Mukhtar og eg er komne langt opp Mahakam-floda, heilt til Tiong Ohang. Det er den siste landsbyen før skogen og øydemarka. Herfrå og vidare oppover må vi ordne transporten vidare sjølve. Vi må finne to lokalkjende guidar med båt som kan frakte oss opp Mahakam-floda og vidare opp sideelva Kasao. Derfrå må dei følgje oss over Müller-fjella og eit stykke gjennom urskogen på den andre sida, til vi har ein høveleg plan for korleis vi skal kome oss vidare gjennom neste område. I tillegg må dei siste forsyningane kjøpast inn. Vi kjem til å bruke to–tre dagar på dette. Så spørst det på vassføringa kva tid vi kan begynne reisa vidare oppover elva. Det skal som vanleg ikkje vere så mykje at elva frodar, slik at det blir vanskeleg å manøvrere eller å vite nøyaktig kor ein er. I stryka er det små marginar under normale omstende, men om det er for mykje vatn, blir dei store steinane usynlege, rett under vatn. Kor dei tryggaste passasjane går, kan bli uklart, sjølv for den mest erfarne båtføraren. Nærleiken folk her oppe har til elva, kan minne om den folk langs den norske kysten hadde til havet i gamle dagar, da dei året rundt måtte ut i små båtar. Då blir ein god til å lese havet, slik dayakane er gode til å lese elva.

Det er laurdag ettermiddag i Tiong Ohang. Alle er ute i gatene og held på med eitkvart eller sit ute og pratar. Tiong Ohang er eigentleg tre landsbyar: Vi bur i den delen som heiter Tiong Buu, og på andre sida av elva, som er lett å krysse via ein hengebru, ligg Long Kerioq og Muntai.

Tiong Ohang er ikkje så ulikt Long Bagun, men sidan dette er mykje lenger opp elva, og det knapt bur nokon lenger oppe, gjev Tiong Ohang meir ei kjensle av ein siste utpost, ein frontier tett på urskogen. Det er få butikkar, og alt, inkludert folk, verkar eit par hakk røffare enn i Long Bagun. Der nede var det til dømes elektrisitet heile dagen. Her oppe kjem han frå dieselgeneratorar, som berre går mellom klokka seks og tolv om kvelden. Det verkar forresten lite rasjonelt å frakte diesel heile denne vegen. Her kunne eit par moderne mikrokraftverk i elva gjeve landsbyen nok straum dagen lang.

I enden av busetnaden, i den delen som heiter Muntai, og som ein når ved å krysse ei sideelv via ei bru, ligg det eit stort ope torg. Under skuggen av ein stor presenning er det tjukt av folk. Det er her det går føre seg. Folk i alle generasjonar et, snakkar, drikk og … gamblar. Berre éin person er synleg rusa, han blir sett på som ein slags landsbytulling, men mange drikk litt tuak, palmevin som ein treng litt tid til å bli van med. Han kjennest svak, men snik seg innpå om ein tek nokre glas. Etter all dygda i Long Bagun er det nesten litt fint å sjå at folk her ikkje er like prektige. Det er trass alt laurdag. Her ser ein mange med tradisjonelle dayaktatoveringar. Eldre damer har armane nesten heilt dekte. Nokre av dei har òg forlenga øyreflippane på gammalt vis. Holet er utvida ved hjelp av tung øyrepynt, og på eldre damer når øreflippane ned til skuldrene, store nok til at ein lett kunne fått ein tennisball, kanskje til og med ein liten handball gjennom.

Rundt små betongbord driv dei med pengespel, det er små kasino på rekkje og rad. Dei spelar terningar og kort, og dei spelar om pengar. Pengespel som dette har vore forbode i Indonesia sidan 1981, men denne opplysninga har visst enno ikkje nådd så langt opp elva. Ein av «croupierane» kallar seg mister Undo, som tyder «herr Profitt» på indonesisk. Han har ei glinsande gulltann i munnen, og mange millionar rupiah i bunkar framfor seg. Eg set meg ned og får han til å forklare meg dei enkle reglane. Det er to blå terningar og ein raud, og kvar kombinasjon har ulike odds. Ein satsar på éin eller fleire kombinasjonar ved å leggje pengar på ei matte framfor mister Undo. Dette må jo prøvast ut.

