Dette er ein nekrolog, snart fire år etter gravferda. Men det er ikkje lenge sidan eg fekk vita at Edvin er død. Eg passerte huset hans og stussa over at det såg så nyoppussa ut. Så googla eg han og kom til ei minneside.

Når ingen har informert meg, kjem det nok av at få veit at eg kjende Edvin. Eg møtte han stort sett i stova hans, og i bilen hans når vi køyrde på utflukter. Dei siste åra vart det heilt slutt med treffa våre, og eg såg han berre på Facebook. Der delte han lenkjer og kom med kommentarar til norsk politikk. Det meste handla om innvandring, især om muslimar.

Då han etter kvart forsvann frå Facebook òg, var eg i grunnen glad til.

Ein liten ein

Det var eigentleg far min som kjende Edvin, dei hadde gått på skule i lag. Han budde berre nokre hundre meter unna oss, men eg hadde ingen kjennskap til han før eg var ti–elleve år gamal, då far fann det for godt å invitere han heim til oss på nyttårsaftan.

Ifylgje stemora mi, som elska å overdramatisere, var kvelden ein stor skandale. Då Edvin kom, var han nemleg full. Berre blid og snakkesalig, men heilt klårt full. Eg oppdaga snart at vi delte ei interesse for geografi: Han spurde meg ut om hovudstader i verda, eg slengde tilsvarande spørsmål attende. Eg likte han, om han no var aldri så full.

Seinare, då eg sjølv hadde vorte djerv nok til å lære «djevelpisset» å kjenne, visste eg kven eg kunne kontakte for å skaffe meg drikke. Det måtte skje attom ryggen på far min, pinsevenen, som levde lykkeleg i trua på at eldstesonen for lengst var frelst, og på at Edvin enno kunne frelsast.

Steinarbeidaren

Huset Edvin budde i, var det han voks opp i. Han ervde det etter foreldra, som døydde tidleg. Det låg pent til, med vid utsikt over bygda og med ein velstelt hage ikring.

Interiøret var gamalt og godt. I stova stod ein globus på ein reol, ein noko sliten skinnsofa, eit like slite salongbord. På veggen hang ein russisk balalaika, eit koparstikk av ein stork og reproduksjon nummer éin million av det klassiske motivet «sigøynarkvinne».

Edvin sat helst ved kjøkenbordet.

I gangen hang arbeidskleda, om han ikkje framleis hadde dei på seg då eg kom. På minnesida skryter gamle kollegaer av arbeidsmoralen hans. Eg spurde aldri så mykje om jobben, men forstod i det minste at han arbeidde ute, og at mykje handla om å leggje stein.

Han brukte å tulle med dette. I den fabelaktige farsen Norske byggeklosser (originalen, altså) er det ei scene der den frustrerte husbyggjaren Olav Femte gjev den alltid skrattande grannen Højdahl ei omvising i den nye heimen sin. Mellom anna freistar Femte skryte av terrassen, «med utsikt ut mot…». Men Højdahl avbryt han, halvdaud av latter: «… fjellveggen? Du er interessert i stein, ser jeg.»

Edvin påstod, ikkje utan ein ironisk glimt i augo, at han var «interessert i stein». Andre gonger sa han ganske enkelt:

– Det er no ein jobb.

Så snakka vi heller om andre ting.

Omverda

Til dømes hadde han mengder av musikk, og i tillegg ein fantastisk teknologi som ikkje fanst i ein kristeleg heim som min eigen, nemleg høve til å brenne CD-plater. Sjølv likte Edvin best det verkeleg tunge, men han skjøna seg på smaken min, og slik vart eg kjend med Nick Cave, Lou Reed, The Pogues. Heime lydde eg til platene i smug. Far hadde nok under tvil godteke denne leflinga med det verdslege, men glad ville han ikkje ha vorte.

Så hadde Edvin altså denne lidenskapen for verdsgeografien, og for underlege avkrokar især. Dei sibirske øydemarkene, regnskogen i Kongo, øyane i Stillehavet… Han brukte å sende meg meldingar, gjerne midt på natta, med lange utgreiingar om stader han tydelegvis gjekk og fantaserte om. Noko kunne vera meir som småe noveller, med meg eller han i hovudrolla, krydra med merkverdige fakta om Dudinka og Lubumbashi, Ittoqqortoormiit og Nukutavake.

Når eg ser attende på det, kan det likne eit paradoks. Korleis kunne ein mann med dette opne hjarta verte så oppteken av å spreie framandfiendtleg eiter og galle på verdsveven? Det auka på i omfang dei seinaste åra, fram mot den datoen i 2018 då det står på nettet at han døydde, enno ikkje 60 år gamal.

Eg kjenner ikkje eingong dødsårsaka.

