Mesteren og Margarita

Me hadde fått i heimelekse av verten vår i Moskva før me drog dit å lesa den store romanen til Mikhail Bulgakov, Mesteren og Margarita, på nytt att.

Når ein les bøker ein i yngre dagar har tykt godt om, og les dei på nytt, er det ikkje alltid at ein har same synet etterpå. Med Mesteren og Margarita vart det motsett, spesielt etter å ha gått rundt i Moskva og sett og besøkt stader som er skildra i boka.

I opningsscenen i boka møter me to personar som set seg ned på ein benk ved Patriark-dammen, der det på 1800-talet opphavleg hadde vore tre dammar. Dette er lyrikaren Ponyrjov, som skreiv under pseudonymet Heimlaus, og Berlioz, ein redaktør for eit litterært tidsskrift. Då ein mystisk person set seg ned på nabobenken, tek romanen skikkeleg av, og lesaren vert med på ei surrealistisk og satirisk reise som har gjort Mesteren og Margarita til ei av dei store bøkene i verdslitteraturen.

Ein fin haustdag på same staden set me oss ned på ein benk i alleen med ryggen til Malaja Bronnajagata medan me ser mot Patriark-dammen.

Ikkje lenge etter kjem det ein mann og set seg ned, ikkje på nabobenken, men ytst på den gule benken me sit på. Han har svart hår under ei kvit hue, svart skjegg, mørk jakke, svarte bukser og kvite sko.

Litt seinare på dagen står me i inngangen i huset til Bulgakov i Sadovaja, og heile trappeoppgangen er dekt av graffiti. Sjølv om Bulgakov lenge var ein ikkjeperson, vart dette ein kultplass for dei som hadde lese han. Oppe i husværet, som ein òg kan kjenna att i Mesteren og Margarita, er det kø for å koma inn, og dei fleste er unge folk.

Me sit i kafeen der og tek oss eit glas eplesaft medan me ventar. På nabobordet vert det ein ledig stol. Han som set seg ned, er den same mannen som sat ved sida av oss på benken ved Patriark-dammen. Det er nett som om han vil seia noko til oss, og han fylgjer oss med augo når me går inn i sjølve husværet til Bulgakov.

I eit av romma sit Bulgakov støypt i bronse. Me ser på arbeidsrommet hans, på skrivebordet med manus, blekkhus, pennar og bøker. I eit rom står ein gammal radio, og på veggen i gangen heng ein telefon. På ein annan vegg heng eit halvnært svartkvitt portrett av Bulgakov, han har kvit skjorte, svart dressjakke med eit lite tørkle i venstre brystlomme, ei rutete tversoversløyfe og ein sigarett i eine munnvika. Andletet kastar ein skugge på veggen til høgre for han, og han ser ut mot ei framtid for Mesteren og Margarita han ikkje kunne vita noko om, berre håpa på. Ifølgje den siste kona hans skal han ha sagt heilt på slutten av livet, då han ikkje lenger kunne arbeida med romanen sin, «folk må få vita om det om det, folk må få vita om det.»

På ein undergrunnsstasjon

I Moskva er det undergrunnsstasjonar

som er reine biletgalleri.

Langs søylegangar, tak og vegger tronar

menneske som speglar tida si.

I maleri, skulptur og byggestil

blir bodskapen med stor bravur forkynt:

Eit nytt og betre samfunn er blitt til;

det vakre er langt meir enn berre pynt.

Når du stig inn her, løftar tanken seg,

og du blir mint om dei som var her før,

om draumen som ein dag blei verkeleg,

om elden som ligg klar i gamle glør.

Du går på toget. Andlet syner seg

i folkemengda – kor er dei på veg?

Katten til Tsjekhov

Det er rett og slett for mange forfattarheimar i Moskva. Dei kunne ha nøydd seg med nokre færre, og det ville likevel vore nok til oss alle. No står vi utanfor huset til Tsjekhov, der han budde og hadde legepraksisen sin i dei periodane han heldt til i Moskva, byen han elska. Mot slutten av det 44-årige livet sitt måtte han for det meste bu på Jalta og andre mildare stader på grunn av den stadig meir aggressive tuberkulosen. Døra er stengd, så då slepp vi å bruke kostbar tid på å sjå kva som er innanfor, truleg dei vanlege forfattartinga: nokre pennar, eit brilleetui, nokre slitne bøker, ei pipe, ein velbrukt kaffikopp med ein siste slant i. Men utanfor huset er det ein hage, sjølve Tsjekhov-hagen, og i hagen ruslar ein katt rundt, Tsjekhov-katten.

