I vandringa vår gjennom urskogen er vi nådd fram til punktet der elva Bokaang (som Lumholtz kallar Bakkaang) renn saman med den større elva Bulo (som Lumholtz kallar Bulao). Dette er eit vegskilje. Frå dette punktet skal Johan og Tingang byrje å gå tilbake, og overlate Mukhtar og meg åleine til jungelen.

Vi er langt inne i høglandet i det indre av Borneo. På Lumholtz’ tid dreiv enno nomadar og halvnomadar rundt i desse skogane. Det gjer det ikkje lenger. I alle retningar er det mange titals mil med folketom jungel, gjennomskoren av store elvar og skogdekte fjell og åsar. Vi er mange dagsmarsjar unna noko som kan minne om ei busetjing, og Mukhtar og eg ville aldri funne fram på eiga hand. Så lenge Johan og Tingang har vore med, har vi aldri tvilt på kor vegen går. Eg er redd den tida er over.

Mukhtar og eg har knapt snakka saman på heile turen. Han ser tilsynelatande på det han driv med som ein slag leveringsservice, og eg er ein pakke som skal fraktast frå eitt punkt til eit anna. Oppgåva er å føre meg tilbake til sivilisasjonen i levande tilstand. Så lenge eg lever, har eg ikkje noko eg skulle ha sagt. Reklamasjonsretten slår først inn om ein døyr.

Vi har ikkje det kameratskapet og den tilliten som er så naudsynt for at tette opplegg som dette skal fungere. Eg lit ikkje på evnene hans, og dessutan har eg rett og slett ikkje lyst til å vere åleine med han i jungelen. Han har sjølv sagt at han alltid hamnar i trøbbel, men at han alltid har kome levande frå det, så langt. Då han fortalde dette, hengde eg meg opp i dei to siste orda.

No byrjar eg, etter nesten å ha halt informasjon ut av han med tong, å skjøne kva planen hans er: Vi skal gå ned Bulo til vi kjem til Busang. Deretter held vi fram vidare nedover til vi ein vakker dag når Barito-floda. Det er umogleg å gå heile vegen. Det han håpar på, er at det skal kome ein liten elvebåt forbi, kanskje med gullgravarar, og at denne er villig til å ta oss med nedover til vi når ein av dei ytste utpostane med folk. Dette kan ta lang tid, og vi har berre nokre kilo ris igjen, nok til tre–fire dagar. Korkje Mukhtar eller eg er garanterte å få fisk, og det blir vanskelegare di større elvane er, spesielt når det har regna mykje og dei er fulle av silt.

Planen krev meir flaks enn eg set pris på. Ikkje mange reiser så langt opp elvane, inn i det som for dei fleste er ukjende område. Éin ting er at det kostar masse pengar i bensin. Folk tek berre denne reisa om dei har noko å gjere her, som å grave gull, jakte ulovleg på sjeldne fuglar, leite etter svalereir i grotter eller gaharu (treet som er verd vekta si i gull om det er av den sjeldne, mørke typen). Folk som driv med slikt, gjer det i løynd, og ofte er det ulovleg. Dei er hardbarka villmarkstypar som alltid har våpen, og er villige til å gå langt for å verne interessene sine.

Vi er fleire dagar unna politi, mobildekning eller augevitne. Tingang har allereie fortalt meg at svigersonen hans blei skoten i dette området i 2015, truleg av fuglejegerar eller svalereirsamlarar. Mordet, som skjedde i denne delen jungelen, akkurat i det området Mukhtar og eg etter planen skal gå gjennom, er ikkje blitt oppklara – eller etterforska.

Dette er berre eit assortert utval av grunnane til at eg ikkje likar Mukhtars såkalla plan. Hadde stemninga mellom oss vore god, ville eg nok gått på med optimisme, utan tanke på farar. Eg ville gløymt gnagsåra, alle bita frå insekt og blodigler, eller utsletta som har dukka opp i armholer og i nakken. Ein liten peptalk, i det minste litt kommunikasjon, der Mukhtar hadde teke meg til side, lagt ut planen og forklart kvifor han meiner han er god nok, og gjeve meg sjansen til å stille nokre spørsmål, det ville hjelpt mykje. Men Mukhtar driv ikkje med peptalks, knapt med informasjon overhovudet.

