Eg var nesten nådd Brekkjen då eg tok avgjerda. Sykkelturen langs Dalevågen hadde gått greitt, det var sol, kveps og sprettande aure, men frå Helle vart det brått brattare. Var det bakken som var for tung, eller var det magen?

Det var ikkje nokon kolossal redaktørmage eg hadde fått, nei, men eit diskré teikn på den daglege nasinga i kråskapet. Det måtte bli ein slutt på snoping på kvardagane. Medan eg skubba sykkelen opp siste kneika, forma ein seinsommarlovnad seg. Berre snop på laurdagar. I minst eitt år, fram til august 2024. Då kunne spørsmålet takast opp til ny vurdering.

Det var ikkje min feil, det med magen. Nei, skulda låg hos ukrainske styresmakter. Familien min og eg hadde budd i Kyiv gjennom heile koronaperioden. Under vekevise sprintar til butikken etter forsyningar byrja eg riva med meg stablar med sjokolade av merket Roshen. Sjokoladen var oppkalla etter den førre presidenten, Petro Porosjenko, som no var opposisjonspolitikar med eigen sjokoladefabrikk.

Ved eit reint tilfelle flytta me heim til Noreg rett før rakettar byrja hagle over nabolaget. Me budde på den gamle familiegarden på Dale i Vaksdal nokre månader først. Her fanst ikkje Roshen, men eg byrja køyre opp i «gatå» etter norsk mjølkesjokolade i staden. I Oslo heldt snopinga fram. Sjølv ikkje boikotten av Freias eigar, Mondelez, som nekta å trekkja seg ut av Russland, skaka ved den. Eg bytte berre til Nidar.

Då me drog frå Kyiv, var eg glad for at eg ikkje vart sletta frå chatgruppa «Oppgang nr. 3» på meldingstenesta WhatsApp. I det gamle burettslaget heldt dei fram med dei evige spørsmåla: Heisen var i ustand. Overfløyming hos Svitlana i fjortande. Feilparkering i bakgarden.

Den 24. februar 2022 vart det plutseleg skremmande stilt. Når chatten forsiktig starta opp att, kom påminningar om å halde lysa sløkte under rakettåtak eller at vaktmeisteren hadde meldt seg til hæren. Tonen mellom naboane var den same, med ein viktig skilnad – praten som tidlegare stort sett hadde gått på russisk, var no for det meste på ukrainsk. Mange storbyukrainarar grov fram dei språklege røtene sine av reint prinsipp.

Eg tok ein selfie utanfor den russiske ambassaden i Oslo med ein heimelaga plakat på ukrainsk: «Putin er ein kuk», stod det. Eg sende han til «Oppgang nr. 3». Stormande jubel.

På Brekkjen måtte eg ta ein pause. Eg sette ifrå meg sykkelen og rusla bort til ei skråning med storslått utsikt over heile Stanghelle. Der sat ei dame på ein benk og las Vaksdalposten.

– Gubba, no kvapp eg! skreik ho.

Langt under oss låg det tett i tett med einebustader i ring rundt ein badeplass. Eg kunne praktisk talt kikka inn kvart einaste kjøkenglas der nede.

– Det er nett som i den der engelske peikeboka Where’s Wally?, sa eg, mest for å roa ned kvinna som vel trudde eg var ein galning med stavangerdialekt.

– Berre at ho kunne vore på nynorsk og heitt Kvar er Harald Stanghelle?, la eg til.

Ho såg uforståande tilbake på meg. Eg sette meg på sykkelen og rulla nedover mot Coop-en for å kjøpa ein is.

Eg hadde lese ein del nynorsk litteratur i løpet av sommaren. Medan eg sat der ved Stanghelle kommunale rutsjebane med ispinnen min, slo det meg at mange klassikarar ville vore slappe saker på bokmål: «Noen kommer til å komme». «Jeg er en båt uten vind». «Fuglene».

Prosentdelen elevar med nynorsk som hovudmål har visstnok falle jamt og trutt dei siste tjue åra. Men stundom går han over sine breidder og blir eit hipsterspråk. Då eg nyleg las ei bok av Bjørn Hatterud, kjende eg ei blanding av beundring og irritasjon. Han skriv knakande godt, men same kor mange gonger rundt Mjøsa ein køyrer, er og blir ein på Austlandet, meiner no eg.

I den siste utgjevinga si tek brumunddølen føre seg livet i ein bustadblokk på Bjerke, ein bydel i tjukkaste Oslo. Hatterud skriv nynorsk. Så korleis fanken kan det ha seg at eg, vestlending og odelsgut, skriv bokmål? Og kva med den prislønte trønderen Carl Frode Tiller? Frå Namsos for å vere nøyaktig, nett som DDE. Men Tarjei Vesaas’ debutantpris, ja, den skal han ha!

