Vi har passert vasskiljet i Müller-fjella og er på veg nedover Bokaang-elva. Vi overnatta ved Bokaangs øvre løp, der ho nærast var ein bekk. Men mange bekker små gjer ei stor å. Stadig nye sideelvar kjem ut av tronge sidedalar og gjer Bokaang større, og etter kort tid liknar Bokaang på ei elv.

Heldigvis for oss har det regna uvanleg lite dei siste par dagane. Vasstanden i elva er låg, og straumen svak, slik at vi kan gå i elva nesten heile tida. Når elva blir djup, har eg eit naturleg fortrinn i høve til Mukhtar, Tigang og Johan. Eg er minst tjue centimeter høgare og kan gå i vatn som er tilsvarande mykje djupare. Dette er det einaste fortrinnet eg har, samanlikna med desse tre vande jungelvandrarane.

Å gå i vatn til livet eller meir, i time etter time, kjennest uvant og merkeleg, men temperaturen er behageleg, og dei store trea langs breidda lagar eit tak av lauv over heile elva, slik at vi er verna frå direkte sollys. Dei få gongene eg er direkte eksponert for sola, når elva må kryssast på ein stad der ho er ekstra brei, prisar eg meg lukkeleg over det.

Oppe i lauvtaket er det ei eiga verd, med ei ukjend mengd arter som lever berre der. Forskarar finn stadig nye, som «ninjasniglar» med kalkspyd som fungerer som hormonsprøyter, eller gigantiske pinneinsekt som ein kunne lage bål med utan å merke at dei ikkje er pinnar. I bekker og elver som den vi går i, har dei oppdaga froskar utan lunger. Froskane pustar gjennom huda, noko som har skapt ein viss sensasjon blant biologar.

Når vi går inne i skogen, oppdagar nok alle dyr oss, i alle fall meg, lenge før vi kan oppdage dei. Greiner blir trakka på og bregnar skubba unna, slik at alle dyr veit at vi kjem. Om vi stansar, høyrest rørsler og varselrop framom oss. Fleire gonger høyrer eg gibbonar i trea eit stykke unna, men eg får aldri auge på ein einaste av desse apane.

Men når vi går i elva, der det rennande vatnet skapar sildre- og klukkelydar, oppdagar somme dyr oss ikkje før vi er tett innpå. Midt på dagen går Tigang og eg på ein varan. Øgla, som Tigang kallar ein bioavak, er over ein meter lang og sit på ein stor stein i elva, med hovudet vendt nedover, rett ovanfor eit lite stryk. Vi er berre nokre meter unna når han oppdagar oss. Då stuper han med stor spenst ut i det friske, klare vatnet og sym nedover i stor fart med kraftige slangeliknande rørsler, og blir borte blant nokre tre som ligg velta i elva.

Varanen er eit urvesen, som ein liten dinosaur, og det er funne fossil av han som er mange titals millionar år gamle. Dei største øglene i verda er varanar, nærare bestemt komodovaranar, som lever på Komodo-øyane. Dei kan bli tre meter lange, over sytti kilo tunge, og kan springe i tjue kilometer i timen. Nokre gonger snappar dei med seg barn frå landsbyar. Bitet er kraftig, og dei spisse tennene riv opp kjøtet til offera. Men det som drep, er at spyttet er fullt av bakteriar og kjemikal, blant anna eit som senkar blodtrykket og set offeret i koma. Varanane på Borneo er mykje mindre enn komodovaranane og angrip ikkje menneske.

Om morgonen, når eg startar å gå, er beina og ryggen lemstre frå dagen før. I løpet av eit par timars gange går det betre. Kanskje eg blir bløytt opp av å gå i vatn. At det ikkje på langt nær er så bratt som det var opp og ned Müller-fjella, hjelper sjølvsagt òg. Dessutan har Johan spikka meg ein spaserstokk av eit spesielt tre som veks heilt beint og er ekstremt solid. Stokken er til stor hjelp og gjer det mykje enklare å balansere over glatte stokkar eller klatre opp bratte åssider.