Når eg peikar på at om vi byrjar å gå nedover, vil vi sannsynlegvis ganske snart kome til sideelvar som er for store til at vi greier å krysse dei utan båt. Og kva gjer vi då? Han trekkjer på skuldrene og ser på meg med eit blikk eg opplever som nedlatande, som om han tenkjer noko han ikkje vil seie, men gjer det likevel med auga og eit provoserande lite smil i munnvika. Når eg spør om vi ikkje risikerer å gå tom for mat, utan å ha nokon veg ut av skogen, berre nikkar han stadfestande.

– Vi har ikkje mykje til plan, seier eg. Eg forventar at han skal oppfatte det som eit angrep på profesjonaliteten hans, og i det minste kome med eit halvhjarta forsvar. I staden seier han seg samd. Når eg då legg til at eg skulle ønskje vi hadde ein plan, seier han at det er forståeleg.

No blir eg sitjande og vente på noko meir. Eg nikkar fort ein gong mot han, liksom for å setje han i gang med ei utgreiing. Men han berre nikkar tilbake, og går for å vaske sokkane sine og deretter be, sjølv det i feil retning.

Når han snakkar med Johan og Tingang, blir han ein annan. Då vil han vere morosam og sjarmerande, stemma får eit heilt anna tonefall, men dette òg høyrest kunstig ut for meg, som om han driv og tøffar seg eller etterliknar nokon, noko dei aldri gjer.

Det er ein uoverstigeleg barriere mellom oss. Ingen av oss speler rolla vår godt nok. Kva er mi rolle, i auga hans? Kanskje å vere audmjuk, ein som heile tida har den største respekten for alt, som måpar og smiler same kva, sidan eg er langt heimanfrå, og får ei ekte eksotisk oppleving av den typen vestlege folk er så galne etter? Er det denne stereotypien eg er for han, ein rik europear som kjem hit og vil skumme fløyten av regnskogen før han dreg tilbake og held fram med det overflatiske livet sitt?

Bryr han seg ikkje om at eg kan klage til sjefen hans etterpå? Tilsynelatande ikkje, og på ein måte respekterer eg han for det. Fråværet av underdanige fakter er bra. Hadde han vore krypande, ville det vore verre, eg som kvit «oppdagar», han som lokal undersått. Likevel synest eg å merke at problemet vi har, ikkje berre handlar om personleg kjemi. Det stikk djupare og har med religion, kultur og historie å gjere, som om han meiner at eg kjem frå noko han ikkje respekterer, eller at det er ein uoppgjord arv mellom oss. Eg kjem til at eg ikkje skal klage til sjefen, same kor ille det blir. Ikkje av storsinn, som for å skåne han, men heller for å røve frå han gleda av å få rett i vurderinga si av meg. Men for meg kjennest det som om ei ulukke ligg og ventar i skogen framføre oss. Kall det eit omen eller ei magekjensle, det er vel berre to ulike ord for det same, men her blinkar alle varsellamper. Det er som om åtvaringane kjem frå skogen sjølv, frå bregnar, lianar, trestammar og til og med insekt. Ein dayak ville møtt kvar av dei med det største alvor.

Dette byrjar å likne på eit kammerspel der situasjonen eskalerer medan karakterane villar seg stadig lenger inn i ein psykologisk jungel. Men vi er midt i ein konkret jungel, som dampar og yrer av liv. Her kan ein ikkje smelle igjen døra etter seg og forlate rommet eller fare med liknande melodramatiske gestar.

Vi slår leir på den vakre plassen der Bokaang og Bulo møtest. Sola er eit sjeldan syn i urskogen. Men her er elva så brei at strålane drysser ned mellom greiner og blad og får det klare, friske vatnet i elva til å glitre. Vi er i grenselandet mellom dei gamle områda til seputan- og penjabong-stammen. Johan og Tingang er seputan-dayakar, og fortel kvifor elva har fått namnet Bulo, som tyder «gull». Ifølgje ei gamal seputan-forteljing var det så mye gull nokre stader langs elva, at ein berre kunne stikke eit bambusrøyr ned i grusen og dra det opp att. Mykje av innhaldet ville då vere reint gull. Det er enno mykje gull i Bulo, og Tingang dreg nokre gonger til Bulos øvre løp og vaskar litt. Eg ler for meg sjølv, og tenkjer at det var det som mangla, at vi finn gull, slik at havesjuke og paranoia får fritt spelerom, som i Skatten i Sierra Madre, der alle i den vesle gruppa på veg gjennom villmarka freistar å drepe kvarandre for å sleppe å dele gullet med dei andre.

