Etter nokre få dagar i hovudstaden Jakarta tek eg fly nordover over Javahavet til Balikpapan. Det er ein by på Borneo, som er den tredje største øya i verda. Carl Lumholtz trudde, til liks med alle andre på den tida, at Borneo var verdas nest største øy. Men Ny-Guinea, som han eigentleg ville utforske, er større enn Borneo. Det visste ein ikkje i 1914, og Lumholtz visste heller ikkje at første verdskrig skulle kome til å forstyrre Ny Guinea-planane hans, slik at han utforska det indre av Borneo i staden.

Så kor stor er eigentleg Borneo? Vel, øya er ein god del større enn Texas. Arealet er det dobbelte av Noregs, medrekna Nord-Noregs umåtelege og storslåtte øydemarker. Like stort som England, Skottland, Wales, Tyskland, Tsjekkia og Ungarn til saman. Om du er blant dei som føretrekkjer Østfold som måleeining, kan eg opplyse at Borneo er 178 gonger så stort.

Vi flyg éin time langs austkysten, og frå flysetet har eg utsikt mot det grøne hjartet av fjell og junglar. Borneo har ein av dei eldste urskogane i verda. Dei er ei av jordas såkalla «grøne lunger». Der inne er det ganske så uframkomeleg, med tusenvis av artar på kvart dekar, og langt frå alle er skildra av vitskapen. Slik er det på ingen måte langs kysten i våre dagar. Så langt auga kan sjå, er det planta oljepalmetre, i snorrette liner som går mil etter mil inn i horisonten. Mellom kolonnane er det breitt nok til å køyre maskiner som kan hauste fruktene. Dette er monokultur teken ut i parodien.

Etterspurnaden etter palmeolja kjem i høg grad frå Vesten. Noreg og andre rike land importerer stadig meir, fordi vi vil vere miljøvennlege og forstavinga «bio», som i biodrivstoff, kling miljøvennleg. Som så ofte elles synest symboleffekten å vere viktigare enn den reelle miljøeffekten. Palmeolje er ifølgje vitskapen nesten dobbelt så skadeleg for klimaet som fossil diesel. Produksjonen av palmeolje inneber at ein høgg ned regnskog. Den same biotopen som Noreg med den andre handa gjev nærare ti milliardar kroner årleg for å verne. Slik får vi billig planteolje, samstundes som vi kan vere stolte av bidraget vårt for å verne naturmangfaldet i verda.

Eg lenar meg tilbake i flysetet og kjenner ei litt nervøs sitring i kroppen. Sitringa har alt sete der i vekevis, og eg har kjent ho før, i forkant av krevjande reiser inn i det ukjende. Den einaste forløysinga, veit eg, er å kome ordentleg i gang, for då vil praktiske gjeremål fortrengje fantasien, som i mangel av konkret stoff på eiga hand skapar bilete av det som ventar. Om ei dryg veke er eg etter planen på bakken der inne, i djupet av urskogen, etter ei reise med gamle elvebåtar opp Mahakam-floda, så langt det er mogleg å kome med offentleg transport. Deretter må alt ordnast etappe for etappe, med hjelp frå lokale.

I hjartet av Borneo skal ein kunne gå i vekevis og nærast vere garantert ikkje å møte eit menneske, sjølv om det er det einaste ein skulle ynskje. Dei utilgjengelege inste delane av øya skal vere like utilgjengeleg i dag som då Carl Lumholtz reiste på oppdagingsferd for hundre år sidan og skreiv Under tropenes himmel: to år blandt hodejegerne på Borneo.

Geografien har så langt gjeve det indre av øya eit visst vern. Der inne er landskapet gjennomskore av store og små elver med opphav i det sentrale høglandet som deler øya på aksen nordaust–sørvest. Det høgaste fjellet er Ginung Kinabalu (4095 moh.), men dei fjellpartia eg skal gjennom til fots, er mykje lågare (godt under halvparten), og dekte av tett urskog over det heile. I dette området finst det ingen vegar, og så langt eg har greidd å slå fast, heller ingen landsbyar, slik det faktisk gjorde på Lumholtz’ tid.