Eg lærte å skriva i ein hybel på hjørnet av Ivar Aasens gate og ei blindgate oppkalla etter A.O. Vinje. Far min abonnerte ei tid på eit blad der leiarartikkelen opna med «Vyrde målmann!», og er vel ein slags nynorskekstremist. Mor mi frå Risøy skriv ytst korrekt bokmål, men er samstundes pensjonert norsklærar. Eg burde hatt eit sterkt nynorsk utgangspunkt. Men utanom skuletida har eg ikkje skrive så mykje som ein nynorsk hugselapp.

Det finst ei Ivar Aasens gate i så mange norske byar, men denne låg i tjukkaste Bergen sentrum. Då hjelpte det ikkje med sidemål på hytten. Etter kvart vart eg det ein kan kalle ein panvestlending. Eg bytte dialekt då eg som tiåring flytta frå Bergen til Stavanger, men ikkje målform. For meg har nynorsk vore noko eg ser på feriar på Dale. Sjølv laksen i elva skriv nynorsk der.

Etter Russlands fullskalainvasjon har talet på russiskstudentar på det som ein gong heitte Institutt for austeuropeiske og orientalske språk i Oslo, gått ned. Ukrainsk, eit fag som fram til ganske nyleg ikkje eksisterte på Blindern i det heile, har med eitt vorte større enn russisk.

Professor Atle Grønn, eller Atle Grøn om han var fødd på Stanghelle, har gjennomført ein personleg språkleg migrasjon i lag med studentane sine. Eg òg har vore freista til å ta eit kurs og følgje med, men her snakkar me ikkje berre om to målformer. Ukrainsk og russisk er forskjellige språk, om lag som norsk og færøysk. Eg tenkjer på alle åra eg brukte på å læra meg Putins morsmål og kjenner at eg orkar ikkje.

For mange år sidan budde eg endå lenger aust enn Ukraina, i den sentralasiatiske republikken Kirgisistan. Russisk og kirgisisk lever godt i lag i hovudstaden Bisjkek. Ein latsabb kjem seg unna med berre eitt av dei. Ein periode hadde eg boka «Eit kort sjølvstudium i kirgisisk språk» (Frunze, 1988) liggjande på do. Men det blei med eit knippe daglegdagse uttrykk. Eg var prinsipielt samd i at Russland hadde negativ påverknad på landet, og at Moskva var ein sleip kolonialist. Men eg fann ikkje heilt krafta til å omskolera meg.

Men autentisk norsk bør vel liggja latent i sjela og lett kunna vekkjast til live?

I 2008 var eg i gravferda til den kirgisiske forfattaren Tsjingiz Ajtmatov. Det var ein folkefest, kan eg lova deg. I den mest kjende romanen sin, Og dagen varer lenger enn et århundre, populariserte Ajtmatov ordet mankurt. Ein mankurt var ein person som hadde blitt hengd opp ned i ørkenen med eit kamelskinn stramma rundt hovudet. Når skinnet krympa om skallen i ørkensola, gløymde torturofferet kven han var. I dagens Kirgisistan blir ordet ofte brukt om ein som har late seg russifisera i den grad at han har mista dei kirgisiske røtene.

Isen var oppeten. Eg kasta pinnen og tok fatt på heimvegen, opp bakken frå Stanghelle, forbi skiltet som peika mot Voss. Snart byrja det gå trått att. Men no var det ikkje lenger snop som uroa meg.

Var eg rett og slett ein bokmålsmankurt?

Innan eg nådde toppen, var eg sveitt, men bestemt. Eg kasta eit blikk bort på utsiktsplassen, kvinna sat framleis der med avisa si. Eg ville ikkje skremma ho att, kanskje las ho nett no ein kronikk av Harald Stanghelle. I staden klatra eg opp på sykkelen og blei ståande i vegbana medan eg fekk att pusten.

Avgjerda om å ete snop berre på laurdagar var alt teken. Eg kunne slå to fluger i ein smekk. Å byte til nynorsk tvert ville vera som å be Jon Fosse klatra opp Mount Everest. Men eg kunne gjera eit eksperiment. Eitt år med nynorsk, i jobb og fritid, alle kvardagar. Men med ein pustepause for snop og bokmål på laurdagane.

Eg sette foten på pedalen og fauk av garde, høgstemt, ned den bratte Hellevegen.

Vel heime på Dalegarden skar eg meg ei skjeva og sette meg i den gamle lenestolen til bestemor. Eg strekte ut beina og opna ei bok av den danske forfattaren Thomas Korsgaard. Norske aviser hadde strødd seksarar over første bind i trilogien om oppveksten hans i Nørre Ørum. Eg gadd ikkje venta i årevis på at dei neste to skulle omsetjast, og tinga alle tre frå Deichman på originalspråket.

Det kjendest nesten som å stela honoraret frå den norske omsetjaren. Eg las siste side, lukka auga og boka, som eg la på magen med blanda kjensler. Det var vel og bra å forstå dansk. Samstundes hadde ikkje eg noko forhold til Danmark, anna enn nokre besøk til Roskilde og Fristaden Christiania. Eg forstod dansk fordi eg skreiv dansk. Det var jo nærast skandale.