Med utestemme

Innhaldet i Edvins politiske utleggingar var ikkje vesensforskjellig frå det ein enno i dag finn i stor utstrekning i ymse kommentarfelt på Facebook. Ei frustrert førestilling om alt innvandrarane får og får, dei som knapt bidreg med noko, men som tvert imot kostar samfunnet enorme summar… Hatske tiradar om veike politikarar som lèt muslimane ture fram og snu det norske samfunnet på hovudet… Ein idé om at alt som er gale i Noreg, frå dårlege vegar til uverdig eldreomsorg, kunne ha vore bra om ikkje alle pengane hadde gått til innvandrarane…

Nokre gode spørsmål, for all del, nokre relevante poeng – som diverre druknar i ein flaum av skjellsord og ropeteikn.

Tilfeldigvis byrja eg sjølv å arbeide som norsklærar for innvandrarar i den tida då Edvins bruk av Facebook eskalerte. Det gjorde meg kanskje ekstra kritisk til argumentasjonen hans. Kvifor hadde han så sterke meiningar om alle desse menneska han knapt kunne ha møtt? Eg trudde nok at eg sjølv visste betre, eg som snakka med muslimar og andre framande fuglar kvar einaste dag.

Eit utøymeleg dyr

Facebook hadde ein lykkeleg barndom. Dei fyrste åra eg brukte dette mediet, frå 2007 av, opplevde eg det berre som ein morosam kommunikasjonskanal mellom meg og venene mine. Om eg sat i eit klasserom og skulle arbeide med Excel på PC-en, medan ein kamerat sat på datasalen med ein engelskstil, kunne vi båe lure oss inn på Facebook, og eg kunne skrive på veggen hans: «Møtast ute i neste pause?»

Så låg den replikken der fullt synleg for alle, til liks med andre private meldingar: «Herregud, mann, kvar vart det av deg i natt?» «Låner du meg ein hundrings til fredag?» «Kva er svaret på siste oppgåve?» Ikkje minst la folk ut bilete av kva som helst, spurde ikkje om lov, for det hadde jo ingenting å seia: Facebook var berre tull, kven brydde seg?

Så har åra gått, og Facebook har vakse ukontrollert og vorte noko så stort og mangfaldig at det er vanskeleg å skjøna rekkjevidda av det. Ei plattform for identitetsbygging og sjølvhevding så vel som snoking og sjølvforakt, men òg for sanne og falske nyhende, for politikk og skjult kontroll, for polarisering. Vi ser menneska ikring oss gjennom dette prismet, og mange ser vi langt oftare på Facebook enn vi ser dei andlet til andlet.

Eg kan ikkje hugse at Edvin nokon gong, på alle åra då eg møtte han jamleg, sa noko eg oppfatta som rasistisk. Kanskje ein slengmerknad her og der, noko spøkjefullt. Men aldri i same krasse tone som på Facebook.

Atterhaldet

Han var trass alt trønder. Den klassiske trønderen snakkar langsamt, sindig og med redsle for å seia noko som helst for bastant. Til hjelp har denne arketypen ei rekkje språklege verkemiddel som kan synast irriterande, men som ber i seg ein sterk avvæpnande effekt.

Det dreier seg for det fyrste om modererande småord av typen «kanskje», «jo» og «vel», for det andre om platitydar som «det kan du seia», «skulle eg til å seia» og «for å seia det sånn», og for det tredje ein tendens til å la fråsegner gli umerkeleg ut i det store ingenting, ved å avslutte med noko à la: «Jau, det…», «Nei då, så det…» eller «Det var det, då…»

Trekka finst kanskje hjå nordmenn generelt, for ikkje å seia menneske generelt: Når vi snakkar, vil vi oftast ta visse atterhald, om ikkje anna for å vera høflege, ikkje verke altfor skråsikre. Det finst sjølvsagt uheiderlege unntak, men folk som ikkje vyrder denne sosiale koden, får fort rykte på seg for å vera nettopp uhøflege.

Edvin kunne koden. Hadde du møtt han og snakka med han, utan å kjenne til den han var på nettet, ville du truleg ha tenkt på han som godmodig, saktmodig, konfliktsky. Men på Facebook bruker ingen dei modererande småorda. Det er det korte og konsise som gjeld, fåe har tid eller vilje til å lesa noko langt og nyansert. Dessutan slepp ein å sjå dei ein snakkar til – eller om – i augo. I den digitale sfæren er ein skåna for skamma, den sunne skamma ein elles røyner når ein har late kjenslene gå over styr.

Vener og fiendar

Eg er så heldig eller uheldig at eg har vener i alle politiske nyansar. Mellom anna har det med bridgen å gjera; bridge er ein hobby som trekkjer til seg folk av alle slag. I yngre år opplevde eg det som fantastisk kor ulike folk som kunne møtast i relativ harmoni ved det såkalla grøne bordet.