Verda har skrumpa inn. Men det finst enno plassar som er utilgjengelege og avskjerma frå teknologien og den skeive gangen til tidsånda. Eg skal til ein slik plass, og uvissa har bygt seg opp som ei demning. Eg uroar meg meir enn vanleg for at eg har ein son heime som enno ikkje har fylt to år. Då eg leverte han i barnehagen den dagen eg drog, var det med ein klump i halsen. Kva skal mor hans seie om far blir borte i ein jungel i høglandet på Borneo? Ho må vel peike på kartet og gjere sitt beste for å byggje opp meining rundt det han gjorde. Og det gjer ho i så fall rett i, for eg er ladd med ein intensjon, også om å kome heim att.

Ein by kjem til syne under oss. Eg har blikket vendt mot det indre av øya, men byen har andletet vendt mot havet. Det må vera Balikpapan, ein av få store byar på heile den enorme øya. Borneo er tredelt: I nord ligg Sarawak og Sabah, som høyrer til Indonesia. Mellom ligg det gamle og sjølvstendige sultanatet Brunei. Den største delen av Borneo (tre firedelar) høyrer til Indonesia og heiter Kalimantan.

Då Lumholtz var her, levde 906.000 menneske i hollandsk Borneo (Kalimantan), ifølgje ei folketeljing hollendarane gjennomførte i 1914. Men tala var høgst usikre, for hollendarane visste lite om dei indre delane av øya. Kor mange som levde der, blei gjetting. Nesten all infrastruktur fanst langs kysten, og sjølv der var han svakt utbygd. Ifølgje folketeljinga var det berre 800 europearar – 470 menn og 330 kvinner – i heile den hollandske kolonien. Desse heldt til i nokre få kystbyar og utpostar opp dei store elvene. Det gjev lite meining å hevde at nokre hundre europearar styrte heile den enorme øya. På den andre sida: Det britiske imperiet i Afrika blei drive av ufatteleg få.

Balikpapan viser seg raskt å vera Jakartas rake motsetnad. Sistnemnde by er ein av dei mest infernalske eg har vitja. I farten kjem eg berre på to byar som ville fått meg til å føretrekkje Jakarta, og det er Karachi og Kinshasa. Balikpapan gjev inntrykk av orden og frodig velstand. Gatene er utan hol og fortaua reine. Dei driv med vedlikehald av bygningar. Det er 30 grader, men sjøluft full av positive ion blæs inn frå havet. Før eg sjekka, tippa eg at byen hadde rundt 100.000 innbyggjarar. Rett svar, ifølgje fleire oppslagsverk, er 550.000.

Byen er blitt kåra til Indonesias beste å bu i. Forklaringa på velstanden er enkel. Balikpapan er ein olje- og gassby, med service og supplyområde i utkanten. Slik var det alt for hundre år sidan. I boka Under tropenes himmel skriv Lumholtz om Balikpapan som eit velordna senter for «moderne» oljeproduksjon. Balikpapan minte han om ein rik og travel amerikansk by. Rett nok møter han ein dokter som seier at utbrot av dysenteri er vanleg blant «kuliane», og det finst dessutan malaria. Men dokteren understrekar at ein òg kan få malaria i Holland, noko som stemte på den tida.

Mørket er i ferd med å dette ned frå himmelen då eg set meg på ein restaurant langs promenaden ved hamna. Langt ute i Makassarsundet skimtar eg flammane frå olje- eller gassplattformene. Ein svak bris frå havet trekkjer ei dyne over den fuktige kysten, og det er ingen mygg. Eg bestiller dagens fisk, utan å vite kva fisk det er. Det som blir bore inn og sett framfor meg, ser ut som eit saltbakt kalvehovud. Det er ein saftig, men kompakt fisk, med kvitt kjøt skjult under ei samanhengande beinplate som vernar heile den firkanta fisken. Kjøtet ligg på innsida av det som minner om eit tynt kranium, med hol for snuten (som er svart og minner om ein dådyrsnute), for den vesle sporden og for dei store auga som stirar livlaust mot meg. Frå overkjeven stikk det ut ei tettsitjande rad med lange, brungule tenner.

Med hjelp frå restauranteigaren, som sant å seie er litt innpåsliten, og mobiltelefonen, finn eg ut kva slags art eg et. Det er ein «boksfisk» i familien Ostraciidae. I artikkelen eg les, står det at han kan utsondre ei gift, gjennom huda, for å bedøve eller ta livet av angriparar. Nokre små variantar av familien er knallgule og populære som akvariefisk. Men dei bør helst vere åleine i akvariet, for om dei blir stressa, tek dei livet av alt, bortsett frå seg sjølv, for dei er immune mot eiga gift.