Ein gong dett eg likevel, slik at eg dukkar under. Eg veit ikkje kvifor det kjennest så godt å vere under vatn i desse elvane, men det er ein slags panteisme i å bli dukka her. Det er ikkje berre det reine og klare vatnet som er så oppfriskande, det er noko meir.

Når eg dett, slepp eg taket i stokken. Han søkk som ein stein. Eg ser på Johan. Han ser på meg, og går og spikkar ein ny.

Blodiglene og eg er òg blitt meir fortrulege. Alt no riv eg dei av med det som nesten kunne gått for å vere ei rutinert rørsle. Eg byrjar faktisk å trivast i urskogen. Kvar gong eg stansar for å sjå meg skikkeleg om, eller for å lytte, kjenner eg på ei djup glede ved i det heile å kunne vere på ein mennesketom plass som dette, omringa av merkelege planter og dyr.

I dei store elvane vi reiste langs for å kome hit, var det ofte farleg, spesielt i stryka. Inne i skogen kjenner eg meg mykje tryggare, i alle fall så lenge ekspedisjonen blir leia av Johan og Tigang. Om ein ser på trusselen frå ville dyr, er regnskogen i hjartet av Borneo ikkje farleg. Det fins ingen store rovdyr som panter eller tiger på heile øya, og det finst ikkje krokodiller så langt unna kysten. I skogane er det mange giftige slangar og pytonslangar, men om dei har sjansen til å stikke av eller gøyme seg, gjer dei heller det enn å møte folk. Nashorn og ville elefantar er ekstremt sjeldne alle stader på øya, og det ville vore ein stor sensasjon om vi trefte på nokon av artene i dette området.

Det farlegaste dyret i jungelen er, som andre stader i tropane, sjukdomsberande mygg. Men oppe i høglandet har eg knapt sett ein einaste. Mange av sjukdomane dei kan bere, som malaria, er dessutan avhengige av vertar for å spreie seg. Her inne bur det ingen menneske, slik at denne faren er minimal, sjølv om parasittane òg kan leve i nokre typar aper. Det er fleire ting ein skal vakte seg vel for i urskogen, men ville dyr er ikkje blant dei.

Ein må gjere alt ein kan for å unngå å bli sjuk, og aldri ete eller drikke noko som kan vere forureina, og dessutan freiste å vere rein og tørr ein gong om dagen.

Nei, om ein ikkje skader seg alvorleg og ikkje går seg vill, bør alt gå greitt, og så lenge Johan og Tigang er med, kjem vi ikkje til å gå oss bort.

Men kva skjer når Mukhtar og eg skil lag med dei to andre, midt inne i skogen og enno langt frå næraste landsby? Vi er allereie komne i grenselandet av området Johan og Tigang reknar som sitt, der stammen og forfedrane deira rådde. Dei kan ikkje lenger alle namn og kjenner ikkje alle stader på same måte som dei kunne i byrjinga. Mukhtar og eg kommuniserer ikkje. Når vi er i lag alle fire, snakkar han til dei, og kvar gong eg ber han om å omsetje noko, er det litt som om eg ber han skjere av seg veslefingeren.

Litt utpå dagen går vi på eit villsvin som ruller seg i sanden ved elvebreidda, og det pilar av garde når det oppdagar oss. Og på ettermiddagen skjer det noko som gjev meg ei konkret Lumholtz-oppleving. Tigang stansar opp midt i elva, signaliserer at eg skal vere stille, og peikar inn ein trong sidedal. Eit stykke inn denne, så vidt synleg mellom lauv og bregnar, står det ein stor hjort bøygd for å drikke. Vi snik oss innpå, og er berre tjue meter unna når hjorten flyg inn i skogen.

