Stalin tok livet av fleire enn Hitler, men industrialiserte Sovjet og vann krigen. Det er nok forklaringa på at dette museet har overlevt – trass i utsveltinga av bøndene i Ukraina, skodeprosessane i Moskva, der han drap alle konkurrentane frå Vladimir Lenins tid, massedrapa på «folkefiendane», GULag-leirane og deportasjonane av heile nasjonar.

Frø under bjørnelabb

Skal du til fjellandsbyen Gori, må du leggja vegen vest for hovudstaden Tbilisi. Gori ligg 60 km derfrå. Undervegs ser du flyktningleirar med hus på rad og rekkje omtrent som blomebed i eit gartneri. Der bur no flyktningar frå område som russarane har teke eller har kontroll over i Sør-Ossetia og Abkhasia.

I 2008, under brushanen president Mikheil Saakasjvili, tok georgiarane til med å sende granatar inn over Sør-Ossetia. Då vakna russarane og sende inn stridsvogner. Dei stogga 45 km utanfor Tbilisi.

Russarane kunne ha teke heile landet på dagar. Meir enn 800 menneske vart drepne, flest sivile, i ein krig som varte i berre nokre dagar, frå 7. til 12. august.

Undervegs til Gori er vi 400 meter frå dei russiske stillingane. Dei ser ein oppe i bakkane, med piggtråd og murar. Ein kjenner seg som eit frø under ein bjørnelabb. Landskapet er goldt og ugjestmildt, ikkje så ulikt Hardangervidda ein sein haustdag.

Museet til tyrannen

Så er vi der, i det brungule Stalin-museet. Generalsekretæren sjølv kom aldri på vitjing; museet vart innvigt i 1957. Då hadde Stalin kvilt ved sida av Lenin i gravkammeret på Den raude plassen i Moskva i fire år.

Bygningen kjem oss i møte i tung, karakteristisk Stalin-stil, slik vi kjenner denne arkitekturen frå liknande blautkakebygningar i Moskva og Warszawa: kornaks i staden for doriske kapitel, søyler i pseudoantikt formspråk meint å gjere inntrykk. Ei gigantisk trapp med diktatoren i kvit marmor øvst og raude teppe på golvet, ikkje ulikt ein keisar framfor undersåttane sine. Slik er inngangen.

Utanfor står mannen sjølv røsleg, i ei slags feltuniform med nikkers og støvlar, like ved den spartanske trehytta familien Dzjugasjvili heldt til i. Over hytta er det spent eit tak for å verna henne mot tidstanna. Familien Dzjugasjvili leigde eit rom i hytta. Godt proletarisk opphav hadde «Soselo», som han vart kalla i barndomen. Ein kan sjå alt, omhyggeleg teke vare på, frose i tid.

Dødsmaske og tidsstogg

Kan hende er dødsmaska i andre etasje det mest uhyggelege vitnesbyrdet om tvisynet som rår. Stalin, i bronse, er omgjeven av ljoskjegler, som ein farao. Oppe kan ein sjå Kreml-kontoret hans urørt, med pipe og romantiske bilete av landsfaderen og talrike Kim Il-sung-liknande portrett og masseopptrinn, inntil karikaturen. «Persondyrking», kalla Nikita Khrusjtsjov dette i det (ufullstendige) oppgjeret med vanvitet i 1956.

Attersyn etter 52 år

Eg har vore her før, nærare bestemt for 52 år (!) sidan. Sumaren 1966 la eg, saman med kameraten min, Trond Romstad, ut på ein langtur gjennom Russland i ein seks år gamal Citroën 2CV. Vi var nokre av dei fyrste som fekk turistvisum med bil til Sovjet.

Vi køyrde med tolv hestar frå Oslo via Moskva og Kharkov og Rostov-na-Donu til Tbilisi. På den steinute georgiske militærvegen gjennom Kaukasus, i dei same stroka Hamsun vitja og skreiv om i I Æventyrland, såg vi digre slagord: «Slava Stalin!» «Leve Stalin!»

Vi passerte staden Wehrmacht nådde lengst under erobringstoktet sitt. Vi helsa dei største fjelltoppane i Europa og måtte ta fart over fleire elvar som hadde gått over breiddene sine. Det var tider! Men Gori var nok høgdepunktet. Eg kan no samanlikna museet frå den gongen med i dag.

No spurde eg etter den heslege gåva som Noregs kommunistiske parti gav Stalin på 70-årsdagen i 1949. Ein klumpete utskoren trefigur ikkje ulik turisttrolla som gjer turistdestinasjonane våre til ein svinesti. Trollet stod ikkje lenger framme.

Men sidan sist er toget Stalin brukte til Jalta-konferansen våren 1945, kome på plass. Stalin likte ikkje å flyga. Difor kan alle no sitja på doloket til diktatoren. Sic transit gloria mundi – heilage far, slik forgår stordomen i verda.

Gåverik rimsmed

Guiden vi fekk i museet for 52 år sidan, synte oss Stalin som poet. «Soselo» var ein gåverik rimsmed. Vi såg det same diktet no og fekk med oss ei lita diktsamling.

Den unge Stalin skreiv patriotiske hyllingsdikt, som til den georgiske nasjonalpoeten T.R. Eristavi (1824–1901). Guiden sa stille: «Stalin burde ha halde fram som diktar.»

