Tidleg om morgonen forlèt «Dayak Lestari» kaia i Samarinda. Det er det same gamle kaiområdet (Pelabunan Fery) som hollendarane bygde i kolonitida. Lumholtz kom ned elva og hit den 22. august 1916, etter at han hadde reist gjennom det sentrale Borneo, mesteparten av vegen langs små og store elver (165 mil). For Lumholtz var Samarinda siste stopp, sidan han reiste motsett veg av det eg skal gjere. Han var utsliten, tom for forsyningar, full av insektbit og ikkje heilt frisk, for på turen hadde han pådrege seg ein skummel parasittisk sjukdom.

Eg, derimot, er utkvilt og nydusja og klar for det som må vere ei av verdas store elvereiser: opp Mahakam, til det indre av Borneo. Båten minner meg om elvecruisebåtane som køyrer rundt med turistar på Spree i Berlin, men «Dayak Lestari» er mange tiår eldre, og har dessutan levd eit mykje hardare liv.

Det er godt med folk på båten, men han er på ingen måte overfylt. Mukhtar fortel at persontrafikken langs elvene dabba av etter at det kom veg heilt fram til Malak i 2010. Før den tid stoppa båten alltid på kvar minste vesle stad, og det var alltid smekkfullt. Nokre gonger opplevde Mukhtar å måtte sitje på lastedekket heile natta medan regnet auste inn frå dei opne sidene.

Øvre dekk er som to samanhengande rekkjer med briskar, med ein smal gang i midten. Dette er «VIP»-klassa, ser eg på eit gammalt skilt. Det finst òg ein «Ekonomi»-klasse. Så vidt eg forstår, tyder det at ein må sitje på lastedekket nede, men det gjer ingen som skal vere om bord meir enn nokre timar. Ved sida av briskane som Mukhtar og eg har, nærast utgangen bak, ligg to kvinner med eit velskapt jentebarn som knapt er eit døgn gammalt, får eg vita. Mora har vore på klinikk i Samarinda for å føde, og ho skal no heim til familien. Babyen blir lagd i eit stykke netting som heng frå taket og voggar harmonisk i takt med båten oppover elva, mens mora nynnar mjukt over motorduren.

Om natta søv folk på briskane, om dagen kan ein liggje og slappe av, lese, laga mat, småprate eller spele kort med naboen. Det er fleire ledige plassar, og stemninga er avslappa og venleg, som om alle er samde om at det skal bli ein fin tur. Alle passasjerane er dayakar som skal heim til landsbyane sine opp langs elva, mange heilt til endestasjonen Long Bagun. Reisa dit vil ta minimum tre døgn, avhengig av vasstanden i dei øvre delane av elva. Gjennom stryka skal det ikkje vere for mykje vatn og heller ikkje for lite. Her nede er elva mange hundre meter brei, kanskje opp mot ein kilometer. I dei øvre delane er det strie stryk som ikkje lèt ein båt som dette passere. Dei vondaste stryka er oppstraums frå Long Bagun, men dei må Mukhtar og eg forsere i mykje mindre båtar enn dette.

På nedre dekk er styrhuset fremst. Ein liten kafé med eit par bord og toalett ligg i den andre enden. Plassen mellom er eit ope lastedekk, med nokre brukte TV-apparat, elektriske vifter, sekker med kinesisk kvitlauk, grønsaker, eit par crossmotorsyklar, tre fat bensin, nokre tusen egg, kaffi, øl, sekker med ris og pappesker med andre tørrvarer som skal seljast oppstraums. Det er òg fullt av varer under dekk. Varer blir lasta av og på ved stoppestadene, men båten er mykje meir fullasta mot slutten av reisa enn i starten, skal det vise seg, for øvst har båten ingen konkurranse med lastebilar.

