Med Septologien (Det andre namnet, 2019, Eg er ein annan, 2020, og Det nye namnet, 2021) har Jon Fosse skapt endå eit storverk, som syner at han i dagens norske litteratur er i ein klasse for seg. Både internt i denne store romanen og slik han peikar mot noko anna og større, handlar det om identitet eller mangel på identitet: Kven er mennesket? Svaret romanen gjev, er at vår identitet er knytt til vårt evige liv i Gud.

Romanverket tek opp i seg mykje Fosse før har skrive, og har sju delar, som skildrar sju dagar i advent, måndag til torsdag to–tre veker før jul, og i den siste boka: fredag til sundag (julaftan). På sju dagar blir eit liv litterært skapt, og endar i død og kvile. Romanen er ein kunstnarbiografi som òg inneheld mange tankar om kva kunst er og kan vera, og både i detaljar og større trekk har han også mykje av Fosses eiga livssoge i seg.

Aldrande målar

Alt er sett gjennom den aldrande målaren Asle: hans tankar og handlingar i notida gjennom desse sju dagane og minnestraumar frå ulike delar av fortida hans. Minna kjem når han ser – inn i snøen eller mot médet han har teke seg i Sygnesjøen utanfor huset sitt i Dylgja. «Ser» er eit ord som peikar mot sentrum i romanen: ordparet lys og mørke, ikkje mest som motsetnad og kontrast, men som den primære sameininga lysande mørker – som ligg til grunn for og gjer kontrast og motsetnad mogeleg.

Minna til Asle er stort sett kronologisk ordna, men i nokre av dei er det ikkje berre den eldre Asle som ser seg attende, men òg framsyn (som bryt med realismen) – som at ein yngre Asle (og kona Ales) ser den eldre Asle, som òg ser dei, men ingen veit heilt kven dei ser – eit særeige Fosse-motiv: samstundes eksistens i ulike tidsrom, noko diktaren er ein meister til å skapa rørsle og elegante skifte mellom.

Det sentrale kunstverket i romanhandlinga er eit bilete Asle nyleg har måla som får tittelen «Andreaskross». Alle sju delane byrjar med at han ser på det: «Og eg ser meg sta° og sjå mot biletet med dei to strekane, ein lilla og ein brun, som kryssar einannan på midten» (del I), før han til slutt set det bort (del VII). Sitatet syner at Asle er forteljaren, og at han også er plassert utanfor romanen, utanfor livet. Denne ytste Asle er den udøyelege ånda hans.

Frå byrjinga mislikar Asle strek-biletet av di det beinveges stiller fram kjensler, og snart vert det utoleleg for han å sjå det. For biletet er av Namnen – den andre målaren i bøkene som òg heiter Asle, men i røynda er ein annan versjon av han sjølv – og det varslar død: «eg ser at dei to strekane er Asle», som vil drukna seg (I,373).

Symbolsk meining

Prosaen til Fosse er som alltid musikalsk og rytmisk. Handlinga er lett å følgja, og berre nokre få stader glir språket ut i rein medvitsstraum. Romanen er realistisk nok, men samstundes er alt stilisert og har mykje symbolsk meining.

Asle er åleine etter at kona, Ales, døydde. Dei einaste han har kontakt med, er grannen Åsleik, og Beyer, som stiller ut og sel bileta hans. Asle skjemmest over å vera noko så jålete som kunstnar, men han er ein vellukka målar (og eit truverdig alter ego for Fosse sjølv). Men når motviljen mot «Andreaskross» veks, mistar han trongen til å måla.

Kjærleiken mellom Ales og Asle er vakker og nesten urealistisk stor og god. Ho fekk han til å konvertera til katolisismen, og til å slutta å drikka og røykja, noko som ikkje skjedde med Namnen, den andre målaren Asle, som døyr av delirium tremens. Namnen er på det realistiske handlingsplanet ein annan person, ein reell dobbeltgjengar, men likskapen mellom dei to målarane er så stor (dei målar på same vis, har same utsjånad og klede, same hår, same veske, same syster og så bortetter) at det heller er snakk om to versjonar av same mann: Slik kunne livet hans ha vorte. Men heilt like er dei ikkje: Namnen har tre born, Asle ingen, men viktigast er den åndelege skilnaden. Namnen vart ikkje katolikk. Om dei ser like ut, «sa° kan ikkje sjelene, ja åndene deira vera sa° like som utsjånaden deira er» (II,320).

