I 2020 publiserte Al-Jazeera «The Cyprus Papers», ein lekkasje av statsdokument som synte lister over 2500 personar frå 70 land som hadde fått såkalla gullpass. På lista var kvitsnippkriminelle frå heile verda, aller mest frå Russland, men òg frå Asia, og frå Ukraina.

Illustrasjon: Al Jazeera

Lekkasjen avdekte det mange alt mistenkte: For ein ekstra sum utover dei 2,5 millionar euroane kunne også forbrytarar kjøpe pass, og slik bruke øya som ei bakdør inn i den europeiske marknaden. EU-kommisjonen i Brussel var i harnisk og kalla gullpassordninga ein trojansk hest. Dei starta ein rettsprosess mot dei aktuelle aktørane i den kypriotiske regjeringa og sa at dei òg ville ta tak i dei to andre landa i Europa med liknande ordningar: Bulgaria og Malta. Den kypriotiske innanriksministeren avviste det heile. Han sa at lekkasjen var antikypriotisk propaganda regissert av Al-Jazeera, full av forvrengingar av røynda, bedrag og sensasjonalisme.

Eit par månader etter lekkasjen følgde Al-Jazeera opp med ein undercover-videoreportasje. Der avdekte dei nøyaktig korleis ein rik skurk kunne gå fram for å få regjeringa på Kypros til å hjelpe han med å forsvinne og gjenoppstå under nytt namn. I reportasjen gir ein journalist seg ut for å representere ein kinesisk finansmann, Mr. X, dømd til sju år i fengsel for bedrageri, ein dom han ikkje har tenkt å sone. Han har òg pengar å kvitvaske. Finansmannen er oppdikta og namnlaus. Likevel skal det ikkje meir enn denne dekkhistoria og eit par innleiande samtalar med mellommenn til, før journalisten sit til bords med sentrale politikarar og ein tidlegare parlamentspresident som lovar at han skal få både nytt namn og pass mot ein donasjon. I ei av dei mest uhyggelege scenene ser vi på skjult kamera korleis advokaten som sørger for det praktiske kring passforfalskinga, ler når undercoverjournalisten spør om det verkeleg er så enkelt å få endra identiteten til nokon.

«Klart vi kan endre namnet hans», seier advokaten.

«Har de gjort dette før?»

«Sjølvsagt! Dette er Kypros!» seier han og ler høgt og legg ein kameratsleg arm kring skuldrene på journalisten.

«The Cyprus Papers» er undercoverjournalistikk på sitt beste: Lekkasjen og reportasjen avslører både dei politiske mekanismane og dei retoriske krumspringa som gjer bestemte former for korrupsjon og maktmisbruk mogleg.

Det byrja regne igjen langs strandlinja. Bakanfor den glitrande muren av oppankra båtar frå heile verda låg Afrodite-feltet, eit kypriotisk gassfelt som aldri har sett meir lukrativt ut enn no, for eit Europa som freistar gjere seg energiuavhengig av Russland. På ein odde som må vere den beste tomta i Limassol, låg ein av øyas to britiske militærbasar. Odden strekte seg sørover i havet, mot Afrika, og rett nord for basen låg eit nonnekloster og ein innsjø som i eit par veker i året – tilfeldigvis akkurat medan eg var på besøk – blir invadert av rosa flamingoar. «Ei slette av soldatar, nonner og flamingoar», sa eg høgt til meg sjølv, og blei litt svimmel. Kanskje er det den store avstanden mellom skrivebordet og slagmarka som gjer at krig kan få verda til å sjå så teikneserieaktig ut. Ein løftar blikket frå bøkene ein vinter tidleg på 2020-talet, ser amerikanarar skyte ned kinesiske spionballongar i havet utanfor North Carolina og verdsleiarar fordele Leopard-tanks i Ramstein. Ein tenker ballongar, Leopard-tanks, Ram-stein, ein tenker tragikomisk appelsin, ein tenker skjelpadda i Othello-land er ei stridsvogn, ein tenker ei slette av soldatar, nonner og flamingoar. Ein tenker som litteratur er notidskrigen uuthaldeleg banal.

I ein fancy klesbutikk ved marinaen møtte eg Elefteria, ei lysande kvinne i femtiåra, med eit breitt, oransjemåla smil. Vi kom i prat då vi begge stod og beundra ei semska kåpe med ein skinnkollasj av ein ryttar til hest på ryggen.

«Perfekt», sa eg på turistgresk.

«Ja. Handlaga», sa ho.

Eg fortalde at eg var komen til Kypros for å tenke noko nytt om mitt eige forhold til konflikt, med øya som ein slags case study. Eg forklarte planen: å skrive éin tekst frå den gresk-kypriotoske sørsida, éin frå den tyrkisk-kypriotiske nordsida, éin tekst frå den FN-kontrollerte buffersona imellom og ein siste frå oldtidsruinane i Pafos, byen som skal ha vore fødestaden til Afrodite, kjærleiksgudinna som forelska seg i ein krigsgud.

