Eg la alle egga i éi korg då eg nekta å gå vidare med Mukhtar åleine, og tok sjansen på at det kunne finnast ein båt oppstraums.

Så langt er det ingen teikn til menneske, korkje gullgravarar, jegerar eller samlarar. Om vi ikkje finn ein båt, kjem heile opplegget eg har freista å få til – å kome meg gjennom det sentrale Borneo i fotspora til Carl Lumholtz – til å gå i vasken. Då vil eg ikkje ha kryssa gjennom hjartet av den ville urskogen på Borneo, men tatt ein U-sving. Det vil framleis ha vore ein eineståande interessant tur, trøystar eg meg sjølv med, medan eg vadar til livet i vatn. Men eg lèt meg ikkje lure. Det ville blitt eit nederlag som eg veit kjem til å plage meg i månader og år.

Derfor er eg like spent på om det er teikn til folk kvar gong vi rundar ei krumming i elva. Forresten tar det til å hølje ned, og elva stig og stig, over ein meter på eit par timar, slik at vi må bort frå elva og inn i skogen, med berre korte visittar innom Bulo. Det gjer meg nervøs for at vi kanskje kan passere ein båt utan å merke det, men Tingang seier at det er utenkjeleg. Om ein båt er på veg oppetter, kan han berre vere på nokre få plassar.

Som vanleg går vi med ganske lang avstand mellom oss. Tingang småspring først, eg følgjer etter så godt eg kan, og Johan og Mukhtar går bakarst. Ein plass mellom sideelvane Hakong og Anui mistar vi Mukhtar. Vi sit og ventar i eit kvarter, men han dukkar ikkje opp. Johan og Tingang må snu og leite, og dei ber meg vere i ro der eg er.

Eg legg meg oppå eit digert tre som ganske nyleg må ha velta over ende. Stammen er glatt og brei, eg ligg som på ei hard seng og stirar opp i vêret. Eg er på toppen av ein skogdekt ås, men som vanleg er det inga utsikt, på grunn av den høge og tette skogen overalt rundt. Over meg kan eg skimte himmelen, høgt der oppe. Små sjakter av lys finn vegen nedover eit stykke gjennom lauvet, men ikkje ein stråle av sollys når heilt ned til bakken.

I starten er det fullstendig stille i skogen, men etter ei stund blir eg merksam på liv rundt meg. Skogen vaknar sakte, når han trur inntrengarane er borte. Nedanfor der eg sit, begynner plutseleg eit stort dyr å romstere rundt. Det er truleg eit villsvin, eller kanskje til og med ein månebjørn på leiting etter honning, sjølv om det ikkje er så sannsynleg, for dei er langt sjeldnare i dag enn på Lumholtz’ tid. Eg reiser meg opp frå stammen og speidar, men eg har berre sikt på nokre meter og lèt dyret halde på i fred. Skogbotnen er dampande våt og dekt av lauv, som på ein kyrkjegard om hausten. Men her er det berre éi årstid, og i den går det føre seg ei evig nedbryting av organisk materiale, det luktar alltid søtleg, fuktig ròte overalt.

Eg legg meg tilbake på stokken og ser oppover. Det er der oppe, i lauvtaket, det meste går føre seg. Mange tusen artar, inkludert «flygande» froskar og slangar som glideflyg frå tre til tre, lever der oppe. Av alle biotopane i verda, bortsett frå dei store havdjupa, er det denne vi veit minst om. Dei aller fleste av artane i trea kjem aldri i nærleiken av bakken. Der har dei ingenting å gjere, for det er trea som gjev dei mat og vern, og dei er tilpassa nett det livet der oppe, og berre det. Korleis det går med desse livsformene om skogen blir hogd ned, eller blir borte på andre måtar, seier seg sjølv.