Eg tenkjer meg at denne katten er ein av dei kjende litterære kattane, sjølvsagt ikkje like kjend som katten til Ivar Aasen, noko som skal godt gjerast, men likevel ganske kjend, sjølv om den einaste referansen eg kan finne til ein katt hos Tsjekhov, er i novella «Kattungen». Eg tenkjer meg vidare at denne katten har overlevd Tsjekhov med meir enn eit hundreår, og at han altså er steingammal, men at han framleis ser frisk og ungdommeleg ut, med lyst på mus. Han var nok ein god assistent for Tsjekhov, hjelpte han med idear, skjenkte kaffi, skreiv ut reseptar. Eg lokkar på katten, og han nærmar seg med ei litt skeptisk mine. Kva gjer desse framandkarane her utanfor hagen til Tsjekhov? Har dei ikkje jobb? Har dei ingen heim å gå til? Eg spør han om han ikkje har ein anekdote å komme med, ein av dei mange velkjende – eller kanskje heller mindre kjende – Tsjekhov-anekdotane. Og så fortel han på kattevis historia om dødsaugneblinken til Tsjekhov, den som kona hans har referert: Tsjekhov ligg i senga, men så rettar han seg vinkelrett opp og seier på tysk (som han kunne lite av): «Jetzt sterbe ich.» Så kallar han på legen og ber om å få servert eit glas champagne, noko han får. Tsjekhov tømmer glaset, smattar fornøgd og seier at no var det sanneleg lenge sidan han hadde smakt champagne. Så set han glaset frå seg, legg seg over på sida og sovnar stille inn.

Dermed er katten ferdig med historia si. Han snur rumpa til oss og luskar innover i hagen att. Og vi tenkjer at når no temaet først har kome på bane, så kunne det eigentleg smakt godt med eit glas champagne no. Sjølv om vi ikkje akkurat kjenner oss døden nær, for å seie det slik.

Verdas lengste rulletrapp

Me er på veg ned det som vert rekna for å vera verdas lengste rulletrapp. Runde lyskuplar glir forbi oss med jamne mellomrom. Me ser ikkje botnen langt der nede, andleta til dei som er på veg opp ved sida av oss, stirer rett fram. Ein av dei i trappa kjenner seg som han er på veg ned til den litterære underverda, verda på botnen, ned til kjellarmenneska som Dostojevskij har skildra så levande. Men komen heilt ned, til metrostasjonen Sigersparken, ser ein kor lyst, fint og reint alt er, og ein stig inn på metroen utan å vita kor den fører ein.

Eksil

Lokka av vår gamle skytsengel Elvis som kjem ut av ei døropning med ein song frå Blue Hawaii, hamnar me på dineren The Sixties i gågata Arbat. Me har knapt sett oss då me ser eit forvitneleg opptrinn på gata utanfor. Ein stuttvaksen eldre mann rører seg ravande bort mot nokre ungdommar. Dei har tamme duer som dei tilbyr forbipasserande å la seg fotografera med. Mannen er sterkt rusa og ber preg av eit hardt liv. Han blandar seg stadig inn i samhandlinga mellom ungdommane og kundane deira. Utsjånaden og gestikuleringa får oss til å tenkja at han er kubanar. Korleis han har forvilla seg hit, er ikkje godt å seia, men det er tydeleg at han ikkje er heilt i stand til å innretta seg her. Ei stund blir tilnærmingane til mannen mottekne med godt humør, anten han grip fåfengt etter duene eller famlar etter dei jentene som kjem i vegen hans, men snart gjer både ungdommane med duene og dei andre tydelege miner til at han må halda opp med tullet sitt. Endå det ikkje verkar naturleg å tenkja at ein tilårskommen kubanar lever i eksil her borte, går tankane lett til personar frå den såkalla frie verda som er blitt relativt smidig integrerte i det nye Russland – folk som Gérard Depardieu og Edward Snowden. Desse tankane lar me inntil vidare liggja, for no er det på tide å fordjupa seg i Elvis-lunsjen og nyta foto på veggene av både han og andre nordamerikanske film- og musikkjendisar.