Eit døme på at det symbolske trumfar realismen, er at Asle og Åsleik går med sjarken til Åsleik inn Sygnefjorden for å feira jul hjå syster hans, Guro. Dei kunne så mykje enklare køyrt dit i Asles bil. Romanen veit det, men grunngjevinga, at det er ein vane for Åsleik å gjera det slik, kan ikkje dekkja over at båten er eit motiv som går att, og som både her og andre stader også har den symbolske meininga ‘ferja som fraktar oss til dødsriket’.

Minnestraumane er mange gonger som lange noveller, og nokre av desse er blant det finaste i bøkene – som når Asle og systera Alida som små born er på uloves vandring i fjæra (i bok I), og som gymnastida (i bok II), der til dømes historia om Sigve står særs sterkt fram. Sjølv om minna er realistisk framstilte, peiker dei òg – gjennom motivet død – mot ei anna meining. Liksom det ytste forteljarblikket er dette med på å gjera romanen også til ei dødsrikeskildring.

I avslutninga er det til dømes fleire teikn på at Asle, Åsleik og Guro alt er døde. Syster til Åsleik som på ein prikk liknar Guro i Bjørgvin, som døyr i ein brann samstundes med at Namnen døyr på sjukehuset, er kanskje alt død. Åsleik blir mot slutten skildra som stiv i rørslene vorten, og medvitsstraumen som blandar seg i Asles siste bøner, tyder like snart på at han alt er død, som at han døyr nett no – i dei siste orda i den siste boka: «og ei kule av blått lys skyt seg inn i panna mi og sprengjest og eg seier svimlande inne i meg Ora pro nobis peccatoribus nunc et in hora» (III,331) – be for oss syndarar, no og i timen for vår død – der sluttorda i Ave Maria («vår død») manglar, slik at avbrotet blir den reelle dødsaugneblinken.

Evna Asle har til å sjå – viktig for alle målarar, sjølvsagt – blir tidleg utvikla, og å sjå forbi det synlege får han i gåve i samband med ei nær døden-røynsle som barn. Det symbolske ovrar seg òg i dobbeltgjengarane. Namnen er nemnd. Likeins er det med den erotiske figuren ‘kvinna med det halvlange blonde håret’. Det skal vera uklart om Guro i Bjørgvin er eller ikkje er same person som systera til Åsleik. Dei to er reelt sett åtskilde, men dei har same livssoge, og er, som Asle og Namnen, versjonar av same eksistens.

Den særskilde gåva Fosse har til å skildra daglege gjeremål så dei blir tunge av livsalvor, er basisen i den symbolske skrifta hans. I tillegg kjem gjentekne motiv og parallelle hendingar: bilkøyring, båten, det brune huset, alkoholisme og så bortetter. Også klede og utsjånad er repeterte grunntonar: den svarte fløyelsjakka og svarte frakken til Asle, den brune skulderveska i lêr, det lange brune håret som no er vorte grått – som igjen peikar mot hovudsaka: det mørke og svarte som lysets kjelde.

Til vanleg er det ikkje mykje satire eller humor hjå Fosse, men her finst slikt òg. Asle er til dømes ikkje nådig mot kristendomen som vert forkynt i statskyrkja eller avisene: «for det står berre dumskap og toskeskap i Bjørgvin Tidende» (II,219), og i skildringa av utstillinga han som tenåring held i Barmen Ungdomshus (del IV), er det eit overskot av lun humor og smilande komikk – ganske sjeldsynt hjå Fosse.