Alle er førebudde på at reisa skal ta mange dagar. Livet på båten fell raskt inn i ein roleg rytme og blir eit sjølvtilstrekkeleg lite univers. Langs og på elva er det mykje å sjå på, som elvebåtar som freser opp og ned, eller svevande landsbyar bygde på pålar langs breidda. Mange av bustadene og småsamfunna langs elva verkar velståande og moderne, omringa av siv, bambus, frukttre og mørkegrøne palmar.

Det fyk flokkar av svaler langs land og over elva. Flokkane vrir og buktar på seg i lufta, i raske, men flytande rørsler, som om dei freistar å manøvrere seg bort frå ein usynleg fiende. Alle reagerer nesten samstundes i mjuke bølgjer, som eit kollektiv der ingen blir hengande etter eller skilde ut frå flokken.

I landsbyane legg eg merke til at det ofte står fleire høge, firkanta tårn av tre, på avstand minner dei om vakttårn med smale sprekkar som kunne vore skyteskår. Men det er jo ikkje det. Når vi nærmar oss breidda, ser eg at svaler smett ut og inn av opningane. Fuglelydane høyrest langt ut på elva, som eit konstant bakteppe. Mukhtar forklarer at nesten alle landsbyane har slike svalehus no til dags. Dei får fuglane til å flytte inn ved å spele av opptak av lokkelydar og den sorglause songen til svalene.

Folk sel reira til kinesarane, som reknar dei for delikatesser og afrodisiakum. Dayakane samlar framleis inn ville reir frå hòler og bergsprekkar, og desse blir rekna som dei beste, fortel Mukhtar. Det er gode pengar i stivna fuglespytt, som blir nytta til å lage ei ganske smaklaus geléaktig suppe som får kinesarane til å sikle. Reira av høgast kvalitet kan gå for tjue tusen kroner kiloet.

Det meste påfallande synet på elva er alle dei enorme lekterane med svarte fjell av kol som blir frakta nedover med slepebåtar. Med jamne mellomrom passerer vi også utskipingshamner for kol. Brota er aldri synlege, men dei ligg jo der, som digre opne sår, heile vegen oppover.

Andre stadar er det tømmer som blir skipa ut, og på elva passerer vi ofte store øyar av flytande tømmer som blir fløytt nedover. Urskogen på Borneo er jordas eldste og tredje største, han er nesten dobbelt så gammal som Amazonas. Her er nokre av dei eldste og mest uforandra økosystema som finst i verda. Men skogen i det relativt flate kystbeltet er i stor grad øydelagd, somme meiner 80–90 prosent av skogen er øydelagd eller skadd. Det botnar i kolbrot, tømmerhogst, svibruk og spesielt: palmeoljeplantasjar. Skogen kjem rett nok tilbake om vi lèt han vere i fred. Problemet er at nye planter tek over, og gjerne berre nokre få artar. Mangfaldet som har brukt 140 millionar år på å finne balansen sin, med hundrevis av artar på kvart dekar, kan ikkje erstattast.

Dei siste tjue åra har sesongbasert brenning av regnskog skapt store problem, ikkje berre for dei som må puste den røykfylte lufta. Tett, svart røyk har velta opp frå denne øya i så stort omfang at flytrafikken over store delar av Søraust-Asia i lange periodar er blitt lamma. Her bør det òg nemnast at også Lumholtz observerte at regnskogen kunne tørke ut, og då kunne det oppstå brannar som varte i vekevis. Den sitjande indonesiske regjeringa har faktisk slått ned på ulovleg tømmerhogst, eller svibruk, slik at dei som driv med det, no faktisk risikerer straff.

Eg skal forbi all dette økologiske elendet, inn til det indre av øya, der så mykje har vore uforandra sidan lenge før dinosaurane herska på jorda og flygeøglene fór gjennom regnet med tunge vengjeslag, over dei gyngande sumpane og urskogen.