Eg set nokre hundre kroner på at summen av dei tre terningane skal bli mellom 4 og 10. Det blir tap. Så veddar eg det same på nytt, men doblar innsatsen. Nytt tap. Det same skjer to gonger til. Viss ein doblar innsatsen slik eg no har gjort, blir det forbløffande raskt eit stort beløp. Om ein til dømes startar med 400 kroner og doblar fire gonger, er ein plutseleg oppe i 6400 kroner. Og det er det som no har skjedd. Fem gonger på rad blir summen av dei tre terningane mellom 11 og 17. No byrjar eg å bli nervøs, for om eg doblar endå ein gong, vil det kunne eliminere heile reisekassa, på fem minutt, på eit improvisert kasino på eit torg i Muntai. Det finst ikkje ein einaste minibank i det indre av Borneo. Alt av pengar er med frå Samarinda, og det finst ingen stader å skaffe påfyll. Rett nok har eg alt betalt for at Mukhtar skal dekkje alle utgifter på reisa. Men noko seier meg at det kan oppstå problem rundt denne ordninga, og dessutan likar eg dårleg tanken på å vere blakk midt inne i urskogen på den tredje største øya i verda. Om det skulle skje noko uventa, vil eg kunne få behov for å betale for anna hjelp. Og, når eg tenkjer meg om, kva er oddsa for at det ikkje skal skje noko uventa på denne turen?

Mukhtar sit ved sida av meg og ser med uro på at eg er i ferd med å tape alle pengane mine. Taper eg ein femte gong, ryk heile den potensielle bonusen hans, og då må han dessutan betale absolutt alt. Mister Undos gulltann glitrar i sola når han ristar terningane i eit fat med lokk på, for så å fjerne det sakte. Terningane viser fire, to og ein. Eg slepper laus eit jubelrop. No må mister Undo betale tilbake alt eg har tapt, og mykje meir, noko han gjer med same profesjonelle og objektive mine som croupierar gjer på store kasino i Las Vegas. Det er heller ikkje han som skaffar meg kallenamnet Ayam (kyllingen), det namnet skal eg opparbeide meg den neste halvtimen.

Ein hanekamp er i ferd med å starte i ei lita innhegning ved sida av. Rundt sju centimeter lange, tynne knivar blir bundne fast på høgrefoten til dei to kamphanane. Det er jo her dei vaksne spelar. Ein bookmaker går rundt og samlar inn store summar frå folk rundt innhegninga. Før det er gått eit minutt, er den eine hanen påført eit stikk, og leira på bakken blir farga raud av blod. Hanen er tydeleg skadd, og ligg nede, men før vinnaren får gå laus på han medan han ligg nede, blir begge fjerna, for kampen er over.

Eg har aldri hatt spesielt sans for slikt som dette. Det handlar jo om at dyr skal skadast, eller døy. Hanekampar er ikkje noko eg utan vidare ville tatt initiativ til sjølv, for å seie det slik. På den andre sida er dette gammal kultur på Borneo, og ikkje berre blant vanlege folk. Carl Bock skreiv jo at sultanen av Kutai nærast var besett av denne aktiviteten: «Hanekampe optog formiddagen. Klokken ti kom et antal bugiser med sine kjæledægger, hvorefter sultanens haner blev opstillede i rækker i sine bure, og der begyndte en livlig galekoncert. Derefter begyndte kampene og væddemaalene. Sultanen undersøgte omhyggeligt sine egne fugle, forsynede dem med sporer og veddede ivrigt paa dem. Den første dag dræbtes mer end fem og tyve haner.» I palasset budde dei seksti kamphanane til sultanen i eit eige rom. Mellom kampane blei dei overlevande hanene vaska av tenarar, og dei var på ein diett som mange av undersåttane til sultanen kanskje ville misunnt dei. Òg den gongen blei det spelt om pengar, og sultanen var ein pasjonert spelar.

Då han følgde med Bock vidare opp elva og inn i urskogen, hadde sultanen fleire kamphanar med seg i reisebagasjen for å kunne arrangere kampar i landsbyane der dei kom. Hollendarane sette ned eit formelt forbod mot hanekampar, men ingen brydde seg om det den gongen heller.