Eg går og badar i elva, som er så full av stor fisk at eg nesten, men berre nesten, kan fange dei med hendene. Fiskane er veldig synlege mot sandbotnen, og liknar på sjøaure, men spordane er som svalehalar, og diverre smakar dei ikkje like godt. Dei er blaute og har forunderleg lite kjøt på kroppen. Veit du forresten korleis Lumholtz bada på sin tur? Jau, kvar dag varma han vatn til kroppstemperatur i ein kjele, før han brukte ein blekkboks som badebalje og vaska seg med ein frottévott, alt «etter de beste autoriteters anmodning».

I vatnet freistar eg å tenkje på alternative løysingar. Alle slike ligg hos Johan og Tingang, det er eg sikker på. Dei forsvinn neste morgon, då er det for seint. Å gje opp og bli med dei heile vegen tilbake, er sjølvsagt ein utveg. Men sjølv om krigsmetaforar ikkje har noko her å gjere, ville det smake for mykje av feig retrett overfor ein usynleg fiende.

Eg får ein idé. Kanskje Johan og Tingang kan hjelpe Mukhtar og meg med å byggje ein flåte? Å reise ned elva i ein farkost, sjølv ein improvisert flåte, ville gå ti gonger raskare enn å kjempe seg gjennom jungelen. Det kunne spart oss for kanskje ei vekes gange eller meir. Om vi har ein flåte, blir vi dessutan i stand til å krysse dei store elvane lenger nede.

Alle tre sit nede ved elvebreidda, og eg går ned til dei med ein pose tørrfisk i handa. Det er perfekt turmat, full av protein og lett å bere. Men same kva denne skreien tenkte før han blei fiska utanfor Skrova, var det neppe at han skulle bli eten i hjartet av Borneos urskog, mykje over tusen mil unna.

Posen går rundt, og tørrfisken blir teken godt imot. Men ideen om å byggje ein flåte blir pent sabla ned. Johan og Tingang kjenner ikkje elvane nedover slik dei kjenner «sine» elvar, der kvar einaste farlege stein er plotta inn på det mentale kartet deira. Men dei veit godt at det er nokre alvorlege stryk ned Bulo, for ikkje å snakke om neste hovudelv, som er Busang. Der kan stryka vere ille nok å forsere sjølv med dei slanke elvebåtane deira. Å reise nedover på ein flåte kan eg berre gløyme. Ideen om at Mukhtar og eg skulle forvandle oss til Tom Sawyer og Huckleberry Finn var for god til å vere sann.

Tingang ser på meg, så på Mukhtar. Han skjønar at noko er på gang. No seier eg rett ut at eg ikkje har lyst til å gå vidare åleine saman med Mukhtar, fordi han ikkje kjenner skogen godt nok. Finst det ein annan utveg, bortsett frå å snu og gå tilbake? Mukhtar rykkjer til. Tingang oppfattar heilt klart kva eg ønskjer, og presenterer eit alternativ på ståande fot, som om han har venta på dette, noko han umogleg kan ha gjort.

Det er ein liten sjanse, seier Tingang, for at det finst ein båt opp Bulo, to dagsmarsjar frå der vi er. Han høyrer i så fall til svigersonen hans, han er ofte der for å vaske gull eller hauste noko anna frå skogen som kan seljast. Svigersonen vil hjelpe oss ned, om han er der. Om han ikkje er der, er det eit par stader opp langs elva der det kan hende er gullgravarar med båt. Men Tingang tvilar på det.

