På ein bergknaus som heiter Lomshøjen, i vestre hjørnet av Fossheim-gardane i Jølster, har eg bygd ei hytte. Bergknausen ligg i eit band av knausar på tvers av dalføret og står att som eit minne om at isbreen som ein gong fylte Jølster-dalføret, ikkje vart ferdig med å grave ut dalen, noko som skapte eit naturleg skilje mellom der breen, og deretter vatnet, på eine sida rann sørover mot Førde og på den andre sida nordover mot Sandane i Nordfjord. Og slik vatnet rann, slik reiste også folket. Lokalt kan det difor merkast eit skilje i lydmønsteret i Jølster-dialekten.

Det er 1987. Eg byggjer ein terrasse langs den sørlege hytteveggen. Ei helle ligg i vegen. Eg kvelver henne opp og ser ei bakside med eit mønster som er skore inn i den harde steinen. Eg kvekk til. Helleristing! Like ved stikk det opp ein stein. Eg dreg han opp. Merkeleg! Her òg er eit mønster. Eg legg han ved sida av den første. Linene passar saman. Ein gong har begge steinane vore del av same hella. Helleristing, menneskegjord, for mønsteret har ingen ting med formasjonar i steinane å gjere.

Det er første gong eg har høyrt om helleristing i heile det 50 kilometer lange Jølster-dalføret. For alt det har vore grave og dyrka gjennom hundrevis, ja, tusenvis av år i denne bygda. Eg finn ingen spor på berget like ved.

Eg spør meg: Kva tenkte steinaldermannen som sat her og brukte timar og kanskje dagar på å risse inn linene i steinhella? Eg ser at eg har funne berre ein del av mønsteret, for linene går rett ut mot kanten. Eit mønster er her, men kva tyder det? Eg grev ikkje opp meir, for dette må meldast inn til offentlege styresmakter. Men eg kan ikkje la vere å spørje meg: Steinaldermannen må ha hatt ein bodskap, ja, ein viktig bodskap. Om kva? Til kven?

Namnet Lomshøjen fortel at lom har hatt fast tilhald her. Vatnet i dalføret stod heilt opp til knausen før senkinga for omtrent 100 år sidan. Folk som skulle passere staden her, måtte gå over denne skolten. Her har menneske gått over og passert helleristinga gjennom hundreåra, ja, tusenåra. Dette har vore viktig for helleristaren, tenkjer eg. Han ville at nokon skulle forstå bodskapen.

Eller var det kanskje ei grav her, og hella har vore eit kistelok, med bodskapen vend ned, så den gravlagde skulle «lese» han? Det må ha vore ein småkonge, ein som rådde over dalføret omkring her. Kanskje var det slik.

Men eg finn ei djupare forklaring: Helleristinga er ei bøn til solguden. Å leve i denne bygda, 200 meter over havet, var heilt på kanten av det helleristaren og folket hans kunne klare. Her trong han hjelp frå gode makter. Solguden. Sjølvsagt, helleristinga er ei bøn til solguden:

«Til deg som gjev oss alt vi treng for å leve her, fisk i vatnet, hjort og hare og fugl vi kan fiske og jakte, plantar vi kan ete, sol og varme så vi toler den kalde vinteren. Ver gåvmild mot oss!»

Han stiller hella på høgkant, vend med det innrissa mønsteret mot sør, mot sola på sitt høgste. Såleis har steinaldermannen skore inn eit solsymbol, det første i Jølster. Gjennom mange hundreår bakover har jølstringar seinare skore seksbladroser inn i trearbeid. Med opphav i mønsteret til steinaldermannen på Lomshøjen? Er det dette som er forklaringa? Eg skisserer mønsteret i helleristinga og ser at det kan oppfattast som nettopp ein primitiv del av seksbladrosa når eg strekkjer det utanfor steinane eg fann, der noko manglar.

Eg går inn i hytta, inn i den eldgamle tømmerstova og ser meg rundt, ser på dei gamle tømmerveggene, lafta i gamal stil. Eg minnest likgluggen vi fann då vi tok ned stova i Henrik-tunet på Lunde. Likgluggen var eit handfast bevis på den overtrua som rådde i Jølster i hundreåra bakover i tid.

Dei som hadde døydd i denne stova, var blitt tekne ut gjennom denne gluggen i veggen, og stokkar vart lagde på plass for å stengje att, så den døde ikkje skulle finne vegen inn att og «gå att». Tre stokkar fylte gluggen akkurat. Likglugge skal ha vore i bruk heilt tilbake til vikingtida, vert det sagt i eit historisk tidsskrift frå Romsdal. Lokalhistorikaren A.O. Klakegg skreiv om likgluggen i ein roman med innhald frå 1600-talet i Jølster.