To nye hanar blir borne inn i ringen og gjorde klare til kamp. Når bookmakeren kjem dit eg står, gjev eg han nokre hundre tusen rupiah (berre tre–fire hundre norske kroner). Ein forrykande kamp blir sett i gang like etterpå, og i løpet av nokre sekund har «min» hane tapt.

Denne gongen køyrer eg ikkje den risikable doblingsstrategien, og det skal eg vere glad for. Det byrjar nemleg på same måte som ved kasinobordet. Mot mange odds greier eg å velje feil fleire gonger på rad. Berre ved å vere den einaste framande i heile landsbyen, og attpåtil europear, vekkjer eg ei viss merksemd. At eg taper gong på gong, gjer meg til eit midtpunkt og kjelde til mykje godlynt humor. Dei skjønar jo at eg ikkje har peiling og vel på måfå, utan å vite noko om hanene, bortsett frå det eg ser, men det seier meg ikkje noko. Men at vala mine er heilt vilkårlege, burde jo gjere at sjansane for å vinne er 50 prosent, korkje meir eller mindre. At eg konsekvent vel feil, får somme til å meine at det må vere andre krefter i sving. Dei trur ein vond, eller iallfall lite heldig anto, ei av åndene som dayakar trur har ein finger eller meir med i det meste som skjer, står bak uflaksen min. Etter fem strake tap kjem ein kløktig spelar på at dette må kunne utnyttast. Om han og dei andre satsar pengane på hanen eg ikkje spelar på, vil dei kunne hente inn sikre gevinstar. Eg er med andre ord blitt ein slags omvend maskot, ein så konsekvent tapar at ganske fattige folk set dei sårt opptente pengane sine på det motsette av meg. Tilskodarmengda blir no mangedobla, heile plassen står rundt innhegninga for å sjå utlendingen som aldri vinn, og som forresten har fått kallenamnet mister Ayam. Alle ventar i spenning før eg gjer vala mine, deretter renn dei ned bookmakeren for å satsa alt dei har på den andre hanen. Sjette gong taper eg til stor jubel. Den sjuande kampen blir litt jamnare, men etter eit par minutt ligg hanen min i gjørma med spasmar og det som ser ut som eit banesår gjennom brystet. No er eg blitt så populær at eg til og med får lov til å ta bilete, noko som var strengt forbode i starten.

Ingen likar å vere bokstaveleg talt heilt usannsynleg dårleg i noko, så dårleg at ein heil landsby trur det må være magi med i biletet. Før neste kamp inspiserer eg dei to hanane overdrive nøye, med ei ekspertmine som folk synest å ha liten tillit til. Nokre ungdommar ler og peikar så dei knapt greier å stå på beina. Barn klappar i hendene mens dei ropar «ayam! ayam! ayam!».

Til slutt, etter å ha stira begge hanane i auga, lét eg som om eg har avslørt styrkane og veikskapane deira. Med ei skråsikker rørsle peikar eg på hanen min. For å understreke poenget om at det no skal bli andre bollar, veddar eg denne gongen ekstra mykje. Oppvisninga gjer ikkje det minste inntrykk på forsamlinga, eg er og blir ein tapar, og alle satsar pengane sine på den andre hanen.

Min hane er eit prakteksemplar av arten, med flotte spraglete fargar i brunt, svart og kvitt, og ei påfallande arrogant og sjølvsikker haldning. Den andre er svart og har alt vunne to kampar tidlegare på dagen. Så snart dei blir sleppte, flyg dei på kvarandre så fjøra fyk. Begge freistar å komme over den andre, slik at hanane er samanfiltra ein halv meter over bakken medan dei flaksar med viengene som i ein teiknefilm. Hanen min får raskt eit tydeleg overtak, verkar det som. Han er sprekare, villare og totalt utan frykt. Det er ikkje berre ønskjetenking, for etter kort tid får han inn eit stikk som legg den andre i bakken. Om ikkje hanen min hadde blitt boren bort av faste hender, ville han ikkje ha gjeve seg før den andre låg stein daud i gjørma. Kampen er over. Forbanninga er broten.