Her er ei vareprøve på eit slikt hyllingsdikt, skrive i 1895 og attgjeve av skrivaren frå engelsk:

Til Eristavi/ Når du vert driven til tårer av dei lidande bøndene/ Du, skald, vigd til folket i Georgia/ Tok avstand frå trua deira og kravde rettferd/ Vende deg til himmelen/ I rørsle og oppglødd over den framgangsrike framtida for nasjonen vår/ Høyrdest du ut som ei prektig lyre/ Velsigna av Herren… og så bortetter med fire nye vers.

I 1966 var det interessant å verta fortald at mange georgiarar kjende til Hans Vogt (1903–86), norsk språkvitar og motdagist, seinare rektor ved Universitetet i Oslo og formann i Vogt-komiteen, som freista å laga språkfred i Noreg. Vi såg ikkje Esquisse d’une grammaire du géorgien moderne, som han gav ut i 1936, denne gongen, men hugsar boka frå ein glasmonter i 1966. Guiden stadfesta nok ein gong at Vogt vert sett på som ein viktig føregangsmann i kodifiseringa av det urgamle georgiske språket med eige alfabet.

Stalin var alltid interessert i morsmålet sitt. (Han tala russisk med grov georgisk rr-ljod, vart vi fortalde.). Og han var aktivt med på å lage eit åttebandsverk med georgiske ordforklaringar.

Livet til Stalin

Museet gjev eit oversyn over Stalins liv, frå han vart fødd som son til lappeskomakaren Besarion og kona, kalla «Keke», til han styrte over lagnaden til millionar som generalsekretær i Sovjets kommunistparti frå 1928.

Josef var det tredje barnet ho fødde. Dei to fyrste sønene døydde som spedbarn. Besarion var drikkfeldig og døydde av leverskadar i 1909. I ei umerkt grav enda han. Stalin omtala sjeldan far sin, men hadde eit nærast konvensjonelt tilhøve til mora, som han sende kort og gåver til.

Keke kunne i 30-åra verta sedd i svart enkjedrakt på veg til grønsakmarknaden i Tbilsi omgjeven av NKVD-vakter (på ordre frå sjefen, Laurentij Beria). Stalin vitja mor si to gonger i 1920-åra og éin gong i 1935, og han sende krans til båra hennar.

Det var Keke som pressa sonen til å ta høgare utdanning. Draumen var å sjå sonen som prest. Oppveksten var til dels smertefull, for «Koba», som han brukte som dekknamn seinare, vart råka av koppar og fleire trafikkulykker. Han gjekk skeivt heile livet og hadde skadar i venstre skulder og arm.

Biografar finn noko av årsakene til seinare utvikling her. Tidleg la Koba for dagen eit karakterdrag frå georgisk stammetenking: Gløym aldri ei fornærming eller ei forbigåing, og syt for hemn.

Han vart paranoid og hemngjerrig. På presteseminaret i Tbilisi var han ein stjerneelev til han kom over marxistiske skrifter og vart revolusjonær – og utvist. Ein serie med bankran følgde, og lange periodar med bortvising til Sibir. Resten er historie, som vi seier.

Heile livet var nok Stalin undervurdert. Han las mykje, òg klassiske verk, og tok inn enorme mengder med informasjon som han aldri gløymde. Og han var den fødde byråkrat. Dette fekk Leo Trotskij og Grigorij Sinovjev unngjelda for. Dei møtte ikkje ofte nok opp til dei keisame møta i partiet der Stalin systematisk bygde opp kontrollen sin. Båe vart drepne på Stalins ordre (i 1937 og 1940).

Glimt av sanning

På museet kan vi etterspora heile dette uhyggelege livet. Vi ser blant anna ein modell av den løynde trykkpressa han styrte i Baku. (Stalin var seinare ein kort periode redaktør av Pravda.) Vi ser Lenins testamente, der han åtvarar mot maktstillinga til Stalin og karakteren hans, vi ser eit av dei få uretusjerte fotografia som finst av andletet hans, med alle kopparra, teke av stjernefotografen Margaret Bourke-White, og vi får eit oversyn over medlemene i Politbyrået, der portrettet av Trotskij er med, noko som ikkje var tilfellet i 1966.

Den viktigaste skilnaden frå 1966 finn vi i fyrste etasje. Her, nokså diskré, finn vi eit NKVD-forhøyrsrom rekonstruert, med pult, lamper, bilete med opplysingar om talet på offer, og ei celle. Å seia at museet freistar å kasta ljos over systemet som gjorde Stalin mogleg, vil vera ei overdriving. Men her er det i alle fall eit glimt av historisk sanning.

Det vi veit, er at terrorsystemet i Sovjet var totalt vilkårleg, basert på kvotar av partifiendar som skulle eksekverast – alle kunne bli definerte som statsfiendar. NKVD-vaktene var like rå som SS, med like god kunnskap om dei mest perfide torturmetodane og like kyniske andsynes menneskeliv. I Encyclopedia of Genocide vert det tala om 62 millionar offer for Stalin. I dette talet ligg innpå 55 millionar statsborgarar, inkludert 6,5 millionar drepne «kulakkar» (storbønder) i Ukraina og drap på partimedlemmer i den store terroren i 1937–38 (omkring 1 million).

Mannen som ligg med ljos ikring seg, var ein paranoid despot. Kanskje er det ein idé å stengja heile museet?

Bernt Hagtvet

Bernt Hagtvet er professor i statsvitskap ved Universitetet i Oslo og Bjørknes Høyskole og fast skribent i Dag og Tid.