Heldig for dei, tenkjer eg i det eg gaflar i meg den siste biten, mett og nøgd. Så les eg: Om fisken ikkje er laga til på korrekt måte, kan han i sjeldne tilfelle føre til hjartefeil, nyresvikt og andedragsstans. Dette ifølgje tidsskriftet ND, som hevdar å vere Europas leiande nyremedisinske tidsskrift. Ein mann som åt tre små slike fiskar, overlevde så vidt, etter å ha blitt innlagd på intensivavdelinga i over ein månad. Verknaden viste seg etter ein halv time.

Planen var å slappe av eit par dagar, i fredelege og trygge omgjevnader, før turen inn i regnskogen. Der inne yrer det av dødelege tusenbein, skolopendrar, edderkoppar, skorpionar og slangar. Daiaene dyppa pilene sine i slimet til giftige froskar, og fienden datt daud om på ein blunk om han blei treft.

Eg spør eigaren om det stemmer at fisken kan vere giftig. Med eit stolt uttrykk seier han «ja». Han ler og forsikrar meg om at det ikkje er nokon grunn til å uroe seg. For gifta verkar berre på sveklingar, seier han. Så ler han hjarteleg.

Det er blitt mørkt, og stemninga har endra seg. No merkar eg at Balikpapan er ein stad der oljearbeidarar dreg på ferie, for å slappe av, shoppe eller tilfredsstille andre behov. Eg blir raskt kategorisert under «andre behov» der eg går åleine nede i sentrum, med mange barar og restaurantar. På den første baren eg set meg ned på etter middagen, freistar innehavaren å selje meg serveringsdama. På den korte vegen tilbake til hotellet blir eg avskoren av ein svært ung mann på moped som vil vere med meg på hotellrommet. I baren på hotellet er eg mistenkjeleg populær. Då eg sjekka inn på hotellet, spurde den kvinnelege resepsjonisten om eg var heilt sikker på at vi ikkje kom til vere to til frukost, sjølv om eg alt hadde fortalt henne det ho kunne sjå med eigne auge: Eg er åleine. Eg går og legg meg nesten med dårleg samvit for å stikke kjeppar i hjula for denne delen av den lokale økonomien.

Om morgonen går eg ned til den sentrale marknaden, som er ein gammal, overbygd arabisk sous. Det ville vere merkeleg om Lumholtz ikkje vitja denne marknaden, og lite kan ha endra seg sidan hans tid – eller Joseph Conrads, for den saks skuld. Her blir det selt alt denne delen av Borneo kan by på av fersk mat, anten det flyg, sym, går, spring eller kryp.

Det er tørka og fersk fisk og skaldyr frå innsjøar og frå havet. Nokre av grønsakene, røtene, nøttene og fruktene er dyrka, medan andre veks vilt i jungelen. Alle typar krydder kan kjøpast her.

Her er det ingen turistar, og alle er vennlege og imøtekomande. Ei eldre dame som sit i ei lita bu i hjørnet av basaren og sel nokre ville medisinske planter og jungelfrukter, vinkar meg ivrig til seg. Ho tek meg i handa, presenterer seg som Nadira og seier at ho treng å praktisere engelsken sin. Ho har lært ved å høyre på radio, medan ho har venta på kundar for dei få røtene, kryddera og plantene ho sel, til dømes vill ingefær og gurkemeie, som ho seier held ho frisk og rask. Ho fortel at ho har 11 barn og 28 barnebarn, og at ho har levd eit godt liv. Det ser eg ingen grunn til å tvile på, for auga til kvinna funklar av humor og lukke.