Mennesket slik vi kjenner det, kunne neppe ha utvikla seg i skogar som denne. Vi og sjimpansar hadde ei felles stammor, for rundt 6 millionar år sidan. Vi klatra ned frå trea, men sjimpansane og orangutangane bur der enno. Vi veit ikkje heilt kva som skjedde, og kvifor vi gjekk ut på savannen på to bein og sakte lærte oss å bruke eld, verktøy, språk og til slutt utvikla kjempehjernar. Ei rekke mennesketypar utvikla seg samstundes med Homo sapiens (neandertalarar, Homo erectus, Homo denisova, Homo floresiensis og fleire), men ingen av dei budde i trea. Difor tenkjer eg at om vi hadde blitt verande i trea, hadde ikkje eg lege på ein tømmerstokk i regnskogen på Borneo og hatt tankar som dette. Vi ville ikkje eingong ha vore ein utdøydd art, for vi ville aldri ha eksistert. Utviklinga ville gått vidare. Ho ville neppe ha stansa med sjimpansar, gorillaer og orangutangar, eller nokon av dei andre menneskeartane som no er borte – mest sannsynleg fordi vi utrydda dei. Dei ville ha utvikla seg vidare og skapt ein annan type kultur enn arten vår har gjort.

Etter at vi gjekk ned på bakken, ut på savannen, har vi frykta den mørke skogen, der det er så mange farar vi ikkje kan kontrollere, og det er så lett å gå seg vill. Han er ein arketyp, dunkel, tett og forgreina som det umedvitne i oss sjølve. Som i eventyra, der det alltid skjer mystiske og skumle ting i skogen, eller i eposa. Den første eposet vi kjenner, er Gilgamesj, og det blei skrive ned for fire tusen år sidan. I den store sedertreskogen bur uhyret Humbaba. Uhyret blir drepe av Gilgamesj og Enkidu, og skogen blir hogd ned. Av tømmeret blir det bygt ein gigantisk port som er inngangen til sivilisasjonen vår.

Dayakane òg er redde for åndene i skogen. Sjølv Tingang og Johan, som er blant dei sterkaste og mest robuste mennene eg nokon gong har møtt i verda, vil ikkje vere åleine i skogen når det er mørkt. Vonde ånder gøymer seg i skuggane og mørket. Då eg begynte å snakke om åndene i skogen ein kveld, for å få dei til å fortelje om kva mytologien til dayakane seier om dei, blei eg raskt hysja ned.

Etter ein dryg halvtime kjem Johan og Tingang tilbake med Mukhtar. Han hadde blitt hengande etter og mista sporet av oss. Det kan hende sjølv den beste. Denne gongen skjedde det med Mukhtar.

Etter å ha gått to dagar opp langs Bulo, utan teikn til folk eller båt, overnattar vi i ei primitiv hytte – ho står på pålar, har opne sider og tak av presenning – som høyrer til Tingangs familie. No er vi inne på området deira, og dei er i stand til å gå heilt heim til Tiong Ohang på eit par dagar. Dei bur i hytta i veker i strekk når dei dyrkar ris. Først må dei lage ein ladang (rydning). Deretter må dei plante risen og passe på han heilt til han er ferdig, så han ikkje skal drukne. Her går dei òg på jakt og fiskar, og samlar planter og røter.

Når eg freistar å gjere det, glepp kroken og borar seg langt inn i tommelen. Mothakane gjer at kroken sit bom fast. Om eg riv, vil halvparten av kjøtet på tommelen følgje med. Det er ekstremt klønete gjort og meir pinleg enn pinefullt. Eg freistar å lage et snitt i tommelen, men kniven er ikkje skarp nok, og det kjennest uansett ikkje som nokon god idé. Eg går til Tingang og viser han tommelen med sluken på, utan eit ord. Han seier ingenting, men bøyer seg ned og gjev seg til å vrikke forsiktig på kroken med auga tett inntil, og skogens ro. Etter eit par minutt er kroken lirka ut av kjøtet, og på tommelen er det berre ein prikk av blod som eg kan tørke bort.