Tigang forklarer meg at dette er ein spesielt plass, og peiker ned mot bakken. Det sildrar ut vatn frå steingrunnen, og det er algar og eit geléaktig stoff rundt. Tigang ber meg smake på vatnet. Det smakar salt. Dyra kjem hit for å få i seg salt. Når det ikkje har regna på nokre dagar, er det ofte mange fuglar og dyr akkurat her, seier han. Tigang smør det geléaktige stoffet på huda og seier at det vernar mot insekt og kurerer hudsjukdomar.

I denne enorme skogen fins det ikkje mange distinkte kjenneteikn. Det er tre og elvar i ei æve, knapt klipper, fjell eller andre landemerke. Men Lumholtz skildra akkurat denne staden, på vegen sin opp Bokaang. Det kjennest litt som å ha funne ei nål i ein høystakk.

Skogen her har vore ganske urørt sidan dinosaurane. Men det tyder ikkje at det var mange dinosaurar her. Tett skog er ingen stad for enorme dyr. Og på øyar – Borneo har av og på vore ein del av fastlandet – vil dessutan større dyr gjerne krympe i storleik. Dette blir kalla øyeffekten, eller Fosters regel, etter den unge kanadiske forskaren som identifiserte fenomenet i 1964. Om store dyr koloniserer øyar eller andre isolerte miljø, tenderer dei mot å krympe, medan små dyr som gnagarar eller øgler gjerne blir større enn dei er andre stadar, spesielt om det ikkje finst predatorar som jaktar på dei. Komodovaranen er eit døme på dette.

På Borneo finst det dvergnashorn, pygméelefantar, hjort som ikkje er større enn kaninar, og såkalla solbjørnar, som veg rundt 60 kilo i fullvaksen storleik. Lumholtz høyrde rykte om solbjørnane då han var i desse traktene, og ville ta ein avstikkar opp mot kjeldene til Busang-elva, men fekk ikkje med seg nokon. Dei innfødde meinte dei garantert kom til å bli drepne av bjørnen, som malayane ifølgje Lumholtz kalla nundun. Penjabonge-dayakane han reiste saman med gjennom denne delen av skogen, kalla han bohang. Det vanlege indonesiske namnet er berung madu (honningbjørn). Han har lange klør som han bruker til å rive opp bikubar med – og kort lunte. Éin kunne dei innfødde klare med, men desse bjørnane opererte i flokkar, og blei rasande viss nokon kom innpå dei, spesielt i frukttida. Lumholtz fekk ingen med seg, og måtte gje opp planane.

Mange av dei store dyra på Borneo har krympa, men insektstorleiken er det ikkje noko å seie på. På ein av omvegane våre inn i skogen får eg auge på ein diger edderkopp. Han er ikkje robust og kjøtfull som ein tarantella, men tek likevel mykje plass. Han har lange bein og beveger seg langs skogbotnen på ein merkeleg, hoppande måte. Ein får nesten inntrykk av at han er vektlaus, som ein astronaut på månen. Blomane her er òg blant dei største i verda. Det same er billene, termittane, sommarfuglane og sikadane.

På Borneo og andre øyar i dagens Malaysia/Indonesia samla Alfred Russel Wallace (1823–1913), den geniale engelske naturforskaren, oppdagaren, antropologen og geografen inn 126.000 insekt, dyr og plantar – 80.000 biller åleine. Under opphaldet, som varte frå 1854 til 1862, oppdaga Wallace evolusjonsteorien samstundes med (og uavhengig av) Darwin. Han oppdaga òg det som blir kalla Wallace-linja, som går mellom to av åtte økosoner i verda, her mellom den indomalayiske i vest og den australasiatiske sona i vest. På grunn av ei djupvassrenne i havet er dyre- og plantelivet på kvar side av skiljet svært ulikt.

Forresten startar den amerikanske utgåva av boka til Lumholtz – ikkje den norske – med eit sitat frå Wallace: «We may safely affirm that the better specimen of savages are much superior to the lower examples of civilized peoples.» Likevel skriv Lumholtz i boka, heilt utan nokon oppgitt grunn: «Saputanene er et rått, barbarisk folkeferd.»