Eigarane av den tapande hanen tek han med til ein benk. Der set dei seg ned og syr han saman med nål og tråd. Mange i vår del av verda blir forbanna over at dyr blir handsama slik som dette, og det kan ein skjøne. Samstundes har truleg desse kamphanane eit langt betre liv enn industrikyllingane våre. På Bali har forresten hanekampar status som eit religiøst ritual og er dermed tillatne.

Mukhtar og eg går tilbake mot hotellet. Sola er låg, og langs elva driv heile familiar og badar og vaskar klede. Frå hengebrua ser eg kor liten landsbyen er, midt i alt det endelause grøne. Sola har alt mista krafta, og om ein halv time er det heilt mørkt, for i tropane er det nesten som om sola mistar taket og sklir ned frå himmelen, abrupt og plutseleg – så ulikt det eg er vant til i nord, der dagslyset alltid døyr sakte. Mukhtar er uvanleg stille, sjølv til han å vere. Kanskje han mislikar at eg spelte om pengar og klovna litt med folk. Det kan i så fall vere det same, tenkjer eg. Om dette har gjort han sur, kjem eg ikkje til å beklage, for eg har ikkje betalt han for å vere guvernanta mi. Kanskje han berre saknar familien sin eller noko heilt anna uroar han, som korleis vi skal kome oss vidare.

Om kvelden blir eg sitjande ute på den store verandaen og sjå landsbyen falle til ro. Mukhtar og eg skal reise i fotspora til Carl Lumholtz gjennom Borneos hjarte. Opp Mahakam-floda, over Müller-fjella og ned mindre elvar til vi møter Barito-floda, og vidare ned til kysten. Då Lumholtz reiste same veg, var mesteparten av Borneos indre enno det han kalla «uoppdaga» område.

Hollendarane hadde eigentleg nok med å utvikle Java og Sumatra, og det veldige indre av Borneo var meir enn dei kunne gape over. Ikkje berre var området ekstremt uframkomeleg, med fjell, dalar, åsar og elvar overalt, med tett jungel mellom dei. Urskogane var i tillegg heimen til fleire hundre ulike stammar av «ville» og ukuelege folk med «barbariske» skikkar.

Nokre eventyrlystne oppdagarar frå Europa freista å trengje inn til Borneos mytologiske indre før Lumholtz kom. Den første var hollendaren Georg Müller og laget hans, som i 1825 blei drepne og halshogne av hovudjegerar. Dei første europearane som kryssa delar av Borneos indre, var to tyske geologar, og dei gjorde det uavhengig av kvarandre. Først reiste Von Gaffron i 1846, og to år seinare Carl Schwaner. Men han fekk ein febersjukdom og døydde i Batavia (dagens Djakarta) på veg til ein ny Borneo-ekspedisjon tre år seinare.

I dei neste tiåra var det få forsøk på å «erobre» det indre av Borneo. I delar av denne perioden var det krigstilstand mellom hollendarane og lokale sultanar med dayakar som leigesoldatar. Sjølv store militære dampskip kunne angripast på elvane, som då Onrust blei angripe og senka av dayakar på Barito i 1859, og alle om bord, bortsett frå éin, blei drepne.

I dei neste par tiåra var det ingen ekspedisjonar inn til det sentrale Borneo, i alle fall ikkje på hollandsk side. Men nordlege delar av øya, som blei styrt av den britiske Brook-familien i to generasjonar, blei utforska. Ei interessant bok frå denne tida blei skriven av Odoardo Beccari, ein foreldrelaus kar frå Firenze som begynte å studere botanikk og naturvitskap som trettenåring. Han gjekk lange turar rundt i Borneos urskogar i åra 1865–68, og skildra dette livet i boka som på engelsk fekk tittelen Wanderings in The Great Forests of Borneo (1902). Først i 1879 freista nordmannen Carl Bock å reise gjennom Borneos indre (omtalt i ein tidligare reportasje), men samanlikna med til dømes Beccari var Bock ein sjarlatan.