Så dukka alle bridgespelarane opp på Facebook, og det var jo berre morosamt. Men så dukka politikken òg opp på Facebook, og så vart alt veldig annleis: Mange av desse som knapt har meir til felles enn at dei spelar bridge, barkar no saman i harde politiske basketak, der alskens grove personkarakteristikkar haglar veggimellom.

Så sit eg ein kveld og spelar digital bridge (slik har det diverre vorte under koronaen), makkeren min er kjend i miljøet som ein frittalande type, og plutseleg får eg ei melding av ein annan deltakar i same tevling: «Korleis kan du spela med han der?»

Det er, i denne samanhengen, ikkje så farleg om «han der» er «reinhekla nazist» eller «hjernedaud sosialist», for å låne to typiske nemningar frå kommentarfelta. Politiske skiljeliner er dessutan utydelegare når diskusjonen handlar om den største brannfakkelen dei to siste åra, den gudsjammerlege koronaen – for ikkje å nemne vaksinane. Kven veit kva Edvin ville ha meint om den saka.

Sjølve ideen, at eg skulle ha nekta å spela bridge med ein gamal kjenning på grunn av dei politiske standpunkta hans, vekte ein instinktiv motstand i meg – men òg ei uro, for var det ikkje på same grunnlag eg stengde Edvin ute av livet mitt?

Den fyrste steinen

Eg sa ingenting, lét det skje i det stille: Eg slutta å vitja han, og svara han kortare og kortare når han ringde eller sende meldingar – inntil han ikkje lenger tok kontakt. Han må ha lurt på kva som plaga meg.

Kvifor eg overhovudet skrollar meg nedover i kommentarfelta på Facebook, er eit mysterium. Det må vera ei form for sjølvpisking. Ofte klør det i fingrane etter å ta til motmæle, men eg veit så altfor godt kva som hender om eg prøver meg: Det kjem alltid eit halvfrekt tilsvar, og så må eg svara like frekt på det, og så blandar kanskje andre seg inn, og så berre ballar det på seg. Alle får sagt kva dei meiner, men ingen er viljuge til å fire ein tomme på sitt eige standpunkt, så kva er eigentleg vitsen?

Diverre er dette inga god orsaking for den skinheilage måten eg handsama Edvin på. Kva som ville ha skjedd om eg hadde konfrontert han på Facebook, veit eg ikkje – kanskje ville det milde vesenet hans ha kika fram der inne òg.

Men om eg hadde vitja han heime, ville vi sjølvsagt ikkje ha stått i kvart vårt hjørne av stova og stira olmt på kvarandre: Edvin ville som vanleg ha spandert ein Dahls, og invitert meg til å sitja ved salongbordet i lag med han. Hadde eg fortalt han om jobben min, ville kan hende dei politiske synspunkta hans ha kome til overflata. Vi ville ha hatt eit lite ordskifte, vorte samde om å vera usamde. Så kunne vi ha snakka vidare om alt vi hadde til felles – kunne vi ikkje?

Järpen, Jämtland

«Let us learn to show our friendship for a man when he is alive and not after he is dead.» Denne lina i The Great Gatsby hadde eg lese lenge før Edvin døydde, så eg kan ikkje påstå at eg ikkje visste betre.

Eg kjem i hug ein laurdag om våren. Edvin brukte å køyre over svenskegrensa for å kjøpe snus, så eg spurde han om eg og ein jamaldring kunne få vera med og handle billeg øl. Til vederlag skulle han få nytte snuskvotane våre.

På Konsum Storlien oppdaga vi at svenskane berre har folköl i daglegvarebutikkar. Fortvilte ymta vi frampå til Edvin om at vi gjerne skulle ha vore i Åre, på Systembolaget, ein liten time unna.

– La gå, sa Edvin.

Men i kassa på Systembolaget synte det seg at det er tjue års aldersgrense for kjøp av mellanöl i Sverige. Sidan dei tilsette no hadde observert oss i lag med Edvin, var det heller ikkje snakk om at han fekk handle noko. I slapset på parkeringsplassen trudde vi at all von no var ute, heilt til Edvin sukka og sa:

– Vi får vel køyre til Järpen, då.

Eg hadde aldri høyrt om Järpen, men Edvin visste at Systembolaget hadde filial der òg. Dit måtte han endåtil råkøyre, for det gjekk mot stengjetid. Men vi rakk då fram, og Edvin sprang inn og fylte ei handlevogn retteleg opp.

Så pakka han ein snus under overleppa og susa vestover att, medan vi jyplingane fekk sitja i baksetet med kvar vår Norrlands Guld og nyte synet av den svenske glesbygden. Björnänge, Duved, Ånn og Enafors – jamvel desse livlause avkrokane kunne Edvin fortelja mykje om.

Erlend Skjetne

Erlend Skjetne er forfattar og lærar.