Vi reknar med at turen ned til staden der Bokaang møter den større elva Bulo, vil ta to dagar, med rundt åtte timars gange kvar dag. Første dagen går vi eit langt strekk på grunn av gunstige tilhøve, det vil seie lite vatn i elva. Ved femtida slår vi leir ved breidda, i god til før det blir mørkt klokka sju. På nokre minutt ryddar Johan og Tigang leir med vande rørsler og utan å veksle eit ord. Eg set opp hengekøya, som er meir som eit trygt lite privatrom enn ei vanleg hengekøye. Det er teikn i lufta til at det kan byrje å regne, så eg spenner opp regndekket òg, medan ein nashornfugl i trea på den andre sida ler av meg.

Så stikk Mukhtar for å be, og Johan og eg for å fiske. Som vanleg får han nok til middag på kort tid, mens eg finn ut at desse elvefiskane må vere redd spinnarar og slukar. Kvifor fiske meir, når Johan allereie har det vi treng? Nei, la oss ikkje risikere å fornærme åndene til skogen, seier eg til meg sjølv, heilt utan truverd.

Fisken Johan fekk fire eksemplar av, kallast ocen kahaka eller ikan lomi på indonesisk. Han ser lekker ut når Tigang steiker han i olje, og etter ein dag på marsj skal det så ikkje mykje til. Men smaken er skuffande. Fisken er full av bein. Dei er små, men store nok til at ein må fjerne dei. Det er ein jobb, og når ein er ferdig er det ikkje mykje kjøt igjen. Igjen blir det risen som mettar oss. Risen er ikkje luftig og kvit, men grå, tung og full av stivelse og næring.

Etter middag er det berre å slappe av og småsnakke. Inntrykket mitt av Tigang og Johan kunne ikkje vore betre. Dei har ulik personlegdom – Johan er litt sjenert, mens Tigang er ein leiartype, med så mykje naturleg autoritet at eg tippar han ikkje treng å heve røysta ofte. Begge er greie, hjelpsame, ærlege, høflege, intelligente, sterke og svært kompetente. Og gjestfrie. For det er tydeleg at dei ser på meg som ein gjest. Dei kjenner desse skogane betre enn kanskje nokon andre, i alle fall no som det neppe lenger finst nomadar igjen i skogen. Akkurat slike typar hadde eg håpa å få med meg, i aller beste fall, då eg planla turen i månadsvis frå Noreg. Eit hovudjegerbyrå hadde aldri greidd å finne betre folk.

Dei andre dayakane eg har hatt med å gjere så langt, har forresten òg berre vore greie å ha med å gjere. Ingen har masa om noko, freista å lure meg eller gjeve meg uønskt merksemd eller vanskar av noko slag, slik ein normalt opplever som framand vestleg i fattige land, der ein automatisk blir eit høve, om så berre til å tene til eit måltid. Det er høgst forståeleg, men dayakane er ikkje slik. Samstundes er dei imøtekommande og blide om ein spør dei om noko. Kanskje det kjem av at dei ikkje har nokon turisme i områda sine, kanskje er forklaringa meir kompleks.

Det interessante er: Nesten alle «oppdagarar» som reiste til hjartet av Borneo, før og etter Lumholtz, har fått det same inntrykket. Dei har trekt fram påfallande mange gode karaktereigenskapar hjå dayakane. Jo visst var òg lovorda nedlatande, om ein tenker over det, dei var generaliserande til det parodiske og framstilte dei som representantar for eit stammefellesskap, sjeldan som personar. Slik ville «oppdagarane» aldri snakka om folk i heimlanda sine, men her gjekk dei ofte glipp av skilnadene. Og kvar gong dei møter bra folk, er det som om dei blir like overraska, som om dei har hatt flaks som har støytt på ein talentfull og ærleg villmann. Men godorda var trass alt godt meint.