Opp Bulo? Det er i feil retning, og om vi ikkje finn nokon båt der oppe, er turen over, og vi må dra tilbake til Mahakam-floda. Då vil forsøket mitt på å kome gjennom det sentrale Borneo i fotspora til Carl Lumholtz ha mislykkast. Det er ikkje nett noka ideell løysing. Likevel pustar eg letta ut, for dette kjennest mykje betre enn å halde fram ned Bulo på lukke og fromme, åleine saman med Mukhtar. Under samtalen ser eg knapt på Mukhtar, men eg er samstundes var på kvar minste reaksjon frå den kanten. Han held seg roleg og spelar med, nesten som om han er delaktig i planen eg har presentert. Kanskje han ikkje vil tape andlet overfor Johan og Tingang. Eller kanskje han til og med er letta, fordi han innser at han teke seg vatn over hovudet, og han skjønar at det ikkje er han som fører meg gjennom skogen: det er Johan og Tingang som leier oss begge. Utan dei ville vi vore om lag like hjelpelause som Lumholtz utan følgje. Han leidde ikkje ein ekspedisjon gjennom det indre av Borneo, slik ein kunne få inntrykk av i boka, eller i intervjua han gav då han kom heim. Han drog gjennom området saman med ein hollandsk militærpatrulje som blei leidd av dayakar. Dei var lokalkjende, bar alt utstyr og førte eller slepte båtane som tok dei heile vegen, bortsett frå over passet i Müller-fjella, der båtane måtte tømmast og hjelparane måtte bere alt utstyret på skuldrene, ein operasjon Lumholtz syntest tok altfor lang tid.

Etter ei natt med tungt regn, torevêr og lite søvn byrjar marsjen ved daggry. Det er så mykje vatn i elva at vi må gå inne i den tette, drypande underskogen. Eg har aldri vore meir nøgd med å gå i feil retning. Teknikken min er blitt betre. Når ein går opp og ned dei gjørmete skråningane, gjeld det å unngå å leggje all vekt på eitt bein. Greiner, bregnar og krypplanter som er sterke som gitarstrenger, feiar eg unna med stokken Johan laga til meg. Det er litt som å stå slalåm.

Med jamne intervall er vi tilbake ved Bulo, for å vasse langs dei partia der elva flyt roleg og brei. På ettermiddagen er vi allereie i eit område som Tingang reknar som sitt. Her kan dei dyrke ris, slik dei alltid har gjort det, ved å lage ein rydning i skogen på ein høveleg plass og grave grøfter mellom dei felte trea. Eller dei kan vaske gull. Ved siste forsøk vaska Tingang og ein slektning ut 64 gram på seks dagar. Når utgiftene var trekte frå, sat dei igjen med ein profitt på rundt to tusen kroner.

Her skyt og fangar dei òg nashornfuglar, leitar etter gaharu eller haustar av andre verdiar skogen byr på. Tingang peikar ut eit slags langt garn av rotang som ligg ved elvebreidda. Det blir brukt til jakt på maurslukarar. Poenget er å fange dei levande og selje dei til kinesarane eller til dyrehagar rundt om i verda, via mellommenn.

I eit parti av skogen går vi mellom nokre verkelege kjemper. Desse trea er så store som månerakettar, og den nedste delen har til og med fleire meter høge «styrefinnar». Veggene på desse er uvanleg slitesterke, seier Tingang. Dei skjer ofte ut hjul, skiver og trinser av dei, og bruker dei som «maskindelar» i innretningane dei lagar for å vaske gull.

Når vi går i elva, oppløyser grunnen seg nokre stader. Brått søkk ein ned i laus pukk til langt opp på leggen, og det blir vanskeleg å gå. Første gong tenkte eg ikkje over det, men så la eg merke til at det i nærleiken alltid var spor etter gullgraving langs elvebreidda. Sand og leire er blitt vaska ut, det blanda seg med vatnet og forsvann ned elva. Men småsteinane blir liggjande igjen, kunstig åleine. Sidan vatnet aldri blir grumsete når vi går oppover Bulo, veit vi at ingen driv og vaskar gull oppstraums, og då er det neppe nokon båt der heller.

Denne urskogen er full av liv, men det er ein skapning eg på førehand hadde håp om å få sjå i det naturlege miljøet sitt. Eg snakkar om ein av dei næraste slektningane våre, evolusjonært sett. Dei brukar verktøy, har språk, sjølvmedvit og komplekse kjensler, og dei kan løyse oppgåver små barn må gje tapt for. Pelsen er raud, armane lange, men andletet og spesielt auga gjev ei nesten utriveleg oppleving av gjenkjenning og kontakt. Som du sikkert skjønar, tenkjer eg på orangutangen, eller «mennesket frå skogane», sidan «orang» tyder menneske og «hutan» skog på malay. Og det var nett dei menneskeliknande eigenskapane som gjorde orangutangen så fascinerande for europearar då han blei kjend i Europa på 1600-talet.