Kvinna har arabisk namn og brukar hijab. Kvar dag takkar ho Gud for alt godt i livet og i verda. Ho vedkjenner seg verdsreligionen islam. Men det har alltid tydd noko anna i Indonesia enn i Arabia, iallfall inntil nyleg. I Søraust-Asia har islam tradisjonelt blitt praktisert mykje mindre rigid enn i Midtausten. På landbygda i Indonesia lever ofte gamle trussystem under, over eller ved sida av eldre trusformer, og det gjeld både for kristne og for muslimar. Sjølv om Indonesia er det største muslimske landet i verda, med 220 millionar muslimar, er staten formelt sekulær og fremjar trusfridom. Du må tru på Gud, men kva for Gud blir di sak, står det i grunnlova. I Indonesia ser kvinner deg rett i auga, sjølv om dei brukar hijab. Dei tek gjerne kontakt for å slå av eit prat, og dei er ikkje redde for «normal» kroppskontakt, eller for å spøke og tulle litt. Unge kvinner på plassar der dei ikkje er vande med utlendingar, vil gjerne fotograferast saman med ein, for å leggje ut biletet på sosiale medium, noko som gir status, av ganske mystiske årsaker. Samanlikna med kvinner i strengt muslimske land i Midtausten er dei indonesiske frie. Det er vande med å jobbe, handle, køyre bil og moped, gå åleine rundt i gatene og ta sjølvstendige avgjerder.

I Indonesia har ein praktisert eit slags tropisk islam, med runde kantar, slipte av bølgjeskvulp og daglege påminningar om at folk faktisk er svært ulike. Nokre trur på ein stor far i himmelen, andre på ånder i skogane eller sine eigne forfedrar. Dei fleste trur på meir enn ei metafysisk kraft, i mange indonesiske kulturar er det nærast ånder under kvar stein.

Etter at diktatoren Suharto blei styrta i 1998, er Indonesia blitt eit døme på at islam og demokrati faktisk kan sameksistere. Men samstundes har noko endra seg i Indonesia, sidan eg reiste rundt på øyriket nokre månader for snart tretti år sidan. Små detaljar fortel om det. Den gongen såg ein knapt nokon gå i arabiske klede (fotsid kjortel), eller folk med islamsk skjegg. Ein såg aldri arabisk tekst i gatene, og knapt nokon kunne språket. Indonesia har òg fått sine islamske framandkrigarar og terroristar. Minoritetar og liberale institusjonar blir nokre gonger utsette for valdelege angrep eller terror. Utsal for alkohol, pornografi eller anna som er haram, bør mange plassar liggje veldig lågt. Det går føre seg ei viss «urbanisering» av Indonesia. Mange ynskjer at landet skal bli ein islamsk stat, styrt av sharialover.

Som så mange andre plassar er Saudi-Arabia ein pådrivar for islamiseringa. Frå den arabiske halvøya går det ein kraftig pengestraum til Indonesia, til støtte for salafistar og eit strengt konservativt sunniislam av den typen saudiarabarane vedkjenner seg. Saudi-Arabia har betalt for bygging av gigantiske moskear og islamske «universitet». LIPIA-universitetet i Jakarta er det største. Det freistar no å forgreine seg til andre store byar. Det einaste som blir studert, er islam og arabisk. Pensumet byggjer på skriftene til den saudiarabiske puritanaren Muhammed ibn Abd al-Wahab (1703–1792). Segregering mellom kjønna er obligatorisk. Musikk, jeans, høg latter og alt som blir oppfatta som leik og underhaldning, er forbode. Mange indonesiske studentar får stipend for å studere i Saudi-Arabia, som òg sender eigne imamar og predikantar til indonesiske moskear. Bodskapen blir spreidd gjennom salafistiske kanalar på radio, TV og internett som saudiarane finansierer.

Den politiske innverknaden til konservativ islam er òg aukande, og sjølv sekulære partar frir til islamske veljarar for å stå fram som dygdige. Medan Suharto var diktator blei ekstrem religion ikkje tolerert. Paradoksalt nok har radikale islamistar langt betre høve til å spreie ideologien sin i ly av det same demokratiet som dei ynskjer å kvitte seg med.

Det indonesiske demokratiet er ungt og ikkje perfekt. At nokon freistar å sabotere det, er det ingen tvil om. Liberale og progressive har hittil vunne avgjerande slag mot islamistane, både i domstolar og ved val. Men Saudi-Arabia har òg store ressursar til å spreie den einøygde, radikale ideologien sin som produserer jihadistar på samleband.