Samstundes hadde alle dei europeiske oppdagarane forventingar å leve opp til hos publikum heime i Europa, og kanskje hos seg sjølv. Trass i at knapt nokon av dei opplevde ubehag eller blei jakta på eller angripne, var det éin ting dei ikkje greidde å la vere å bruke som tittel og leietråd: hovudjegerane.

«Hovudjegeren» blei verdas største stereotypi eller klisjé, og ordet må ha fått publikum i Europa til å grøsse over heidningane og deira nesten ufatteleg barbariske skikkar. Dei europeiske reisande koketterer med det påståtte nærværet av hovudjegerar. Kor modig og dugeleg måtte ein ikkje vere for å frivillig reise langt inn i hovudjegeranes land, for nesten mirakuløst kome tilbake igjen, for å fortelje om det?

Nei, hovudjegeriet kunne ikkje tonast ned. Det måtte brukast for alt det var verdt. Forlaga må ha insistert, og slik blei det. Carl Bocks tittel var Hovedjægerne på Borneo (1883). Lumholtz bok, som til liks med boka til Bock blei skriven på engelsk og omsett til norsk, er Under tropenes himmel. To år blant hodejegerne på Borneo (Oslo 1922). Svensken Eric Mjöberg gav nokre få år etter Lumholtz ut boka Borneo: Huvudjägarnas land (1927).

Engelskmennene skreiv jo ofte bøkene sine frå Sarawak (Nord-Borneo), men det fanst jo hovudjegerar der òg, ikkje minst dei frykta ibanane. Titlane var som regel predestinerte der òg. Nokre døme er William Henrys Furness Homelife of Borneo Headhunters (1902), Dorothy Cators Everyday Life among the Headhunters (1905) og William O. Krohns In Borneo Jungles: Among Dayak Headhunters (1927). På fransk finn ein òg lett slike titlar, som til dømes A. Combanaires Au Pays des Coupeurs des Têtes (1910) og Pierre Ivanhoffs Chez les coupeurs des têtes (1955).

Sjølv folk som aldri hadde vore på Borneo, skreiv røvarforteljingar der dei frykta hovudjegerane må overvinnast, som kaptein F.S. Breretons With the Dyaks of Borneo: a Tale of the Head Hunters (1913). Tradisjonen har vist seg uvanleg slitesterk. Sjølv folk som ganske nyleg har reist til det indre av Borneo, har ikkje greidd å motstå h-ordet, og her er nokre døme: Jean Yves Domalain: Panjamon: I was a Headhunter (1973), Wyn Sargent: My Life with the Headhunters (1974), John Wassner Espresso with the Head Hunters (2001 ) og Brian Row McNamees With Pythons and Head-Hunters (2008).

Lumholtz laga òg ein film på Borneo – så vidt ein veit er det den første filmen som blei laga der – og ein god del av opptaka er av folk frå seputan-stammen, som Johan og Tigang tilhøyrer. Filmen blei lenge sett på som tapt, men han vart funnen i London i 1993. Tittelen kunne ein nesten ha gjetta seg til på førehand: In Borneo – Land of the Head-Hunters.

Lumholtz såg seg sjølv som etnograf, og lét seg til og med titulere som doktor i USA. Og når det gjeld å forstå mekanismane bak hovudjakt, er han fri for moralsk fordømming. Han freistar å forstå funksjonen og plassen denne aktiviteten har blant dayakane. Og han trong ikkje å bore djupt for å skjøne at skikken hadde eit metafysisk fundament, noko andre, ikkje minst hollendarane sjølvsagt hadde visst lenge. «Hensikten med hode-jakten kan være av mange slags. De tror at den mann som er drept, blir forvandlet til deres tjener og hjelper i det neste liv. Er en høvding død, regnes det som en betydningsfull plikt å skjenke ham mange hoder, som blir lagt på hans grav som et offer, og for at eiermennenes sjeler skal tjene ham i det neste liv. De hoder som tas til fordel for kampong-folk [kampong betyr landsby] blir ophengt i kapalaens [høvdingens] hus, for å motvirke ulykker og bringe alt mulig godt.»