For mange år sidan var eg i nærkontakt med to orangutangar, langt inne i ein merkeleg moseskog i høglandet på Sumatra. Det er flaks å oppleve orangutangar i vill tilstand, men den gongen visste eg ikkje at han var utryddingstrua og berre lever i vill tilstand nokre få stader. Sjølv på Lumholtz’ tid var orangutangen svært sjeldan i det sentrale Borneo. Lumholtz såg ingen slike apar på turen, og uttrykkjer ei veik von om at desse «interessante dyr» ikkje blir utrydda. Han skriv også: «De forskjellige likhetspunkter som man finner mellom mennesket og de høiest utviklede aper, ligger til grunn for det uttrykk som de innfødte på Java har: Apene kan tale, men de bryr seg ikke om å gjøre det, fordi de ikke liker å arbeide.»

Denne vandrehistoria har nok Lumholtz henta, direkte eller kanskje helst indirekte, frå Jacobus Bontius (1592–1631). Den hollandske legen og professoren reiste i 1627 til Batavia (dagens Jakarta), der Det nederlandske austindiske kompani hadde hovudkvarter. Han blei rekna som ein leiande ekspert på tropesjukdomar, heilt til han sjølv døydde av slike etter fire år på Java. Bontius innførte ordet orangutang («Ourang Outang») i skrift til Europa, og dei etterlatne manuskripta hans blei publiserte i ei bok med tittelen De medicina indorum (1642). I dette verket står det Lumholtz nemner, nesten tre hundre år etter at Bontius skreiv dei ned, om at folk på Java meiner orangutangen kan snakke, men at han er arbeidssky og difor lèt vere å gjere det. Opplysninga stemte sjølvsagt like dårleg på Lumholtz’ tid som på 1600-talet. At snakkande dyr ikkje automatisk blir sette i arbeid, er no éin ting. Men det fanst heller ikkje orangutangar på Java, og Bontius’ kjennskap til arten var nok svært avgrensa.

Lumholtz hadde vore i kontakt med orangutangar under andre etappar av Borneo-reisene sine. Fotografia hans viser at han i det minste trefte på unge, foreldrelause orangutangar som garantert var meinte for den internasjonale eksportmarknaden. For etterspurnaden etter arten var stor, i Europa og i USA, frå museum, universitet, menasjeri og dyrehagar.

Vårt syn på orangutangen har ofte sagt like mykje om oss som om dei. Nokre gonger er apane dregne inn i filosofiske og politiske debattar. På 1700-talet blei til dømes naturtilstanden heftig diskutert. Var han fredeleg og harmonisk, slik den franske filosofen Rousseau (1712–1778) hevda, eller krigersk og brutal, i tråd med teoriane til Thomas Hobbes (1588–1679) og etterfølgjarane hans? Svaret kunne ein kanskje finne ved å studere «mennesket frå skogane». Problemet var at orangutangen kunne brukast av begge sider.

Ein ser ofte det ein vil sjå. Då stadig fleire orangutangar kom til Europa utover på 1700-talet, blei dei ofte framstilte, og utstilte, som noko meir enn dyr. Dei kunne bli kledde opp som gentlemen og lære å ete med bestikk. Nokre likte jordbær med krem, andre blei kjende for å ha god smak i vin, medan det blei hevda at hoene hadde ein naturleg seksuell sjenanse og dekte til kjønnet om dei fekk sjansen. Samstundes fanst det ein motsett tradisjon der orangutangane blei framstilte som aggressive satyrar. Rapportar frå koloniane hevda at orangutangar kunne bortføre landsbykvinner og valdta dei. Lenge trudde ein òg at det var mogleg for orangutangar og menneske å få avkom saman, både i Europa og på Borneo. Lumholtz skreiv òg ned ein dayak-legende om ein mann som blei kidnappa av ei orangutanghoe og teken med til tretoppane. Orangutangen matar han og tvingar han til sex. Etter eit år får dei ein gut, som blir omtalt som eit menneske, men kroppen er dekt av lange, raude hår.