«Kva trur du kjem til å skje», spurde eg. «Kan det bryte ut krig her dei næraste åra?»

«Namnet mitt betyr fridom på gresk, eg er Kypros’ svar på USAs fridomsgudinne», svarte ho og poserte med ein løfta knyttneve utan fakkel i, som Limassols Lady Liberty.

Ho voks opp i hovudstaden Nicosia, før han blei splitta i to på midten av 70-talet. Elefteria lengta tilbake til Kypros slik Kypros var før delinga, men ho hadde inga von om gjenforeining av sør og nord. Ikkje fordi spliden dei imellom var uoverkomeleg djup, men fordi interesser i andre land gjorde forsoning og gjenforeining umogleg.

«Problemet vårt er ikkje med tyrkisk-kypriotane, men med tyrkarane», sa ho.

«Eller nei, ikkje med tyrkarane heller. Problemet vårt er med Erdogan. Han er rett nok ikkje spesielt populær blant unge tyrkarar. Kanskje vinn han neste val, kanskje ikkje. Taper han, kjem han til å gjere seg til sultan, slik mektige menn som ikkje aksepterer tap, gjer det om dagen. I begge høve ser det mørkt ut for Kypros.»

«Du må sjå like mykje av begge sider av situasjonen vår», sa ho. «I nord kan du bo på fine hotell. Dei er billegare, men mykje betre enn her. Økonomien der oppe er radbrekt, men tyrkarane er framleis mykje betre på serviceindustri enn oss grekarar.»

Eg lova å gjere som ho sa. Men først ville eg intervjue limassolske russarar.

«Dei har ei ny russisk-ortodoks kyrkje», sa Elefteria. «Kanskje du kan prate med folk der.»

Eg slo meg ned i ly for regnet under ei markise utanfor ein kafé i gamlebyen for å google meg fram til kyrkja. Dagens lunsj var enten gresk salat eller russisk borsj. Eg bestilte det siste, i tråd med temaet for dagen, og åt suppa raskt før eg praia ein taxi. Sjåføren, Kostas, sa at Limassol var eit dårleg reisemål. Eg måtte heller dra opp i fjella, til klostera frå verdsarvlista til Unesco. Eg måtte reise dit sakte, sa han, og han skulle køyre meg, for han var ein gamal mann utan hastverk og difor den perfekte guiden til det sanne Kypros. Han tok fram kart, guidebøker, foto. Eg måtte vere i klosteret lenge, insisterte han. Eg måtte ta inn over meg kor mykje meir verkeleg ting var der, på landsbygda. Eg sa at eg ikkje trudde på slike faux-folkelege flosklar om at visse stader liksom er meir autentiske enn andre. Verda er like verkeleg alle plassar. Dubai er like ekte som Toten. Manhattan like ekte som Alabama. Ein militærleir er ikkje meir kunstig enn ei lysning i skogen, og slik eg ser det, er nettopp dette litt av problemet, dette røyndomshierarkiet som folk deler opp erfaring i.

Kostas og eg kom fram til kyrkja. Ho var der ikkje. Det viste seg at eg hadde gitt han den gamle adressa, i ein forstad i gokk. Vi køyrde vidare i mørkt regn, mellom McMansions i spansk kolonistil. Laksefarga veggar og balustradar ruva dødt over vintergjengrodde svømmebasseng. Omsider openberra kyrkja seg på ei høgd mellom vindaugsviskarane: ei juglete Disney-kulisse av ei kyrkje, demonstrativt inngjerda og stengd, men bada i flaumlys. Eg måtte erkjenne at det hadde vore eit mislykka tokt. Her var det ingen å intervjue. Men heilt mislykka var det kanskje likevel ikkje, for eg hadde fått empirisk belegg for min eigen heimesnikra konspirasjonsteori om at mange av dei russiske etablissementa i byen no var «stengt for oppussing» fordi russarar ikkje ville stille seg lagleg til for konfrontasjon. Dei held hovudet lågt, tenkte eg, i von om at Kypros ikkje skulle slå for hardt ned på pengeflyttinga deira.

Seinare same kveld tok eg buss til Four Seasons, ein berykta møtestad for rike russarar. Sjølve hotellet var «stengt for oppussing», men restauranten var open. Først skjedde det ingenting, så medan eg venta på maten, skreiv eg like greitt ei melding til Arne Treholt – den spiondømde frilansdiplomaten som starta eit finansieringsselskap i Limassol etter at han kom ut frå fengsel – for å spørje om han, som jo hadde ein fot i Russland og ein annan på Kypros, hadde tips til nokon eg burde prate med på øya. Han svara raskt, slik berre ein viss type forfengelege menn av den generasjonen kan svare på merksemd, med ei lang melding som var nesten som ein CV, om alt han hadde oppnådd, og alle dei storpolitiske krisene han åleine hadde føresett. Han var så villig at eg mista interessa; eg utsette å svare. Seinare, då eg kom heim, skulle eg feste ein Post-it-lapp på notatboka der det stod «Hugs å følge opp Treholt!», men han døydde akkurat då eg endeleg fekk somla meg til det.