Hjernen blei fjerna, og hovuda tørka og krympa over eld (eigentleg varmrøykt, altså), hengt opp i hytter eller langhus og tatt ut ved spesielle tilhøve, som før og etter krigsraid. Nokre gonger blei dei til og med «mata». Poenget var ikkje å drepe, snarare motsett. Hovuda skulle få vonde ånder til å forsvinne. Og ifølgje verdsbiletet til dayakane finst det mange fleire vonde ånder i verda enn gode, slik at ein difor alltid kjempar ein kamp på defensiven for ikkje å bli råka av noko vondt, som sjukdom, død, øydelagde avlingar, dårleg jakt, lite fisk og ulukker. Verdsbiletet til dayakane var kort og godt ganske realistisk.

Raida var òg ein måte for unge menn å vise mot og styrke på, slik at dei fekk status som attraktive ektemenn. Dei europeiske «oppdagarane» oppnådde akkurat det same ved å sole seg i den karismatiske auraen til hovudjegerane.

Hovudjeger høyrest ut som ein yrkestittel, men det var så godt som slutt på aktiviteten då Lumholtz kom til Borneo. I boka skriv Lumholtz at seputanane, som Johan og Tigang jo er, var «hengivende til denne skikken», altså hovudjakt, og at dei kunne gå over store avstandar i Borneos indre når dei var ute på raid. Men døma han nemner, er fem eller tjue år gamle, og dei har litt smak av vandrehistorier. Ikkje at det ikkje hadde føregått hovudjakt; det hadde det definitivt gjort. Men det var ikkje lenger ein levande, og endå mindre ein sentral del av kulturen til dayakane. Og dei hadde aldri vist noka interesse for hovudet til hollendarane eller andre kvite, med eitt unntak: Müller. Men då var det sultanen av Kutai som hadde gjeve beskjed, ifølgje granskinga til hollendarane.

Så kvifor fekk denne aktiviteten, som relativt sett var ekstremt marginal, som berre nokre få heldt på med i utgangspunktet og dessutan var historie, likevel ein så sentral plass hos Lumholtz og forteljingane til dei andre reisande til Borneo? Rimeleg er det ikkje.

For å skjøne kvifor det blei slik, trur eg ein må gå lenger tilbake og sjå på heile det språket som utvikla seg med kolonitida, der det blei bygd opp barrierar mellom oss og dei, eller mellom sivilisasjon og barbari. Distinksjonane hadde ein klar funksjon.

Kannibalisme, hovudjakt, rituell menneskeofring og andre brutale praksisar blei frå første stund, i den tidlege fasen til kolonialismen, framstilt som det mest sentrale og karakteriserande hos dei innfødde, anten det var i Sør-Amerika, Asia eller Afrika. Og desse lite smigrande bileta av dei som skulle underleggjast og bli erobra, var utvilsamt ein del av propagandaen til kolonialismen. Ved å framheve og forstørre råskapen til dei andre rettferdiggjorde ein erobringa av dei. Koloniseringa skulle bringe dei innfødde sivilisasjon og kristendom, og såleis ikkje berre redde dei frå seg sjølv, men òg gjere dei mottakelege for frelse. Såleis burde folk vere takksame for å bli erobra. Om dei ikkje var det, kom det av at barbariet deira ikkje lét seg temme, utan makt og vald, eller at dei ikkje visste sitt eige beste.

At det var gull, sølv, krydder, slavar eller andre ressursar som eigenleg motiverte heile koloniprosjektet, blei på denne måten litt mindre synleg.