Neste dag treng vi ikkje lenger gå i skogen. Vi nærmar oss vasskilet. Elva er blitt stadig smalare og er no til å hanskast med, same kor mykje det regnar. Om vi skal finne ein båt, må det skje snart, for kor mykje lenger opp kan elva vere farbar? Men kva står der oppe, to hundre meter langs ei sjeldan rett linje i elva? Du har heilt rett. Det er ikkje eit fly. Det er ein båt. Nærare bestemt ein klotok. Eg jublar, utan at nokon høyrer meg.

Det er båten til svigerson til Tingang. No må Tingang berre finne svigersonen, ein eller annan plass i skogen. Kanskje er han eit stykke oppe i elva og vaskar gull, men det er lite sannsynleg, for Mukhtar seier han ville sett det på vatnet i elva. Kanskje er han eit par dagsmarsjar unna, ved nokre hòler der dei brukar å samle svalereir. Eller kanskje han er på jakt.

Vi ventar i to dagar, kviler, går turar og et den siste risen. Så, om morgonen den tredje dagen, står det brått ein ung mann kledd i raudt nede ved elva, som om han ikkje vil kome for brått på oss. Det er Cornelis, svigerson til Tingang og eigaren av båten. Han ser ut som ei yngre, langhåra utgåve av Tingang og Johan, med eit breitt smil og med dei vakne, sorglause auga til ein mann som lever nett det livet han vil. Etter ei kort forhandling blir vi einige om prisen. Det blir billig, med tanke på situasjonen. Vi er desperate, og i heile denne delen av skogen er det berre han som har det vi treng: ein båt som kan ta oss ut av urskogen rett veg, ned Bulo og Busang, mot Barito. Han kunne ha utnytta situasjonen og bede om femti tusen kroner, og eg hadde betalt. Men det gjer han ikkje. Det er berre å pakke saman og dra. Tingang kjem ikkje tilbake. Han er blitt verande eit stykke oppe i Bulo for å vaske gull.

Ein time seinare nærast flyg vi ned Bulo. Det er god vassføring i elva, det går unna som i ein visjon der elva er ein tunnel av lys. På tre timar legg vi bak oss same strekning som det tok oss halvannan dag å gå. Ei av legendene som Lumholtz skreiv ned, handlar om ein flygande prahu (båt) som blir styrt av ein nashornfugl og vakta av ein leopard i masta, og det er to urner og eit bekken av bronse til å slå på. Båten kunne flyge, som vår, og jage bort vonde ånder. Nokre stader gjorde dei som vikingane: Dei gravla dei døde med ein båt, eller modell av ein båt. Kanskje dei såg for seg at dei måtte krysse ei elv for å kome til dødsriket, dei òg.

Vi blir sitjande fast på ein stein i eit stryk, og vi må ut i straumen for å kome laus, men dette er ingenting samanlikna med Mahakam, og eg har ei god og varm kjensle av at det går bra.

Etter ein halv dag er vi på den store elva Busang, og då kan vi køyre endå fortare. Elva er så brei at vi aldri har skugge, og eg har ikkje vore i sola på veker. No tar det ein time å bli solbrend. (Solbrillene blei gløymde att etter ein kvil på ein stein midt i øvre Bokaang.) Vi flyt ned Busang-floda, forbi plassar der det på Lumholtz’ tid låg landsbyar nedetter elva, men der det no ikkje er nokon ting.

Det er først no, midt på den store elva, eg får sett den majestetiske skogen. Å vere inne i han er som å vere i buken på eit stort dyr. No er det som om eg er blitt gulpa ut i verda att. Eg får ei slags panteistisk oppleving eg berre har hatt eit par gonger tidlegare, ei kjensle av nærleik og kontakt med sjølve jorda, det er som å sjå innsida av molekyla og den store heilskapen samstundes, og det er vanskeleg å forklare. Det er ein kjærleik i det. Sola skin på gullet i sanden langs elva, på alle fiskane, nashornfuglane og isfuglane, orangutangane og naseapane, på det endelause taket av lauv i urskogen, på svalereirsamlarane, gaharutrea, komovovaranane. Ho skin på skyene, på regnet og på alle elvane som i millionar av år har fylt havet med vatn, som har fordampa, regna ned over skogen og fylt havet med vatn på nytt, i eit krinsløp som kjem til å stanse om skogen blir borte. Ho skin på oss i båten, på Johan, Mukhtar, meg og Cornelis, som smiler sjølv gjennom dei kraftigaste stryka. Når propellen slår inn i ein stein, tar han båten inn til breidda og reparerer propellen med ein hammar, smilande heile tida.