Reisande i tidlegare tider melde gjerne om at det var enormt mykje fisk i Mahakam. Lukta av fisk som blir tørka, kvilte mange stader over elvebreidda. Det blei registrert over hundre større artar, alt frå ein type fisk som lever av frukt som heng ned frå trea langs breidda, til digre mallar og ein type «sagfisk», med ei halvmeterlang sag ut frå kjeven. Dayakane pleidde å fiske ved hjelp av gift frå rota til toebaplanta, som dei blanda i innsjøar eller små elver der straumen var svak. Gifta bedøvde fisken og gjorde dei enkle å fange. I dei seinare tiåra er det blitt populært å bruke dynamitt eller elektrisitet for å lamme fisken. Forureining og overfiske har desimert bestandane. Mukhtar seier vi kjem til å få nok fisk når vi er inne i regnskogen, men han berre ler stille når eg viser han fiskestonga eg har med. Når eg prøver eit par kast i Mahakam, ler han endå meir stille.

Den første og einaste byen på reisa når vi etter berre nokre få timar. Han gjev seg til kjenne på lang avstand, med ein kjempeskulptur av ein gullfarga elefant med vengjer som står på taket av ein tempelaktig bygning. Han er mange gonger større enn ein verkeleg elefant. Skulpturen må ha å gjere med at Tengarong er setet for den første store hinduistiske sivilisasjonen på Borneo. Han oppstod i siste halvdel av 300-talet etter Kristus – for å bruke ei tidfesting som er heilt irrelevant for hinduar.

Sidan sekstenhundretalet har Kutai-regionen, med Tengarong som sentrum, vore eit muslimsk sultanat. Sultanen bur her enno, i palasset sitt, og har halde på nokre gamle privilegium. Det fanst fleire slike malaysultanat på Borneo, og dei fór tilsynelatande meir brutalt fram mot den opphavlege folkesetnaden enn hollendarane. Mukhtar seier at sultanen enno er styrtrik på grunn av inntektene familien hans fekk av hollendarane for at dei fekk ta ut olje, kol, gull og leige jorda hans til plantasjar, men eg veit ikkje om dette stemmer.

Lumholtz kom hit etter å ha studert ein rapport hollendaren A.W. Spaan hadde skrive om funn av hinduistiske gjenstandar i ei hòle i nærleiken, i fjellet som blei kalla Kong Beng. Lumholtz hevdar det blei funne fleire nye hinduistiske gjenstandar dagen før han kom, blant anna basrelieff med fire buddhaer (Buddha er ein aktiv skikkelse også innan hinduismen), ein durga, den viktige kvinnelege hinduistiske guddomen, ofte avbilda ridande på ei løve, og ein ganesh, elefantguden. Dei unike skattane blei gravne ut frå botnen av hòla med spade. Dei håpte nok å finne hinduistiske objekt av massivt gull, for det hadde dei gjort andre plassar i området.

På Lumholtz’ tid hadde hollendarane berre eit par fort i heile det veldige indre av Borneo og svak militær eller administrativ kontroll. Hollendarane hadde ikkje eingong formell makt i det indre av Borneo før år 1900. Før den tid sende dei ofte ekspedisjonane opp elvene, men mange av desse patruljane lei ein type skjebne som førte til dramatiske avisoppslag i Europa. Dayakar på krigsstien drap dei, ofte ned til siste mann, og tok hovuda deira. Samstundes kom hollendarane ikkje til Borneo for å gjere dayakane i det indre av øya til hollendarar. Dei ville ha tilgang på naturressursane, byggja plantasjar og drive handel.

Det kan høyrast merkeleg ut at Lumholtz skulle på oppdagingsreise til ein stad der kinesarane hadde drive handel i nesten to tusen år, som fekk hinduistisk nærvær omtrent samstundes og i hundrevis av år hadde vore islamske sultanat. Det er kanskje alt på sin plass å spørje kva Lumholtz eigentleg trudde han skulle oppdage på Borneo. Delar av innlandet, om ikkje den ville regnskogen i hjartet av øya, hadde jo vore kulturområde lenge før det fanst organiserte samfunn eller teknologi og snakke om i Noreg. Samstundes bør ein hugsa at Borneo var plan B for Lumholtz. Han hadde jo, som tidlegare skildra, tenkt seg til Papua Ny Guinea, men utbrotet av første verdskrig gjorde at desse planane måtte leggjast bort. I staden blei det altså Borneo.