Ein annan som drog inn i det indre av Sarawak-sida av Borneo, var amerikanaren William T. Hornaday. På 1870-tallet var han også i det indre av Sarawak, og boka han skreiv, har tittelen The Experiences of a Hunter and Naturalist in the Malay Peninsula and Borneo (1885). Hornaday, som Lumholtz hadde gått i fotspora til tidlegare, då han drog gjennom Pinacate-ørkenen, blei seinare direktør for New York Zoo. Der skapte han kontrovers då han i 1906 stilte ut ein kongolesisk pygmé i eit bur med aper. Pygmeen, som heitte Benga, skaut på blink med pil og boge, laga tau av lianar og braut med ein orangutang. Svarte pastorar i New York reagerte på at ein svart mann blei sett i bur med aper, men Hornaday meinte «den etnologiske utstillinga» var heilt grei, og tok ikkje sjølvkritikk. Benga treivst dårleg og skulle etter planen sendast heim til Kongo. Men første verdskrig kom i vegen, og Benga gjorde sjølvmord i New York.

På 1890-talet deltok den hollandske legen, oppdagaren og etnografen Anton Willem Nieuwenhuis på ein ekspedisjon til Borneos indre, leidd av geologen Gustaaf Molengraaf. Nieuwenhuis blei i 1896–97 den første til å reise gjennom det sentrale Borneo heile vegen frå vest til aust. Nieuwenhuis var ikkje berre ute på eit vitskapleg oppdrag, han skulle òg freiste å skape ei slags fredspakt mellom dayakane og hollendarane. På turen, som tok over eit år å fullføre, hadde Nieuwenhuis med seg to hollandske assistentar og meir enn hundre berarar. Den sentrale, indre fjellkjeda på Borneo er oppkalla etter han.

Nieuwenhuis brukte mykje tid ved øvre Mahakam. Då Lumholtz var i området i 1915, stansa han også i mange månader her i øvre Mahakam, og det var her han gjorde dei viktigaste etnografiske studia, spesielt i Long Pahangei-distriktet, litt nedstraums frå Tiong Ohang, der eg og Mukhtar er no. Lumholtz fekk høyre av dei lokale dayakane at det blei gjort to forsøk på å drepe Nieuwenhuis, men at kajanhøvdingen Kwing Iran blei gjord kjent med planane og verna hollendaren.

Mange misjonærar som våga seg inn i desse områda, fekk same lagnad som Müller. Somme forsvann, og kva som skjedde med dei, kan ein berre gjette på. Kanskje gjekk dei seg bort eller bukka under for sjukdom. Kanskje dayakane såg desse merkelege menneska – som kom inn i skogen, utan våpen, for å få dei til å gje opp dei gamle gudane og skikkane sine – som ein trussel, og tok livet av dei. Ein som klarte seg oppsiktsvekkjande godt, var den tyske misjonæren og filologen August Hardeland, som i fleire år (1841–45 og 1850–56) levde saman med dayakar i den sørlege delen av det sentrale Borneo, og studerte språka deira.

Lumholtz nemnde ingen av forgjengarane sine i boka si, sett bort frå Nieuwenhuis. Uansett var Lumholtz langt frå den første europeiske oppdagaren som reiste i det indre av Borneo. Og sjølvsagt var mange andre her, før nokon europear visste om Borneo i det heile. Då europearane kom, hadde kinesarar, arabarar og indarar vore i området i nesten to tusen år. Dei «ville» i Borneos skogar hadde handla med kysten like lenge, brukte avanserte reiskapar av metall, laga eksepsjonelle båtar og dreiv med avansert metallarbeid. Dei hadde kunst, arkitektur og metafysikk. Dei lagra kanskje maten sin i tusen år gamle krukker som var produserte i Kina. I annalane til Sung-dynastiet finst det dokumentasjon på at ein konge på Borneo sende skattar i gåve til den kinesiske keisaren.

Det har budd menneske (Homo sapiens) på Borneo langt bak i ei djup og mørk fortid, men ingen veit sikkert kor dei kom frå eller kven dei var, bortsett frå at dei opphavleg kom frå Afrika, som alle andre menneske. Lenge meinte vitskapen at Borneo-området (det var framleis ein del av det asiatiske fastlandet) blei kolonisert av den same gruppa aboriginar som folkesette Ny Guinea og Australia for minst 35.000 år sidan. Men nye dateringar av ein hovudskalle som blei funnen i Sarawak i 1958, passar ikkje inn i biletet. For denne skallen er 40.000 år gammal og høyrde ikkje til ein aboriginar, men ein annan type menneske. Dei hadde ein annan beinstruktur enn aboriginane, og var mindre, men mykje større enn Homo floresiensis, ein eigen utdøydd type «dvergmenneske» som blei oppdaga på den indonesiske øya Flores i 2003.