Det inste biletet

Asle byrja å måla kopierande og nasjonalromantisk, men gjekk snart over til å måla bileta i hovudet sitt. Dei òg er fotografiske: «det er som om han har eit fotoalbum [...] i hovudet» (II,70), men målet er terapeutisk: å måla bort bileta, for det er smerte knytt til dei. Men då må han omforma dei og få dei til å likna «det eine biletet eg har i meg, og det er ikkje noko som kan sjåast, men noko som er i det eg ser» (I,41). Det inste biletet som alle måleria må likna for å bli gode, er kjelda, for di nærare han kjem det biletet, di betre vert biletet han målar. Men a° ga° inn i det inste biletet, «a° sjå det, ja det er vel det same som a° døy? [...] ja kanskje det same som a° sjå Gud? og den som ser Gud han døyr» (II,165).

Slik endrar føremålet med kunsten seg frå å vera terapeutisk til å bli ei teneste: «kanskje [...] ma°larstykka mine ikkje mindre enn skal tena Guds rike» (II,152). Slik tenkte han òg før han konverterte. Kunsten hans er korkje basert på inntrykk eller uttrykk, men er – som diktinga til Fosse – symbolsk: Han ville berre «ma°la fram eit fra°verande nærvær [...], fa° det svarte til a° lysa, ja ma°la fram det lysande mørkret» (II,164). Dette er hovudsaka: lys og mørke, som sameining. For å få dette fram må det vera lys i bileta, men her er det Asle (og Fosse) med mystikaren Meister Eckhart som rettleiar går vidare: Lys er utenkjeleg utan mørker, og han skriv fram paradoksale og sjølvmotseiande uttrykk: «det lysande mørkret», «det svarte lyset», «det usynlege lyset» (I,319).

Lysande mørker

At Asle må sjå bileta i mørkeret for å sjå om dei lyser, kan forståast visuelt, men det er utan sanseleg grunn at di mørkare det er, di meir lyser bileta, også i overført mental tyding. For det mentale kan ikkje grunngje korleis lyset kjem inn i bileta, at «det er når det er som mørkast, som svartast, at lys kan sjåast» (I,138). Men fenomenologisk er det skjønleg: utan mørker, ikkje lys. Ordparet lys og mørker er ikkje ein dikotomi. Vi kan ikkje ha det eine utan det andre, og berre når vi bruker orda metaforisk, kan vi rangera fenomena.

Det opphavlege lyset er eit usynleg sprang or mørkret. Dette er ein oversanseleg måte å sjå på, og difor «er det ikkje eg som ser, men det er noko som ser igjennom meg» (I,468). Det lysande mørkret er i fullt mon til stades i «Andreaskross»: «eg har knapt sett det svarte mørkret lysa slik frå noko anna bilete» (I,503). Han har kome så nær sitt inste bilete som han koma kan, og vil ikkje måla meir.

Slik lys og mørker er sameinte i lysande mørker, er ånda sameininga av form og innhald i kunsten, og ånda er like usynleg som biletet er synleg, «og det er den ånda som i røynda er biletet» (III,37). Også sanninga er ei sameining – av usagt og sagt, usynleg og synleg. Slik òg med Gud, for «di meir Gud løyner seg di meir syner han seg» (II,346). Dette er negativ teologi: Vegen til innsikt går via det vi ikkje kan vita: «det er når ein skjønar at ein ikkje kan skjøna Gud at ein skjønar han» (II,346-47).

Ein kristen Heidegger

Det inste biletet som aldri kan målast, er ein parallell til den tyske filosofen Martin Heideggers ord om at ein diktar skriv berre eitt dikt, og det skriv han aldri. Andre element henta frå Heidegger, som Fosse lenge har vore ein lesar av, er det «nærverande fråvær», sanninga forstått som utvekslinga mellom det skjulte og det berrlagde og kunst som hending og gåve: «eit bilete det skal henda, det skal koma av seg sjølv, som ei hending, som ei gåve» (II,161–162). Dei to Hölderlin-sitata i romanen er viktige også hjå Heidegger.