Utover på 1800-talet auka repertoaret til orangutangane, då dei fann innpass i populærkulturen. Orangutangar var ofte hovudattraksjonane i menasjeri, tivoli og varietéteater, der dei blei presenterte på ei rekkje ulike måtar, anten som mennesketypar (uteliggjarar, bøller, boksarar, barn, klovnar og så bortetter) eller som monster og villdyr – eller til og med the missing link.

Dei levde ofte i tronge bur, og ikkje før på 1900-talet blei det vanleg at dyrehagar freista å attskape det naturlege miljøet deira. Ofte døydde orangutangane innan eit år eller to, men det kunne likevel vere verdt å få tak i nye. For om dei hadde interessant personlegdom eller blei trena opp til å stå fram som spesielt morosame, menneskelege eller interessante på andre måtar, blei dei veldig populære, og eigarane kunne tene store summar på å vise dei fram. Prisane og etterspurnaden i Europa og USA steig, og dermed blei det stadig meir risikabelt å vere orangutang på Borneo og Sumatra.

I den seine fasen av kolonitida, då kolonialismen blei kopla til darwinisme og raselære, blei dei store apane dregne inn i dette òg. Orangutangar fascinerte folk fordi dei likna så mykje på oss. Det var ein kompliment til apen. Når kvite i kolonitida ofte samanlikna svarte med apar, var motivet ikkje å smigre nokon. Slektskapen mellom oss og dei var òg uklar. Den kjende tyske vitskapsmannen Hermann Klaatsch (1863–1916) meinte til dømes at svarte nedstamma direkte frå gorillaer, asiatar og europearar frå orangutangar.

Ein av Lumholtz’ forgjengarar på Borneo var amerikanaren William Henry Furness, som skreiv The Home-Life of Borneo Head Hunters (1902). Han fekk tak i orangutangar som kurator ved University of Pennsylvania – der han freista å lære apane å snakke. Samstundes drog ein annan amerikanar, William Temple Hornaday, som òg hadde reist rundt i Borneo (Sarawak) nokre tiår før Lumholtz, orangutangen i ei ny retning. Han arrangerte ei ekstremt populær utstilling ved American Museum of Natural History i New York. Den viste utstoppa orangutangar som kjempar ein kamp på liv og død i det naturlege miljøet sitt i urskogen. Her var det ikkje fred og gode samtalar som gjaldt, men jungelens lov og «survival of the fittest».

Hornaday hadde sjølv vore involvert i orangutangjakt og eksport frå Borneo. Det hadde òg italienaren Odoardo Beccari (1843–1920). Hans Borneo-bok blei utgjeven i 1902, meir enn tjuefem år etter at han reiste på Borneo. Her finn ein mange finstemte og interessante observasjonar frå vandringar i skogane på Nord-Borneo, og boka er full av det som då var ny informasjon om orangutangar. Beccari plaffar ned dusinvis av orangutangar og flår dei for å sende skinn og skjelett til universitet og museum i Europa. Lumholtz og mange andre skriv at orangutangar græt som barn når dei blir såra. Men Beccari er heilt utan medkjensle for dyra han drep, også når det er hoer som er drektige eller har små barn som ikkje har nokon sjanse å klare seg på eiga hand. Omgjeven av avkappa hovud og utskorne foster, er det berre éin ting som plagar Beccari, og det er den sjenerande lukta av alle dei døde dyra – sjølv om han òg diskuterer, med veldig god dømmekraft, kor nær vi er i slekt med dei. Italienaren hadde mykje pasjon i seg, men når han så på orangutangane, var det utelukkande med vitskapsmannens kjølige og distanserte blikk.

Nordmannen Carl Bock (1849–1932) budde i hytta til Beccari over ti år seinare, på Sumatra, der italienaren stadig dreiv og samla inn dyr og plantar. I Hoved-jægerne paa Borneo (1888) fortel Bock om korleis orangutangar i nærleiken av Samarinda blei fanga levande og selde til kinesarane for tre dollar. Problemet var, slik så mange europeiske importørar fekk merke, at orangutangane blei sjuke og deprimerte i fangenskap og døydde etter kort tid. Bock var fascinert av orangutangane og kor like dei kunne vere menneske, med livlege og intelligente blikk. Men heller ikkje han møtte nokon i innlandet på Borneo, slik han hadde håp om. Dei var allereie utrydda i desse områda. Dayakane jakta på dei, anten for å ete dei (hos nokre stammar blei kjøtet rekna som ei delikatesse) eller for å selje dei til Kina eller Europa via mellommenn. Av slike årsaker er det mildt sagt urealistisk at eg skal møte på ein orangutang på denne reisa, sjølv i desse folketomme områda.