For tre–fire tusen år sidan kom ei ny gruppe innvandrarar til Borneo, denne gongen frå aust, nærare bestemt Sør-Kina, kanskje Taiwan. Gjennom tusenåra har sjølvsagt mange av gruppene blanda seg med andre, og med nye innvandrarar, ikkje minst malayar. Men arkeologar trur dayakane stammar direkte frå dei som kom først.

Forresten fann eit fransk-indonesisk team av arkeologar 10.000 år gammal kunst i form av handmåleri i ei kalksteinhòle i Aust-Kalimantan. På naboøya Sulawesi er det funne liknande måleri som er 40.000 år gamle, dei eldste som er funne nokon stad i verda.

Uansett var europearane som kom til det indre av Borneo for hundre eller to hundre år sidan, og kalla seg oppdagarar, nokre ti tusen år for seint ute. Menneske oppdaga sannsynlegvis Borneo før dei oppdaga Europa, på den tida då Europa enno var dominert av neandertalarar. Men det var trass alt Europa som hadde fått globalt hegemoni. Skutene og dampbåtane kom frå europeiske hamner, og med overlegen teknologi kunne dei ture fram alle stader. Heile verda skulle no bli sett og tolka gjennom europeiske auge – og «oppdaga» som om ingenting skulle ha skjedd før dei kom inn på scena. Europa og europearar blei målestokken for alt og alle.

Lumholtz dreiv og fotograferte og dokumenterte folk som om dei var langt under han, slik han var lært opp til. Han skreiv om dei frå ein posisjon som var overlegen, og det var heilt sjølvsagt. Dei var villmenn, barbariske, primitive og så bortetter. Men inntrykka Lumholtz fekk, er langt frå eintydige. Nokre plassar i boka passar han på å fortelje at dei han møter, er ærlege, greie, sterke og intelligente. Det er nesten som om han har dårleg samvit for villmannsstempelet han ofte gjev dayakane andre plassar, kanskje mest for å tilfredsstille sjangerens sterke krav om stereotypiar, og Europas sug etter å få stadfesta mentale bilete av dei ville. Det er på same måte med nesten alle som reiste og skreiv frå Borneo på denne tida. Og når Lumholtz treffer på folk som stel eller oppfører seg dårleg, er ofte forklaringa hans at dei er blitt korrumperte i møtet med «sivilisasjonen». I «naturleg» tilstand gjer dei ikkje slikt.

Neste morgon dreg Mukhtar og eg og kjøper 18 kilo ris og nokre siste småting til turen. Rundt middag ser eg han ikkje, men på ettermiddagen kjem han og fortel at han har fått kontakt med to lokale dayakar som skal føre oss gjennom jungelen og over Müller-fjella. Dette har han ordna så å seie bak min rygg, og avtalen er alt gjord. Dette irriterer meg meir enn litt, for eg skulle gjerne møtt dei først, ikkje berre for å sjå dei an, men òg fordi eg har mange spørsmål om turen. For at vi ikkje skal bli uvenner rett før den meste krevjande delen av heile turen, bit eg det i meg.

Vi skal reise neste morgon, det er berre å pakke saman og vere klar ved daggry. Det er no det verkeleg startar, det som alle førebuingar,
redslar og håp har vore retta inn mot i lange
tider.

I det gule lyset frå ei naken pære som mange insekt driv og stangar inn i, pakkar eg ut og går gjennom alt i ryggsekken. Eg er godt førebudd, kanskje for godt. I ei vasstett pute har eg plaster, sterile bandasjar, antiseptisk salve, soppsalve, Pyrisept, trykkforbindingar, kompress, sikringsnåler, saks, antibiotika, kraftige smertestillande tablettar, malariamedisin og meir. Eg fekk ikkje plass til hjartestartar eller dialysemaskin, men eg er utstyrt som om eg skal i krigen, nærare bestemt Vietnamkrigen. Mukhtar har ikkje med seg så mykje som eit plaster.