Det som gjeld måling, gjeld òg dikting (og dimed romanen sjølv): «det er ikkje det den beintfram seier om det eller det som er viktig, det er noko anna, noko som talar taust i og attom setningane» (I,469). Slik det bak alle bileta er eit inste usynleg bilete, er det attom alle orda eit Ord, «som gjer ord, gjer språk, gjer meining, mogeleg» (I,342). Dette er Gud: «Gud er det reine, det heile språket, det språket som er utan skilje og skilnad» (II,239).

Tek ein vekk Gud, er alt dette som hjå Heidegger, og heideggersk er også Asles Gud. Det er bibelsk at Gud kallar seg ‘Eg er’, men Asles Gud skil seg frå alt som finst. Han er alt som finst sitt at det er, liksom Heideggers være: «For Gud er både eit fråvær langt borte, ja sjølve været ja, og eit nærvær heilt nær» (I,142). Som været er Gud i alt, og difor nær. Men han er fråvær av di han ikkje er noko, men «grunnen, avgrunnen, ja det inste biletet, i kvart menneske, som eit fylt inkje, som eit lysande mørker» (III,101). Heideggersk er òg det primære rommet, lysninga, som gjer at vi kan oppfatta kontrastar som lys og mørker: «ei lysning av ro, av stille, av lys, ja av lysande mørker» (I,149). Biletet «Andreaskross» kan dessutan sjåast som ein illustrasjon eller ei tolking av Heideggers omgrep firfaldet (X): himmel og jord, udøyeleg og døyeleg.

Ein udogmatisk katolikk

Asle konverterte som ung vaksen. Han ber og korsar seg ofte, og køyrer til Sankt Paul kyrkje i Bjørgvin for å gå til messe og nattverd. Han ser seg likevel som «heilt på grensa til å vera innanfor Den katolske kyrkja» (II,282), men har funne sin plass der av di både kunsten og trua skaper fråstand til verda. Men trua hans er mindre personleg enn filosofisk: «og det er slett ikkje alltid at eg heller trur på Jesus Kristus som forløysar» (I,146). Han er også imot dogmet om at dåp er naudsynt for frelse. Han er uviss på kva han trur, for han trur mindre på ord og meir på røynsle. Men for diktaren sjølv er vel også orda røynsle?

Romanverket inneheld mange djupsindige filosofiske og kristne tankar – mellom anna om Guds allmakt og avmakt, om den frie viljen og det vonde. Eg kan ikkje gå inn på alt dette, men tankane Asle har om oppstoda, skal kort nemnast, for dei forklarer mange av særdraga i romanen: at skilnaden mellom liv og død blir liten, og korleis han difor òg kan lesast som ei skildring av dødsriket og æva. Den naturalistiske oppstoda i kjøtet har Asle tvilt på sidan systera Alida døydde, men kvar dag snakkar han med den døde kona si. Oppstoda er for Asle at «i det som døyr er det som ikkje døyr usynleg til stades» (I,499–500). Det usynlege mennesket, ånda, lever evig, for dette mennesket «vart aldri født og difor kan det heller aldri døy» (I,500). Oppstoda i kjøtet er ånda, «og den oppstoda skjer heile tida» (II,237).

Kunst-kristendom

Trua til Asle medfører ein kraftig synkretisme. Alt fører til Gud, «så slik sett er alle religionar éin [...], og slik sett fell òg religion og kunst saman» (I,31). Asle knyter kristendomen til kunsten: «den sanning trua har i seg kan berre, i ypparste fall, kunsten kanskje fa° sagt noko om» (II,168).

Den siste boka har motto frå Nietzsche: «Nur Narr! Nur Dichter!» – eit signal om at dikting er hovudsaka også i teologi og filosofi, men mottoet i den første boka – «Og eg vil gje han ein kvit stein, og på steinen er det skrive eit nytt namn som ingen kjenner utan den som får det» (Openberringa 2,17) – femnar heilskapen betre, for det er Den heilage ande som seier desse orda om den som vinn over døden, noko også den store kunsten gjer, på sitt vis.

Erling Aadland

Erling Aadland er litteraturforskar og professor i allmenn litteraturvitskap ved Universitetet i Bergen.