Ikkje nok med at hollendarar alt hadde vore i det indre av Borneo. (Vi skal kome tilbake til nokre av desse oppdagarane.) Nei, det var mykje verre. Ein annan nordmann hadde gjort ei nesten lik, men rett nok enklare ferd som Lumholtz, gjennom Borneos indre, nesten førti år tidlegare. Han hadde til og med same fornamn som Lumholtz. Dette var Carl Alfred Bock (1849–1932), son av ein forretningsmann frå Kristiansand.

Bock hadde utferdstrong, og første stopp etter latinskolen var Grimsby – den gongen ei betydeleg engelsk fiskerihamn. Der jobba Bock på det norsksvenske konsulatet. I 1875 drog han til London og vigde seg til naturvitskaplege studium. Men til liks med Lumholtz var Bock av den typen som absolutt ville sjå og oppleve fjerne strøk i verda. I London hamna han i adelege krinsar, og det var desse, spesielt markien av Tweedale, som støtta ferda hans til Søraust-Asia økonomisk.

Bock reiste – som eg – frå Samarinda til Tengarong med båt. Han fekk audiens hos Aji Sultan Mohammed Suleiman – den mektige sultanen av Kutai. Dei to blei vener og reiste rundt i omlandet saman. Tengarong var hovudsetet til eit enormt sultanat som omfatta ein femtedel av heile Borneo, og sultanen var ein klassisk orientalsk despot. Sultanane hadde plyndra dei lokale i hundrevis av år, òg dayakane langt inne i landet i den grad dei fekk tak i dei. Dayakane innanfor området til sultanen bad faktisk hollendarane om vern mot tilfeldig utplyndring og slavearbeid. Bock hevdar venen hans, sultan Suleiman, freista å få bukt med slaveriet, men kjeldene seier ulike ting om den saka.

Forresten var det far til sultan Suleiman, sultan Muhammed Salehudin, som fekk teke livet av Georg Müller. Den hollandske offiseren var ein av Bocks forgjengarar i utforskinga av det indre av Borneo. Der ynskte ikkje sultanen hollandsk nærvær. Müller blei halshoggen av dayakar ved det øvre løpet til Kapuas-elva, og ingen i følgjet hans overlevde. Hollendarane undersøkte saka så godt det lét seg gjere, og dei blei overtydde om at sultanen stod bak ugjerninga og hadde gjeve melding oppover elva, frå stamme til stamme, om at Müller og folket hans var fritt vilt. Men kven veit, kan hende skuldingane gav hollendarane eit nyttig påskot til å reagere mot sultanen. Hollendarane var gode til slikt spel.

Tidene må ha endra seg mykje sidan dette skjedde i 1825. Bock opplevde mykje moro saman med sultanen, som levde eit liv i luksus. Sultanen hadde monopol på produksjon av opium og salt, eigde store rottingplantasjar og kunne krevje inn toll på alle varer som passerte gjennom territoriet hans. Sultanen samla på diamantar og juvelar, hadde seks kinesiske gullsmedar i staben sin, fekk musikarane sine frå Java og hadde eit harem av 42 koner. Under fødselsdagsfeiringa til sultanen spurde Bock diskré om dei fine drikkevarene frå Europa som det gjekk rykte om. Sultanen, som ikkje drakk sjølv, fekk då henta fram kasser med ekte champagne. Bock syntest, utan ironi, det var synd at sultanen ikkje hadde fått seg ein hovmeister frå Europa som visste å plassere alt sølvtøyet på rett plass. Han oppfatta den sitjande sultanen som ein danna mann, som var omgjeven av fotografi av europeiske kongelege, og «det moret ham at tale om tidens mænd, Bismarck, Moltke, Garibaldi, Napoleon og Mac-Mahon».