I kulturen vår har det eksistert eit absolutt skilje mellom dyr og menneske. I kristendomen og dei andre monoteistiske religionane har mennesket, med ei udøyeleg sjel som kan oppnå frelse, ein unik plass i skaparverket. Eit liknande syn finn ein ofte i vestleg filosofi, som i den innverknadsrike tradisjonen frå René Descartes (1596–1650), der dyr blir sett på som maskiner eller automatar, utan sjel, tenkjeevne eller noko kjensleliv verdt å snakke om.

I dag trur knapt nokon det er slik, ein treng ikkje å ha sett nokon orangutang i auga for å skjøne at det er feil.

Korleis vi ser på vår eigen og dyra sin plass i verda, er i sterk endring. No om dagen blir det skrive bøker om at sjølv tre og fisk har eit rikt indre liv. Går ein i ein bokhandel i dag, finn ein titlar som Trærnes hemmelige liv (dei har visst medvit), Dyrs indre liv, Kjærleik, sorg og medkjensle eller Kva fisk veit, for å nemne nokre.

For ikkje å snakke om dei store apane. Alfred Fidjestøl gav i fjor ut ein kunstnarbiografi om sjimpansen Julius der vi får bretta ut den vanskelege barndomen, gjennombrotet, kjendislivet, dei ville åra, fallet, kjærleiksproblema, einsemda og vegen tilbake til eit meir borgarleg tilvære. Forfattaren freistar å undersøkje «kva som går føre seg i hovudet på ein sjimpanse som Julius», og det er ikkje lite.

I dag er dei fleste samde om at vi har undervurdert det mentale livet til dyr, og eit spørsmål som kan stillast, er om vi er smarte nok til å skjøne kor smarte dyr er, slik Frans de Waal nyleg gjorde. Vi har heile tida sett etter intelligens som liknar mest mogleg på vår eigen, men det finst ulike typar. Rollene er på mange måtar snudde. Der ein tidlegare kunne lese skrekkhistorier om at orangutangar bortførte kvinner og valdtok dei, kan ein i dag lese artiklar eller sjå filmar om orangutangar som er blitt haldne som fastlenkja sexslavar av tømmerarbeidarar langt inne i skogen på Borneo.

Før blei mennesket alltid plassert på toppen av livstreet. I dag er vi ved enden av ei grein, side om side med andre greiner. Og mange av dei er i ferd med å knekke. Artar forsvinn i eit tempo som får mange seriøse vitskapsfolk til å hevde at vi er inne i den sjette store masseutryddinga.

Vi går heile dagen utan å sjå snurten av ein einaste ape, og heller ingen båt. Når mørket fell på, slår vi leir ved ein forlaten gullgravarpost. Om kvelden freistar eg å tørke fotoutstyret ved bålet. Eg har verna det på alle kjende måtar, men i regnskogen slepp ingenting unna fukt og væte. No er det damp inne i sjølve kamerahuset og i begge linsene, og eg freistar å tørke eit svært kostbart kamera på ei stong over eit røykfullt bål, saman med skjorta og buksa som det mest er berre trasar igjen av. Den fantastiske digitale teknologien vi har utvikla, overlever ikkje meir enn nokre dagar under slike tilhøve. Det finst visstnok muggsopp som har spesialisert seg på å leve i kameralinser, og det er under normale tilhøve. Her i jungelen er det berre eit tidsspørsmål før alt som ikkje er tilpassa og ikkje høyrer heime her, blir vått, mugge og ubrukeleg.

Eg byrjar å lengte etter å sjå ein horisont, og å kome bort frå Mukhtar. Det er utan tvil gjensidig frå hans side, for etter at eg gjorde «mytteri», er det blitt endå meir tydeleg at vi er saman av ein einaste grunn: fordi vi må. Vi treng ein båt som kan ta oss ned Bulo, og vidare ned Busang. Det er berre éin sjanse igjen, og om denne båten ikkje finst oppstraums, har vi tapt.

Morten A. Strøksnes