Vi stansar ved det som er den einaste busetjinga att i øvre Busang, så langt eg registrerer, og der er det berre nokre få familiar. Desse folka er kareho-punanar – halvnomadar som opphavleg budde i hòler på sørsida av Schwaner-fjella. Så seint som på 1990-talet forsvann halvparten av dei i utbrot av kolera.

Den 22. august 1916, ni månader etter at dei la ut frå Banjarmasin med den hollandske elvedamparen «Otto», nådde Lumholtz og følgjet hans Samarinda. Den 4. oktober sende Lumholtz det første telegrammet til Noreg, frå Batavia. Det fekk heile førstesida av fullformatavisa Tidens Tegn, og ei side til inni. Nærast med krigstypar står det: «Den norske Borneo-ekspedition: Første telegram til Tidens Tegn fra Carl Lumholtz. En flodreise på 2400 kilometer – Ni maaneder blant de infødte. Rike samlinger og betydelige vitenskapelige resultater.»

At Lumholtz fekk med seg store samlingar av dyr og etnografisk materiale, er det ingen tvil om. I tillegg til all kunst og handverk fekk han samla inn nesten tusen fuglar, pattedyr, fisk og krypdyr (to ulike preparantar gjorde jobben med å flå og bevare dyra). Det er meir uklart kva Lumholtz tenkjer på som «betydelige vitenskapelige resultater». Kunne det vere dei over to hundre menneska han hadde fått målt med antropologiske instrument, på bestilling frå raseforskarar i Oslo? Eller tenkjer han på forteljingane og legendene han skreiv ned, frå penjabongane, saputanane eller long-glatane. Men det er klart, det var ikkje tidspunktet for å vere blyg. Ekspedisjonen var stort sett finansiert av Noreg, og det skulle skapast eit inntrykk av triumf og erobring.

Lumholtz var ikkje ferdig med Borneo då han sende telegrammet. Han forlét Batavia berre eit par veker etter og drog tilbake til Borneo, opp Riam-Kirva-floda ved Banjermasin. To månader seinare reiste han opp elvane Katingan og Sampit, som renn ut i havet endå eit stykke vest for Banjermasin (heilt sør på Borneo). Han drog langt opp Katingan, til Ot Danum-folkets område sør for Schwaner-fjella. Til denne siste reisa fekk han nok ein gong hjelp av den hollandske regjeringa, som lét han låne den vesle elvedampbåten «Selatan». (Den same båten hadde også vore stilt til rådvelde for Lumholtz våren og sommaren 1914.)

Kvifor reiste ikkje Lumholtz heim? Ekspedisjonen var jo i og for seg over, og han hadde no vore borte i snart tre år. Han var sjuk i tillegg, og han hadde hatt kraftige feberanfall som slo han heilt ut i mange dagar. Beina og kjertlane hovna stadig opp. Det var ikkje malaria, men ein annan tropesjukdom: filariasis. Anfalla freista han først å ri av med å slutte å ete. Først våren 1917, over eit år etter første anfall, fekk han ein injeksjon av sodium cacodylat. Han freista å ete store mengder appelsinar, men han blei ikkje frisk. Kvifor fór han ikkje heim? Motivet var nok å samle inn meir etnografisk materiale, frå andre stammar enn dei han alt hadde vitja. Det var trass alt dette som var den viktigaste inntekta hans, og det som skulle bli det mest handfaste resultatet av ekspedisjonen. Etnografisk er ikkje boka hans om Borneo i nærleiken av kvaliteten på arbeidet han fekk gjort i Sierra Madre.