Etter opphaldet i Tengarong blei faktisk sultanen av Kutai med Bock på turen opp elva og gjennom regnskogen, mot Barito-floda. Følgjet må ha vore på mange hundre mann, og sultanen blei nok boren heile vegen. Det var litt av ei «oppdagingsferd». På sjølve ekspedisjonen gjennom skogane drakk ikkje Bock vatn. Han drakk selters.

I boka har han det vi i dag kanskje ville kalla tabloide undertitlar. Som dette: «Lækre stykker af menneskekjød», «At utdrive Satan», «En dødsfest», «Menneskeæderi», «Tørring av hovedskallene», «Mindesmerker om blodtørst», «Pinsler anvendte paa dødsdømte» og så bortetter.

Bock fortel at det under mange hus var sett opp hjellar der det blei tørka store mengder fisk. Dette fekk den kosmopolitiske nordmannen til å tenkja på fiskebruk i Lofoten under skreisesongen. Andre ting Bock opplevde på Borneo, fanst det ikkje norske referansar til. Det måtte i så fall vere folkeeventyra. Bock kunne til dømes rapportere at det i Borneos indre budde menneske med hale. Han såg heller ikkje bort frå at desse Orang-Buntuts (halemenneska), som skulle halda til ved Tevéh-floden, kunne vere the missing link mellom aper og menneske. I hyttene dei budde i, skulle det vere hòl i golvet – til halen, slik at dei kunne sitja meir komfortabelt. Høvdingen hadde ifølgje fleire av informantane til Bock kvitt hår og kvite auge, og samsvar i vitneutsegnene talte i favør av at opplysningane hadde rot i røyndomen, slik Bock såg det.

Bock overdreiv nok medvite, og skreiv seg sjølv inn i ein nesten to tusen år gammal tradisjon, då han nytta det veldige, ukjende Borneo som ei frisone for fantasien, godt hjelpt av den alt eksisterande mytologien. Grensene mellom dyr og menneske blei utydelege, nesten viska ut, hos Bock. Det er sant at han reiste gjennom eit område knapt nokon europear hadde vore i før han. Stammar låg i blodige feidar med kvarandre, og at dei var hovudjegerar, er det heller ingen tvil om. Men eigentleg var Bocks tur gjennom urskogen mest for turisme å rekne.

I dag er Bock gløymd. Men Bocks bok frå det indre av Borneo vekte ei viss oppsikt i samtida. Han hadde jo reist i eit av dei villaste, farlegaste og mest barbariske områda i verda, gjennom landet til dei han sjølv omtalte som «blodtørstige» hovudjegerar. I England blei han, gjennom dei adelege venene sine, introdusert for både prinsen av Wales og statsminister Gladstone. Ein heil del av det han samla saman av etnografiske gjenstandar, hamna på British Museum.

I ein periode var Bock i teneste for hollendarane, som «kommissær». Men hollendarane blei svært skeptiske til Bock. Dei mistenkte han for å vere britisk spion og trudde han hadde ein finger med i spelet då British North Borneo Co blei stifta like etter Bocks heimkomst. Og det skal ein ikkje sjå bort frå. Bock heldt fram karrieren sin som «oppdagar» i Laos og Siam, og skreiv òg ei bok derfrå, før han blei norsksvensk visekonsul i Shanghai. Den finaste boka hans er kanskje ei samling av orientalske eventyr, illustrert av japanske kunstnarar.