Då me seinare er ute på gata, ser me ein politikonstabel stå og snakka roleg og alvorleg med den slitne mannen, som ikkje verkar mindre rusa, men som fører seg monaleg mindre utagerande. Kanskje får han hjelp til å finna eit ikkje altfor utriveleg hus som vil hysa han for natta.

Vladimir Majakovskij (1893–1930)

Majakovskij var ein av dei viktigaste russiske diktarane. Han var blant dei fremste aktørane i den russiske futurismen, som var sterkt påverka av kubismen. Frå ungdommen var han politisk aktiv og han vart ein ihuga tilhengjar av bolsjevikane. Majakovskij sette heile skaparkrafta si inn i arbeidet for den nye sovjetstaten. Dikta hans er gode døme på at ein kan skriva stor litteratur ut frå ein medviten politisk posisjon.

FRÅ GATE TIL GATE

G-

ata.

Pitbull-

rå

år,

andleta

kvassare no.

Over jarnhestane

frå

vindaugo

i dei flyktande husa

flaug dei fyrste kubane.

De svaner med klokketårnhals,

bøy dykk i kabelsnarene!

På himmelen er ei sjiraffteikning

reie til å fargeleggja

dei rustne luggane.

Spraglande som ein aure

er sonen

til dei pløgde markene

utan mønster.

Ein tryllekunstnar

trekkjer

skjener ut or gapet på trikken

gøymd bak talskivene på tårna.

Me er hærtekne!

Bad.

Dusjar.

Heisen.

Dei løyste

sjels-livet.

Hender

brenner

kroppen.

Skrik, eller ikkje skrik, jente:

«Eg ville ikkje!»

Skarp er den

visken av pinsle.

Ein piskande vind

riv bort ein grå ulldott

frå skorsteinen.

Den snauskalla gatelykta

dreg vellystig av

gatas

svarte strømpe.

(Etter Vladimir Majakovskij)

«Midnight in Moscow»

Første gong eg høyrde denne melodien, ein av dei mest kjende russiske melodiane, var då orkesteret til Sirkus Arnardo spelte den i Sogndal i 1966. Melodien gjorde inntrykk, og den var lett å hugse. Først nokre år etter lærte eg at den på engelsk går under namnet «Midnight in Moscow». Seinare har eg jo høyrt tallause versjonar, og til og med prøvd å spele den sjølv. Men det er sjølvsagt her, som i andre samanhengar, det første møtets sødme som er det viktigaste. Det er noko med mange av desse kjende russiske melodiane, dei sit att i ein, den mektige melankolien. SSom då ein som barn sat ved radioen og svitsja mellom stasjonane på den sprakande mellombølgja, og ein tilfeldigvis hamna på Radio Moskva rundt midnatt, der programmet tona ut med den storslåtte «Sovjethymnen», som russarane heldigvis har hatt vett til å ta inn att som nasjonalsong.

Men midnatt i Moskva, det er noko mystisk med det. Lysa i det russiske mørket, og saksofonar og vodka, men kva som elles skjer, får ein ikkje heilt tak på. Melodien seier ikkje alt.

Og sanneleg, her er ein i Moskva, og det er faktisk midnatt, og ein ruslar på ei brei og uendeleg lang gate, det er folk ute, som snakkar uforståeleg, men ikkje uvennleg, saman. Det er bilar og ein og annan hund. Kafear er opne, og det høyrest musikk. Og sjå der! Der kjem faktisk Moskva-månen fram bak ei sky og kikkar vodkabrisent ned på oss. Det gir ei djup og god kjensle av noko, og eg tenkjer at no hadde det passa om eit kaféorkester hadde begynt å spele nettopp «Midnight in Moscow». Det hadde vore pinleg banalt, men samtidig heilt rett. Dette skjer sjølvsagt ikkje. Musikken som her og der siv ut frå kafeane og klubbane, er musikk vi kjenner frå vesten, og slik har det vel vore i årevis. Men inni meg, der speler mitt indre sirkusorkester «Midnight in Moscow» så høgt det berre maktar, og det er ikkje meir enn rett og rimeleg at eg sender ein varm tanke til musikarane på Sirkus Arnardo som visste kva for melodi dei skulle spele for meg i nøyaktig rette augneblink.