Frå villmennene samla Lumholtz inn fantastiske masker, våpen, skjold, klede, hundrevis av vakre flettekorger i alle former, mønster og storleikar, pynt, musikkinstrument (fløyter, strengeinstrument, trompetar og trommer), skåler, kar, smykke (armband, halsband, øyreringar, fotringar, ankelband og nasepynt), amulettar, matter, vifter, årer, skulpturar, snurrebassar, krukker, dyrefigurar, blåserøyr, menneskefigurar, ornamentikk skoren ut i tre, stamnar til båtar, rangler, fiskereiskapar, landbruksreiskapar, kogger, heimelaga sigarettpapir, båtmodellar, piper, garn, leiker, regnslag, kjøkkenreiskapar, tatoveringsreiskapar, knivar og sverd i alle storleikar og fasongar og mykje meir.

Lumholtz var blitt ein dyktig og kunnskapsrik samlar, med mykje kunnskap om symbolikk og ornamentikk i kunsten til dayakane. Han verdsette denne kunsten, sjølv om han alltid pruta skamlaust når han ville ha folk til å selje høgst verdsette gjenstandar. Mange av dei er på høgde med det beste andre høgkulturar har produsert av kunst og brukshandverk opp gjennom tida. Heile den enorme samlinga vitnar om det motsette av det som var bassgangen hos nesten alle vestlege «oppdagarar» på Borneo på denne tida: at folk, spesielt i det indre av øya, var ville, halvnakne hovudjegerar som levde nærare steinalderen enn sivilisasjonen.

Den 9. februar 1917 har Aftenposten ein artikkel om at Lumholtz er på veg heim. Tittelen er: «Carl Lumholtz. Hvor ingen europæer har været. Han reiser hjemover i disse dage.» Det var ikkje vanleg at europearar reiste til det indre av Borneo, det er sant, men malayar, kinesarar, hinduar og mange andre hadde gjort det i to tusen år, og dayakane hadde hatt kunst, arkitektur, teknologi og kultur minst like lenge.

På dei siste turane freista Lumholtz mellom anna å undersøkje om det kunne vere noko i alle historiene han hadde høyrt om at det i det indre av Borneo finst folk med hale. Det næraste han kom, var i kampongen Lok Besar. «En av mennene her hadde en huddannelse som for et overfladisk blikk kunde se ut som begyndelsen til en hale. Den var av en tommelfingers størrelse, litt hård innvendig og kunde beveges til begge sider. På utsiden av hvert lår, overcaput femoris, var det en lignende, men mindre formasjon.» Ingen halemenneske på Borneo altså, heller ikkje denne gongen.

Korleis meinte Lumholtz det ville gå med dayakane? Han såg det som sjølvsagt og uunngåeleg at dei kom til å bukke under, bli utrydda og forsvinne. For Lumholtz var dette noko som kom til å skje som ei darwinistisk naturlov. Siste setning i den norske utgåva av Under tropenes himmel er: «Den endelige utryddelse av dajakene er uundgåelig, fordi malaiene ikke bare er sterkere, men også har den fordel å være en barne-rikere rase.» Han hadde dei same spådomane om aboriginane i Australia og indianarane i Sierra Madre-fjella, som han òg hadde skrive bøker om.

Lumholtz var eit barn av si tid, og sit ofte på den høgaste toppen av utviklinga og ser ned på ikkje-vestlege folk som kjem til å bli utrydda i den pågåande kampen mellom folk og kulturar, der berre éin står att til slutt.