I kjellaren under stova fanst det sterke spor etter gamalostproduksjon, då bror min og eg reiv henne. Der låg restar av korrespondanse som viste bestillingar på gamalost frå rundt omkring i landet. Her hadde det vore produsert gamalost av høgste kvalitet.

Eg hadde redda stova. Ein bit av Jølster-kulturen hadde overlevd, med mange hundre års forankring. Det hadde vi sett under rivinga, at denne stova hadde vore ombygd fleire gonger, siste gong på 1890-talet, kunne Anders Lunde fortelje, medan vi var i gang med rivinga.

Men med djup interesse for Jølster-soga hadde eg merka meg under rivinga på Lunde at ei svært nedsliten ytterdør hadde ramla ned frå hjellen i eldhuset, som var bygd inntil stova. Her fann eg beslag som hadde klart kyrkjeleg opphav. Korleis kunne det ha hamna på Lunde, inst i Kjøsnesfjorden?

Eg undersøkte den lensmannsførte protokollen frå rivinga av gamle Helgheim kyrkje i 1877. Den stadfesta at bonden i Henriktunet hadde vore på auksjonen og kjøpt delar frå gamlekyrkja. Den utslitne døra, som bar sterkt preg av å ha vore ytterdør, truleg til sakristiet, hadde nok blitt med på lasset og blitt rodd den lange vegen til Lunde. Utsliten, men ho hadde brukbare jarnbeslag for hengsler og lås.

Og ikkje kva som helst beslag. Det var beslag med kyrkjeleg symbolikk: kule og kors, med røter heilt tilbake til hellensk kultur, slikt som har pryda både kongekroner og kyrkjespir. Eit maktsymbol. Og ser du etter, har helgheimkyrkja same symbolet på toppen av spiret den dag i dag. Også her møtte eg restar frå farne hundreår, med to tusen års historisk opphav, i Jølster.

No tok eg til å granske døra meir i detalj. Midt på hadde ho vore pryda av solsymbolet, seksbladrosa, sjølve Jølster-symbolet. Det same som helleristinga kanskje viste del av. På baksida hadde ho fleire kors, teikna med blod, etter gamal Jølster-skikk.

No var eg klar til å rekonstruere døra med tanke på å bruke henne som inngangsdør til det sjølvbygde annekset.

Eg trong hjelp frå to kantar: frå smeden i Hornindal, til å lage kopi av eit hengslebeslag som var blitt borte på Lunde, og frå ein dyktig snikkar, Martin Skrede, med utstyr til å rekonstruere byggjemåten med kileforma innfellingar av berande og samanbindande konstruksjon på baksida av døra, heilt utan bruk av anna enn treverk.

Ja, med tolmod vart begge delar ordna. Ny dør vart bygd med fullstendige beslag, og karveskurden på framsida vart rekonstruert. Ein etappe til var tilbakelagd i arbeidet med å forankre Lomshøjen i lange liner i Jølster-soga.

No bestemmer eg meg for å byggje ny inngangsdør til hovudbygget i same teknikk som den eg nettopp hadde fått på plass. Med mi interesse for historia om Ålhus og baron Audun Hugleiksson hadde eg kome over opplysningar om ei svært gamal, diger dør som låg lagra i Ålhuskyrkja. Ho hadde svært forseggjorde beslag.

Det eksisterer tankar om at døra kunne stamme frå borga til Audun på Hegrenes. Men eg kontakta ein forskar ved eit museum i Valdres, som var sikker i si sak: Dette er ei typisk mellomalderkyrkjedør.

Eg teiknar ned hovudtrekka i beslaga og ser kommunevåpenet for Jølster komme fram. Jølstringane hadde henta det der, logisk nok, med stolt referanse til Audun-opphav, ein referanse til fransk mellomalder: marialilja. Ikkje noko mindre enn ein referanse til Auduns forhandlingar og avtale om krigshjelp til Frankrike i striden som Henrik den 4. hadde gåande med kongen av England i 1295. Dokumentet med Auduns segl finst i arkiva den dag i dag. Og motivet på monumentet, som vart sett opp på Ålhus i 1960, er henta frå dette seglet.

Så vart det ein ny runde med smeden i Hornindal og med Martin Skrede. Og ny dør vart bygd med same teknikk som den første, i furuadel. Vår Jølster-stad med gamle spor over eit spenn på 10.000 år i heimbygda var ferdig.

Kristian Fossheim

Kristian Fossheim er fysikar og var professor i fysikk ved NTNU i åra 1980–2005.