Det skulle bli ein lang kveld på Four Seasons, for på bordet bortanfor meg sat akkurat dei eg trong: to kameratar frå Moskva. Dei heitte det same. Eg diktar og seier at dei heitte Dmitry. Den eine hadde emigrert til Texas og blitt amerikansk statsborgar. Han hadde amerikanisert namnet sitt; lat oss seie at han no kalla seg Denny. Eg introduserte meg, forklarte ærendet mitt og trykte på play på bandopptakaren. Dei hadde møtt kvarandre for tretti år sidan, på eit arbeidskontor i Moskva, der Denny sat bak skrivebordet i skjorte og slips då Dmitry kom inn i arbeidsklede, med lua i handa. Sidan den gong hadde dei vore vener og rådgivarar for kvarandre, og begge hadde gjort det greitt; no såg dei på seg sjølve som ein del av middelklassa. Denny arbeidde i oljebransjen. Hobbyen hans var å jakte med våpen og ammunisjon som han bygde sjølv, med delar han bestilte på nettet. Lykka var å sitte heime på trammen i ein forstad i Texas og sjå hjorten beite i hagen. Denny hadde ikkje sett på TV på fleire tiår, med eit sjeldan unntak for ishockey. Han sa han hadde tatt eit val på eit tidspunkt, om ikkje å la seg rive med av konfliktar han sjølv ikkje rådde over:

«Ingen treng at eg følger med på nyhenda. Eg er eit lite menneske som ikkje utgjer nokon skilnad. Om eg ein dag må gripe til våpena mine for å beskytte dei som står meg nærast, er eg sikker på at nokon kjem til å gi meg beskjed. Eg treng ikkje media til det.

Måten han prata på, fekk meg til å lure på kven som eigentleg er mest svartsynt, den amerikanske cowboyen åleine mot naturen, eller han med galgenhumoren og det insisterande russiske alvoret, der resignert liding og djup klokskap blir forstått som to sider av same sak.

Denny identifiserte seg som arbeidsnarkoman; Dmitry som alkoholikar. Medan Denny i si stive skjorte såg gamal ut for alderen, med pæreforma kropp og lause hundekjakar, var Dmitry ein karismatisk og ungdommeleg slask i grøne cargobukser, sarkastisk og gira. Dmitry hadde budd i Moskva heile sitt vaksne liv. Han var på ferie i Limassol fordi faren hadde eit hus der. Det stod tomt medan foreldra var i Moskva. Dmitry var der ofte, fordi han ved å vere på øya ei viss mengde månader i året, medan han hadde ein viss sum på ein kypriotisk konto, var kvalifisert til å ha eit kypriotisk kredittkort som han kunne bruke til å handle med verda rundt, utan at folk skvatt til av det russiske. Denny hadde flydd inn som ei overrasking i høve femtiårsdagen til moskovitten. Dei skulle feire dagen med smalehovud i Larnaca.

«Vi har kjent kvarandre lenger enn alle konene våre til saman», sa Dmitry, for å forklare kor djupt venskapet stakk.

Dmitry var meir engasjert i krigen enn Denny, men då eg spurde korleis det var for han å vere russar i utlandet akkurat no, sa han berre: «Normal. You feel what we feel.» Han hadde fått eit brev i posten om at han måtte velje ein erstattar i selskapet sitt, i tilfelle han blei kalla til slagmarka. Det gjorde han rasande at staten kommanderte han til å planlegge øydelegginga av sitt eige livsverk, i tilfelle dei ville sende han inn som kanonføde.

«Eg gamblar på at eg er for gamal. For om eg drar frå Moskva no, om eg gøymer meg i utlandet, døyr selskapet mitt. Medarbeidarane mine er flinke nok, men det er berre eg som verkeleg kjenner kundane og veit korleis kvar av dei best bør hanskast med. Kundar er som kvinner: Nokon vil knullast hardt, og andre vil bli nussy pussied. Eg er god på å lese slikt, difor er eg god på det eg gjer, og difor må eg bli i Moskva. Men eg er klar over risikoen. Eg kjenner folk på min alder som blei sende til fronten og ikkje kom heim.»

«Eg hatar Putin, og eg hatar denne krigen», sa han.