Lumholtz nemnde ikkje Bock i Borneo-boka si. Fråværet er svært påfallande, og han må ha kjent til verket og mannen. Bøkene deira har òg lik tittel. Bocks er Hovedjægerne på Borneo (Christiania, 1883). Lumholtz’ bok, som til liks med Bocks blei skriven på engelsk og omsett til norsk, er Under tropenes himmel. To år blant hodejegerne på Borneo (Oslo 1920). Lumholtz var ein betre etnograf, men andre halvdel av Bocks bok inneheld mykje fint etnografisk materiale, spesielt skildringane av kunstobjekta han samla inn blant dayakane.

Bock reiste opp Mahakam og gjennom urskogen til Barito. Eg skal lenger opp Mahakam og kryssa i Lumholtz’ fotefar over Müller-fjella, oppkalla etter den hollandske offiseren som hovudjegerane tok. Den ruta eg tek, er lengre og vanskelegare enn Bocks. Det er andre skilnader mellom dei og meg. Bock og Lumholtz reiste i store følgje med enorme mengder utstyr. Eg reiser saman med den mystiske Mukhtar, og vi skal bere alt sjølve.

Når mørket fell på første kveld, blir Mukhtar og eg sitjande på øvre dekk, på ein open liten avsats heilt fremst, med utsikt over elva. Eg kunne hatt lyst til å diskutere fleire detaljar om reisa vi har føre oss, spesielt korleis vi skal kome oss over Müller-fjella, gjennom øydemarka. Men han er tydelegvis ikkje så glad i å gje konkrete svar på direkte spørsmål. Han snor seg liksom unna, og svarar litt som om eg stikk nasen inn i noko som ikkje er mi sak. Vi har eit språkproblem, for hans engelsk og min indonesisk er langt frå flytande. Men vi passar nok heller ikkje så godt overeins som typar. Vi kjem aldri til å gå heilt i takt. Kjemien mellom oss er ikkje direkte dårleg, men det er veldig lite av han. Vi er nøydde til å samarbeide tett og ha eit godt, funksjonelt forhold. Eg trur det må til om vi skal kome oss gjennom det indre av Borneo.

Då eg skryter av røynsla hans og ber han fortelje litt frå tidlegare turar, tinar han sakte opp. Har han til dømes møtt på folk frå Punan-stammen, dei siste tradisjonelle jungelnomadane i det indre av Borneo?

To gonger, viser det seg. Den eine gongen var i Apo Kayan-området i 1986. Saman med to australiarar hadde han floge inn med eit misjonærfly, som var einaste måten å kome seg dit. Mukhtar hadde aldri vore i området, og dei gjekk seg fullstendig bort. Plutseleg stod fire små menn i lendeklede og med blåserør framføre dei. Dei hadde ikkje noko felles språk, og punanane er kjende for å vere ekstremt sky. Om dei er i eit område og ikkje vil bli oppdaga, vil ingen kunne merka at dei er der, eller at dei blir halde auge med. Punanane forsvann like fort og umerkeleg som dei hadde dukka opp.

Eg spissar alt øyra når Mukhtar byrjar å fortelje meg om den andre gongen han hadde kontakt med punanfolket. Han hadde teke tre skotske turistar med seg inn i Müller-fjella, der dei skulle gå rundt i jungelen nokre dagar. Også denne gongen førte Mukhtar gruppa på ville vegar. Han hadde knapt noka aning om kvar dei var, før det hadde gått 16 dagar. Mot slutten av denne perioden, medan dei traska gjennom skogen, merkte Mukhtar plutseleg eit nærvær. Han stansa opp og såg nokre flygande skuggar mellom trea. Eg spør om Mukhtar meiner dette biletleg, men han ristar kraftig på hovudet. Han er sikker på at dei flaug.

Då han gjekk for å undersøkje, fann han nokre fuktige fotavtrykk på ein stein. I skogen var det elles unaturleg stille. Då dei endeleg kom fram til ein landsby, dagen etter, fortalde Mukhtar dei som budde der, kva han hadde opplevd. Landbyfolka svarte Mukhar at dei kjende desse mystiske skapningane. Dei var halvt menneske, halvt djevlar, blei han fortalt. Dei rørde seg som om dei flaug, men berre nokre få i landsbyen hadde nokon gong sett dei.