Som så ofte elles er Lumholtz ambivalent til utviklinga, for han er på mange måtar òg ein romantikar og nostalgikar. Og det han skriv, er ikkje konsistent. Dei dayakane han beundra mest, var dei som var «uforderva» av kontakt med omverda. For Lumholtz tenkjer ikkje så positivt om sivilisasjonen, som knuser andre kulturar på si ferd over verda. Nei, sivilisasjon representerer òg forfall for Lumholtz. Han meiner at det han bringar med seg, fordervar folk. Dei mistar uskulda si, blir meir løgnaktige, griske, kunstige og veike. Og sjølv om han trur urfolk vil bli utrydda, skriv han ein annan plass mot slutten av boka: «De forskjellige dayakstammar som jeg kjenner er hurtige i opfatningen, forstandige og, – skjønt forskjellig begavet, – noen av dem som f.eks. kahajanene og duhoiene, utvilsomt i stand til å nå langt om de får anledning til å utvikle sig.» Men korleis skulle dei få anledning til å utvikle seg når det var sikkert at dei blei borte? Det går ikkje opp. Lumholtz skjønte ikkje at dayakkulturen ikkje hadde stått stille, men utvikla seg og mottatt impulsar i fleire tusen år. Den europeiske var berre eit nytt skot på stammen.

I intervju i både amerikanske og norske aviser etter at han kom heim att, la Lumholtz vekt på dei mange og gode eigenskapane til dayakane. Men det er ofte som ein representant for sivilisasjonen, i bestemt form eintal, han gjev dei ville eit klapp på skuldra. Det er godt meint, men også svært nedlatande, som når han til San Francisco Examiner kan opplyse om at dei berykta hovudjegerane er ærlege og held ekteskapet heilagt. Han deler ofte ut karakterar til andre folkeslag – eller «rasar» – for kultur, utsjånad, intelligens og dugleik. Nokre gonger får dei «godkjent» og meir enn det, men Lumholtz diskuterer aldri kvifor han er den som skal setje karakterane. Han berre gjer det, utan å tenkje på det.

Det er forresten ikkje spesielt originalt at Lumholtz ofte gjev dayakane som hjelpte han gjennom urskogen, gode attestar. Alt hollendaren Willem Nieuwenhuis, som var den første som reiste gjennom heile det sentrale Borneo frå aust til vest (i 1886–87), gjorde sitt beste for å punktere myten om at dayakane i innlandet var barbariske hovudjegerar. Nieuwenhuis omtalte dei som det stikk motsette, som fredelege og venlege folk, med ei rekkje interessante kulturar som ikkje kunne kallast primitive. Jau, hovudjakt var – eller hadde vore – ein del av kulturen til enkelte stammar, men det var så mykje meir.

Lumholtz reiste over Stillehavet, via Japan i byrjinga av juni 1917. På vegen stansa han seks dagar på Hawaii for å gå opp på vulkanen Kilauea, før han kom til San Francisco den 1. juli 1917. Frå USA søkte han stillinga som professor i etnografi i Kristiania, men han fekk ikkje stillinga. Grunnen var at han var blitt 66 år. Lumholtz venta med heimreisa til Noreg. I avisene frå denne tida kan ein lese om at fire norske dampskip blei torpederte på éin og same dag i farvatna rundt Storbritannia. Lumholtz tok sjølvsagt ikkje sjansen på å frakte Borneo-samlinga over Atlanteren. Ho kom først til Noreg i 1927 og er no eigedomen til Etnografisk museum.

I New York sette Lumholtz seg ned for å skrive boka Through Central Borneo. An Account of Two Years’ Travel in the Land of the Head-Hunters Between the Years 1913 and 1917. I tillegg gjekk han i gang med å planlegge ein ny stor ekspedisjon, denne gongen gjennom Ny Guinea. Han nærma seg 70 år, men ville bli den første som kryssa verdas nest største og minst utforska øy, frå sør til nord. Det var jo det han eigentleg skulle i 1913, då krigen braut ut og han i staden begynte å reise rundt på Borneo. På Guinea-ekspedisjonen, som skulle starte våren 1921, ville Lumholtz ha med seg 150 mann, medrekna fleire norske vitskapsfolk.