«Eg hatar òg USA og Nato og dei vilkårlege økonomiske sanksjonane som rammar heilt vanlege russarar som meg. Eg har mista tilgangen til mine eigne pengar. Ikkje fordi eg er for regimet, eg hatar regimet, men tvert imot fordi eg har aksjar i McDonalds og Coca-Cola – merkevarer som liksom skal vere sinnbilete på vestleg marknadsfridom. Det er så hyklerisk at eg ikkje veit om eg skal le eller gråte.»

«Kva tenker de om parallellen eg høyrer mange her trekke, mellom Krym og Kypros», spurde eg.

«Det er mykje med kyprosproblemet som kan minne om kampane om Krim og Ukraina, men veit du kva som gjer dei til to heilt ulike sakskompleks», spurde Dmitry pedagogisk.

«At begge sider er med i Nato?» sa eg.

«Jo, men viktigare er det at Ukraina-krigen handlar om ressursar, ikkje kjensler. Når det kjem til stykket, dreier Ukraina-krigen seg om pragmatiske stormaktsinteresser. Her, derimot, handlar det om religion. Om overtru.»

«Nja. Eg veit ikkje», sa eg. «Blir ikkje det for enkelt? Det synest for meg som om spenningane her dreier seg mindre om islam versus kristendom enn om investeringar, ressursar og stormaktsalliansar, og, sant nok, etnisk gruppehat halde ved like gjennom splittande retorikk.»

«Du forstår ikkje», sa Dmitry.

«Nei, det gjer eg ikkje», vedgjekk eg.

Stemninga blei meir snøvlete; Denny blei innhenta av jetlag, Dmitry av promillen.

«Hald deg vekke frå kypriotisk vin», sa dei. «Han gir deg hovudverk.»

Dei meinte at Limassol hadde vore ei primitiv bakevje før Kypros blei eit skatteparadis. Dei sa at kypriotar inntil nyleg berre var fattigslege bondeknølar som rei esel langs landevegen, utan overskot til å lefle med identitetspolitikk. Analysen var ikkje kjempegod, snarare litt rasistisk, og når kveldar tek ei rasistisk vending, slik fuktige kveldar underleg ofte gjer, er det på tide å dra heim.

«Før du introduserte deg, var vi samde om at du nok var spion», sa Dmitry då vi tok farvel på parkeringsplassen.

«Det er eg jo òg, på eit vis», svarte eg. «Berre at eg ikkje er utsendt av høgare maktar enn meg sjølv. Du skulle berre visst kor ofte folk eg intervjuar, seier nettopp det. Det må ha med formatet å gjere: festen som metode.»

Det er utruleg, tenkte eg, på veg heim frå Four Seasons, korleis dei ein treng, så ofte er akkurat der ein treng dei, akkurat når ein treng dei, om ein berre opnar andletet og hovudet. Eg tenkte at i den grad eg har ein journalistisk metode, så måtte det vere denne: Prat til kvar tid med den som er rett framfor deg, ver ærleg, gi dei tid og forvent å få alle svara du treng. Slik tenker den pronoide, ein optimistisk slektning av den paranoide: Verda er ei samansverjing for å hjelpe meg.

Den russiske restauranten Gulyas, til sals, i vinterstorm, sett fra bussen mellom Persefonis og Four Seasons Limassol.

Foto: Ida Lødemel Tvedt

Det kan ikkje bli krig her, seier mange forståsegpåarar. Dette er berre rasling med sablar. Ein kan ikkje samanlikne Kypros med Ukraina, for både Tyrkia og Hellas er Nato-medlem, og Kypros er altfor innbakt i det europeiske til at verdsamfunnet ville tillate at noko skjer. Brussel vil alltid stogge alle eskaleringar, slik dei gjorde det for eit par år sidan, då Tyrkia sende skip på oljeleiting i sørkypriotiske farvatn, og det blei knuffing til havs mellom storebrorlanda, før Merkel og Stoltenberg straks kom på banen og sette dei på plass. Men er det eigentleg så sikkert at det ikkje kan blusse opp? Like mykje som diplomatane eg prata med på øya, snakka folk på gata i både sør og nord om kjensla av at all von om forsoning var i ferd med å gå tapt. Ingen hadde ein klar visjon om korleis ein ekte fred på Kypros kunne ha sett ut. Så spørst det, då, om det krevst vilje, von og fyldige framtidsvisjonar for å hate på eit vis som får storpolitiske konsekvensar, eller om det held med forteljingar som gjer verda til eit Othello-brett. Eg veit ikkje. Å spå om framtida er kanskje alltid ein reaksjonær aktivitet. Men igjen og igjen gjennom lagnadsåra 2011, 2016, 2020 og 2022 har eg tenkt at dette er den vanlegaste feilslutninga til analytikarane og dei offentlege intellektuelle: å tru at det mest dramatiske utfallet er det minst sannsynlege.

Framhald i neste utgåve av Dag og Tid