Statuar

Den første me møter, er marskalk Zjukov til hest, den store hærføraren frå slaget ved Kursk og Stalingrad, han står utanfor Den raude plassen. Han er rett i ryggen og står i stigbøylane på den kjende hesten sin. Han var så populær at Stalin vart misunneleg og gjorde kva han kunne for å gi han mindre viktige stillingar etter den andre verdskrigen, eller den store fedrelandskrigen, som det heiter i Russland.

På veg tilbake, framfor Lenin-biblioteket, sit Dostojevskij på sokkel med høgre handa på låret, den venstre har han bak seg. Dei neste dagane helsar me på fabelforfattaren Ivan Krylov, Sergej Mikhalkov som skreiv barnebøker og den russiske nasjonalsongen i tre versjonar, etter kven som styrte. Sholom Aleikhem, kjend for Spelemann på taket, står på ei høg søyle med opne hender og eine armen løfta. I Arbat, den lange gågata, under eit stålportal, står visesongaren Bulat Okudzjava med begge hendene i lommene. På tofta i ein robåt med kvilande årer i Lenin-biblioteket, sit nobelprisvinnaren Mikhail Sjolokov, Stille flyter Don.

Ein sein kveld, framfor ein statue av Gogol, byrja me å diskutera kven han likna mest på, Paal Helge Haugen eller Geir Uthaug, og då me skulle til å gå, var det ein av oss som meinte at Gogol hadde nikka svakt, men kva han meinte med det, fekk me ikkje med oss.

På marknad

Dette må vere verdas største marknadsplass. (Det er det sjølvsagt ikkje, men det er lov å tenkje det.) Og her skal vi sant for dyden meg inn. Guiden frå Voss skal føre oss trygt mellom buene og all verdas herlegdommar som nesten får ein til å tenkje på 1001 natt. Når ein er på ein slik stad, er det lurt å først sjekke sin personlege marknadsøkonomi, men eg kjenner fort at den enorme bunken med rubelsetlar er på plass i baklomma. Alt er lagt til rette. Her er planen å kjøpe sjal og dukar og andre dameting til mødrer og koner, men først og fremst gåver til seg sjølv. Og her gjeld det å ikkje falle for det enkle og nøye seg med ei Babusjka-dokke, eller Matryosjka, som alle veit at dei eigentleg heiter. Først og fremst fordi eg alt har den einaste eg kunne tenkje meg, Putin-dokka. Inni Putin ligg Boris Jeltsin, og så følgjer i tur og orden Gorbatsjov og Bresjnev, til ein endar opp med ein ørliten Stalin. Her er mat og drikke å få, kjøt blir steikt og øl flyt. Og det finaste av alt er at seljarane ikkje straks kastar seg over deg med ville hyl og riv deg i genseren og drar deg inn i bua og ikkje slepper deg før du har kjøpt over evne. I staden kan ein i ro og mak vandre rundt og studere kvinnene som sit der så fredeleg og målar utsøkte påskeegg av tre. Ja, dei sit der så fredeleg og har så imponerande teknikk at ein rett og slett må kjøpe eit egg. Det kan vere ei passande gåve til foreldre. Og kva er dette? Ein fin porselenshund på toppen av eit trekkspel?! Den må ein jo berre ha. Og her, då? Ei samling ørsmå tinnsoldatar til hest? Dette kjem til å bli min ruin. Og så var det desse sjala og dukane, då … Kan dei verkeleg vere så nødvendige?

Ein inngår eit kompromiss. Mest til seg sjølv, men litt til dei andre. Og tenkjer at ein truleg vil ha noko att for det ein dag. Om ikkje før, så iallfall på den Ytste Dag.

Dag Helleve

Ragnar Hovland

Per Olav Kaldestad