Eg spør Mukhtar om han trur det enno finst «ville» punanar i skogane.

– Ja, det finst enno nokre i djupet av skogane, det er eg sikker på, svarar Mukhtar med ei blanding av von og det første eg har sett hos han som minner om entusiasme.

Eg beit meg spesielt merke i ein detalj i historia han fortalde. I staden for å fortelje skottane at dei vandra rundt på måfå i ein av dei største urskogane i verda, med lite mat og utan høve til å få kontakt med omverda, fekk han dei til å tru at turen blei forlengd med 16 dagar fordi det var slik ein fin tur og dei hadde nok av tid. Skottane var i god form og fekk ei oppleving dei aldri kjem til å gløyme.

– Bruker du kompass for å orientere deg i jungelen?

– Nei, aldri! svarar Mukhtar kontant, som om eg har fornærma han litt.

Han følgjer kjapt på:

– Eg bruker intuisjonen min.

No studerer eg han ganske lenge, og ventar på eit forløysande smil eller latter. Ingen reaksjon, sett bort frå at han lenar seg tilbake, litt på same måte som ein mann som nettopp har halde ein tale han er godt nøgd med.

Eg freistar å tolke dette på beste måte. Berre ein person som er heilt trygg på seg sjølv og ikkje treng stå fram som betre enn han er, ville fortalt slike historier på ein så liketil måte, seier eg til meg sjølv. Mukhtar tek ikkje enkle turar i nabolaget med turistar ein dag eller to, for å gje dei eit lite glimt av eksotiske dyr og fuglar, eller ei kjensle av jungelen. Det har han ikkje tolmod til, interesse for eller glede av. Nei, han er hardcore, og før han blei guide, pleidde han å driva rundt i Borneos urskogar på eiga hand, rett og slett fordi han elskar stilla, dyrelivet, venleiken. Han har noko fjernt, kanskje til og med noko skadd ved seg som gjer han utilpass utanfor jungelen.

Hos Bock har eg lese om bugisfolket, som kjem frå det sørlege Sulawesi. Det gjer òg Mukhtar. Mange av bugisane slo seg ned i Samarinda og ved Mahakams nedre løp midt på 1800-talet. Dei var ifølgje Bock meir enn noko kjende for ukontrollerte raseriutbrot: «Bugisene har den stygge vane plutselig at give efter for et anfall av voldsomt raseri, kjent under navnet ’amok’. […] Har en af dette elskværdige folkeslag havt en ærgelse i hjemmet eller andetstads, bliver han grepet av amok-feberen og gaar da fuldstændig bersærgang. Han er da aldeles rasende, og andfaller uden foranledning enhver, som krydser hans vei, og ve da den ulykkelige som møder ham. Bugisen med sin udmærkede skarpe kris i beltet er slem nok at have samkvem med selv i all venskabelighet, men er han under et anfall av amok, er han i stand til at dræbe eller såre tyve til tredive mennesker, inden han blir greben og afvæbnet eller dræbt.»

Med Lucas’ ord om Mukhtars temperament enno frisk i minne, tenkjer eg at ein skal gå litt stille i dørene. Mukhtar er ein stolt mann; med han kjem ein nok lenger med diplomati enn med konfrontasjon, tenkjer eg.

Første natt pløyer båten seg målretta opp elva, gjennom eit intenst og aktivt mørke som berre blir brote når kapteinen trur han har sett noko – ein tømmerstokk, eit tre, ein båt eller noko anna – og slår på søkjelyset på taket.

I byssa heng det ei klokke på veggen. Ho er av den typen moroklokker der urverket går baklengs og talskiva er spegelvend. Vi reiser innover og oppover mot elvestraumen, i retning urskogen, medan tida går baklengs.