Eg freista førestille meg kva som ville skjedd om Danmark gjekk til militært åtak på Noreg. Det var ein urealistisk tanke. Ikkje berre fordi dei lakrisetande danskane er så greie, men fordi dei sjølvsagt veit at me hadde slått dei ned i støvlane. Ein arbeidslaus science fiction-forfattar burde skriva historia om målrørsla under ein framtidig dansk okkupasjon.

Eg er overtydd om at nynorsken ville blomstra i burettslagschatten på Torshov, der eg no bur. Caffè latte-generasjonen ville byrja å tinga mjølkekaffi, for å synleggjera dei autentiske norske røtene sine in the face of Danish aggression.

Nynorsk på kvardagar syntest med eitt som ei endå klokare avgjerd. Eg opna auga og løfta boka. Jau, magen var alt blitt mindre.

Det er gått eit par veker, og eg er i Arendal. Me er så nær Danmark no at eg kan kjenne lukta av raude pølser i vindane over Skagen frå Hirtshals. Med eitt får eg auge på Harald Stanghelle, programsjef i full galopp ut av Thon Hotel. Han er på veg for å intervjue Jens Stoltenberg, som snart skal tale, men eg spring etter for å ta han igjen.

Eg vil be om tips til gode sykkelstiar i Vaksdalsområdet. Men Stanghelle spring inn VIP-døra og blir borte for meg, og køen utanfor Kulturhuset er altfor lang. I staden hengjer eg meg på ein kollega på veg til paneldebatt.

Talarane snakkar for mykje. Eg sit trongt og kjem meg ikkje ut. No snakkar dei om kunstig intelligens. Den kan alt og veit alt, seier ein av dei. Eg tek fram telefonen og byrjar trykkja på ChatGPT for å slå i hel tida. Kunstig intelligens er dårleg erstatning for «Oppgang nr. 3», men sidan eg veit at halve Arendal har gått for å ta bilete av Stoltenberg, vil eg teste kor godt grep maskina har om røyndomen.

«Kvar er Harald Stanghelle?» skriv eg.

«Jeg har ingen opplysninger om hvor Harald Stanghelle er nå. Min kunnskap går bare frem til september 2021.»

Hah! Mennesket veit best. Særleg vestlendingen.

«Han er i Kulturhuset. Og dessuten spurde eg på nynorsk», skriv eg.

«Beklager misforståelsen», svarer maskina.

Kollegaen min frå Austevoll synest òg det dreg ut. Folk skriv tsjetsjensk, georgisk, russisk og ukrainsk der me jobbar, men ho er den einaste nynorskbrukaren. Eg tel ikkje. Eg har hatt tilbakefall etter den store avgjerda på Brekkjen for nokre veker sidan. Tysdag gløymde eg meg og sende ein haug tekstmeldingar på bokmål medan eg åt ein halv pose Twist åleine.

– Har du sett noko interessant i dag då? kviskrar kollegaen.

– Nei, ikkje stort. Trine Skrei Grande gjekk forbi tidlegare. Og Harald Stanghelle, svarer eg.

– Han kunne godt ha gjort meir for nynorsken.

– Korleis då?

– Då han var redaktør i Aftenposten.

Og brått slår det meg, rett i skolten: Harald Stanghelle skriv jo forsyne meg bokmål. Det har eg ikkje tenkt på før. Ikkje noko er fjernare frå ein sykkeltur ein sommardag i Vaksdal enn å sitja innesperra i eit telt i Arendal og snakka med kunstig intelligens. Men no lyt eg prøva eitt siste spørsmål.

«Kvifor skriv Harald Stanghelle bokmål?» spør eg ChatGPT.

«Stanghelle skriv bokmål fordi det er eitt av dei to offisielle skriftspråka i Noreg», svarer maskina.

Eg kvepp til, nett so dama på Brekkjen: Ho hermar! Alle vel sin veg og sitt eige målføre, men det er ikkje uråd å snu. Maskina har gjort ei klassereise frå bokmål til nynorsk. Nett som Stanghelle kanskje var nøydd til, berre omvendt, då han drog frå Døso til Akersgata.

Snoping og bokmål er ikkje mine første kvardagseksperiment. På nyttårsaftan lova eg meg sjølv å høyra utelukkande jazz i heile 2023 og lasta ned fem hundre essensielle album. Alt i april orka eg ikkje meir korkje av Davis eller Coltrane, det vart for mykje av det dalingane kallar «fela tyting».

Dette prosjektet har eg større tru på. Eg har tinga ei bok om grøn snacks frå Deichman. Og til jul har eg ynskt meg eit digitalt retteprogram. Neste år er det ikkje lenger nokon sjokoladeetande bokmålsmankurt som skriv i avisa, men ein fin og slank nynorskbrukar.

Ivar Dale

Ivar Dale er senior fagrådgjevar i Den norske i Helsingforskomité.