Eit av dei største paradoksa i internasjonal politikk må vere at Saudi-Arabia, eit av verdas mest brutale diktatur, som eksporterer terror og undergrev demokrati i heile den islamske verda, er ein nær alliert av Vesten, som seier dei fører «global krig» mot islamsk terror og hevdar å ha demokrati som sin fremste verdi. Norske utanriksministrar reiser til Riyadh for å selje våpenkomponentar, og Oljefondet investerer milliardar. Og ein kan leggje til, sjølv i ein reportasje frå Borneo: Den 24. januar 2015 reiste kronprins Haakon til Saudi-Arabia for å vise Noregs respekt og sympati i gravferda til erketyrannen kong Abdullah, som brukte heile livet til å spreie den giftige ideologien sin til inn- og utland. Nokre månader seinare gjennomførte Russland ei storstilt markering 70 år etter Nazi-Tysklands kapitulasjon. Sigeren kosta Russland 14 millionar liv, og russarane frigjorde også Finnmark. Men invitasjonen frå Moskva blei avslått, ingen frå det offisielle Noreg stilte opp.

Etter to dagar i Balikpapan er ferien over. Ein tett, kortvaksen mann med kraftig nakke, rundt hovud og runde auge ventar på meg i resepsjonen. Det er han som skal følgje meg heile vegen frå Samarinda, opp Mahakam-floda til det øvre elveløpet. Derfrå gjennom fjelljungelen til fots, med lokalkjent mannskap, gjennom det sentrale Borneo, til vi kjem til Barito-floda, som vi skal følgje nedstraums til Banjarmasin ved kysten. Det er usikkert kor lang tid turen vil ta, men det er snakk om minst tre­–fire veker. Vi skal vere uvanleg tett på kvarandre heile tida. Dermed er det ikkje uvesentleg at vi kjem godt overeins.

I bilen mellom Balikpapan og Samarinda går det sånn passe. Eg stiller ei rekkje spørsmål om stader vi passerer på vegen, om laust og fast rundt turen, om Indonesia, om fortida hans … Svara eg får, er stort sett «ja» og «nei», gjerne etterfølgde av eit lite, knapt høyrleg sukk, som om eg forstyrrar han i noko viktig. Mimikken er heller ikkje rare greiene. Sjølv når eg freistar å snakke om vêret, svarar Mukthar kortare enn sjangeren vanlegvis tillèt. Anten regnar det, eller så regnar det ikkje. Slik er det. Køyreturen, som tek fire timar, blir etter kvart lang.

Mukthar er ein av Borneos mest erfarne jungelguidar. Det er det viktigaste. At han ikkje akkurat pratar hol i hovudet på folk, får kome i andre rekkje, tenkjer eg førebels. Eg er ingen virtuos i småprat sjølv. Hadde det vore andre vegen, at han skravla ustanseleg, ville det alt gått meg på nervane, trøystar eg meg med.

Lagnaden min ligg uansett i hendene hans.

Vi kjem til Samarinda som skal vere startpunktet for båtturen vår opp Mahakam-floda. Eg har lese meg til at islamistar for eit år eller to sidan gjekk til åtak på den gamle kyrkja i byen med molotovcocktails. Eit lite barn blei drepe og fleire skadde. Mukthar, som er muslim, synest mest å meine at det berre var gutestrekar. Men fem islamistar blei dømde for handlinga, nokre til livsvarig fengsel.

Sola er i ferd med å gå ned då vi kryssar brua over Mahakam. Elva flyt mektig og stille forbi, og både ho og himmelen gløder i ein djupt raudgul farge, som flytande lava. Ved elvebreidda ligg ein gigantisk moské, og i motlyset blir dei sju minaretane tydelege mot himmelen.

Eg peikar for Mukthar, sjølv om det er overflødig, sidan han alt stirar som bergteken. For han er det på tide å be, og vi stansar i ein park ved elvebreidda. Moskeen er eit islamsk senter og universitet, og ein av dei største og mest påkosta i heile Søraust-Asia. Adressa, Jalal Slamet Riyadi 1, er eit nikk til dei som har betalt: Saudi-Arabia.

Men det er ikkje det eg tenkjer på. Eg nyt stemninga og synet av moskeen i solnedgang. Det er ei stor ro over han og over elva, som om sjølve tida har senka pulsen til vatnet og elva si takt. Fargane og detaljane er som frå ein påkosta teiknefilm av Tusen og ei natt. Det skal noko til å leve opp til eit namn som Samarinda. Men på ein kveld som denne fell alt på plass.