Oppdagarar som Lumholtz spelte utvilsamt ei legitimerande rolle i denne samanhengen. Ny kunnskap om dei primitive blei produsert, men aldri utan fordomar, og alltid på europeiske premissar. Dei var alltid bygde på eit ønske om hegemoni, og stod solid forankra på pålar som ser rasistiske ut no, og ofte gjorde det då òg.

Jau, hovudjakt er ein brutal skikk. Men kva samfunn hadde ikkje slikt i seg? Europa har ei historie med systematisk vald, utspekulert tortur, hovud på stakar og massedrap. Men vi hadde slutta, seier du kanskje. Det ville overraske mange kolonisubjekt, i Kongo, Namibia, Brasil, Peru, Mexico, Cuba, India ... Nokre stader gjekk det føre seg det som minna mistenkeleg om systematisk folkemord. Andre stader, som på hollandsk Sumatra eller Borneo, var mange av plantasjane drivne av slavar, ikkje minst opiumsplantasjane på vestkysten av hollandsk Borneo. Ekstrem fysisk avstraffing var vanleg i dei fleste koloniar. At enkelte dayak-stammar hadde fått det for seg at dei skulle kappe hovuda av kvarandre, er kanskje ikkje så mykje å snakke om. I alle fall ikkje heile tida.

Samstundes som oppdagarane oppsøkte hovudjegerar og andre barbarar for å vise fram dei merkelege og primitive skikkane deira, kartla ein lokale ressursar og undersøkte kor veleigna traktene var for kolonisering. På Borneo var denne jobben allereie gjort då Lumholtz kom. Men han skulle eigenleg til Ny Guinea, og var sponsa av Nestlé, Tiedemanns Tobakk og Freia, og dessutan av geografiske selskap i tre land: England, Holland og Noreg.

Ekspedisjonen blant «hodejegerne» på Borneo var ein naudløysing. Det var som kjent på Ny Guinea dei verkeleg primitive budde. Lumholtz hadde jo vore i traktene før, då aust for Wallace-linja, i Queensland i Australia, og skreiv boka som fekk tittelen Blandt menneskeædere (1888).

Rett før, under og etter mørket bryt fram, vert støyen frå skogen nesten øyredøyvande intens. Lyden av sikadane er høgast; han er ikkje eit bakteppe, meir ein aktiv konsert der ein sit på fremste rad. Eg hadde sett for meg at sikadane laga ein einsformig, tørr lyd, litt som ein klapperslange, men raskare og meir konstant. Det var ein misforståing, for sikadane lagar ei lang rekkje andre lydar i tillegg. Nokre er «elektriske», andre er meir som rop eller kallelydar. Enkelte gonger greier dei faktisk å høyrast ut som ei motorsag.

Skogen er uroleg om natta. Når sikadane roar seg etter eit par timar, tek andre over. Nokre større dyr klatrar rundt i trea over eller bak meg, eller går langs bakken. Nokre brøytar seg fram, medan andre knapt lèt seg høyre, sjølv om dei berre er nokre meter unna.

Skogen er ein nattklubb, men ein kan stort sett berre gjetta seg til kven som er ute. Det kan vere ein maskepalmemår, eller binturong som Johan og Tigang kallar denne, som ikkje er eit mårdyr, men høyrer snikekattfamilien. Kanskje er det ein borneisk stinkgrevling, eller ein lori (ein liten primat med kulerunde auge). For alt eg veit, er det ein borneotreleopard som er ute og snusar. Alle jaktar om natta, og søv i trea om dagen (sett bort frå grevlingen), og vert difor sjeldan eller aldri observert av menneske.

Når hovudlykta er på, minner den innkapsla hengekøya meg om ein glødende sonde, ein draumestad, svevande mellom to digre tre blant milliardar andre i ein mørk skog full av ukjent liv. Det er mange hundre ulike arter i nærleiken. I svevnen drøymer eg at hengekøya blir vikla inn i ein klissen spindelvev, voven av ein kjempeedderkopp.