Ikkje før boka var ferdig, i mai 1920, tok Lumholtz turen over Atlanteren og «heim» til Noreg. Han reiste på turné med Borneo-foredrag resten av året, før han drog tilbake til USA. Men Lumholtz var ikkje frisk. Tvert om, han blei stadig sjukare, noko han heldt hemmeleg, for at ikkje eventuelle sponsorar til Ny Guinea-ekspedisjonen skulle trekkje seg. Før Borneo-boka kom ut på norsk, døydde Carl Lumholtz einsam mellom gran- og furutre på eit sanatorium i Saranac Lake, nord i staten New York 5. mai 1922. Dødsårsaka var filariasis, den parasittiske tropesjukdomen han blei smitta av på Borneo.

Mukhtar og eg tar farvel med Johan og Cornelis, og vi går i land ved første teikn til sivilisasjon. Det er ei provisorisk bru og ein veg skoren inn i terrenget. Vi er utvilsamt inne på området til eit tømmerselskap, eg ser ein tømmerbil som har giganttre på dei doble hengarane. Kvar stokk får det enorme køyretøyet til å verke lite.

Vi ventar ved brua, for ein mann som bur ved elva, seier at «kompanibilen» kjem før sola går ned. Eg håpar det ikkje blir lenge til, for i sola er det femten gradar varmare enn inne i urskogen, eg ville ikkje greidd å gå langt i denne temperaturen.

Rett før solnedgang kjem bilen, ein Toyota Hi-Lux. Bilen stansar, og tre menn kjem ut. Dei ser på Mukhtar og meg, måler oss opp og ned som om vi høyrer til ein sjeldan dyreart, vi luktar bål og sveitte, er skitne, kleda er rivne opp, det er lett å skjøne at vi har vore i skogen lenge. Dei har på seg gummistøvlar og fine skjorter. Alle tre har to spørsmål: Kven er vi? Og kvar i helvete kjem vi frå? Dei er ikkje aggressive, men har problem med å tru på oss. Når dei skjøner at vi snakkar sant, at vi har kome oss gjennom villmarka heilt frå andre sida av fjellet, frå Mahakam-floda, er dei stille medan dei stirar på oss, så på kvarandre, før dei bryt ut i ein lang og ekte latter. Når dei er ferdige, spør sjefen: «Du kjem frå Noreg, du kunne reist kor du ville, og så kom du hit og gjorde dette?!»

Dei kjem frå storbyar, og skjøner ingenting av livet i skogen. Den eine av dei tre heiter Hwong Wen Bin og er den indonesisk-kinesiske direktøren for tømmerselskapet, på besøk frå Jakarta. Vi må av etter nokre kilometer, ved eit vegkryss, der dei tek av til hovudkvarteret til tømmerselskapet. Eg er glad for at vi slapp å gå i sola, men ikkje for at eit tømmerselskap har nådd heilt inn hit. Ingen, sett bort frå dei som tener store pengar, og inst inne sjølv ikkje dei, kan vere glade for destruksjonen som går føre seg på Borneo. I hjartet av øya, i høglandet der vi har vore, finst enno eit av verdas eldste og mest artsrike økosystem. Éin gong var heile øya slik, og Borneo er dobbelt så stor som Noreg. Men det er som om ein maskin et seg inn frå kysten, der nesten alt er endelause oljepalmeplantasjar og enorme område der trea blir hogde ned og jorda skrapa bort for å hente ut kol. Det er mange tusen artar av planter og dyr som berre finst her og ingen andre plassar på jorda. Mange av trea som tømmerselskapet til Hwong tar ut, er fleire hundre år gamle.

Oljepalmetreet høyrer ikkje til her i det heile tatt, for det kjem frå Vest-Afrika. No dekkjer dei mange millionar hektar berre på den indonesiske delen av øya. Palmeolja blir brukt til alt mogleg, men spesielt til biodiesel. Høyrest ikkje det miljøvenleg og grønt ut? Ikkje når mesteparten av palmeolja blir laga ved at regnskogen på den andre sida av jorda blir hogd ned. Ekstra absurd blir det når vi i Noreg gjev bort mange titals milliardar for å berge regnskogen, samstundes som vi gradvis skal auke delen med biodiesel i drivstoff. Vi har ingen kontroll over kvar palmeolja kjem frå, men ekspertar seier det ikkje finst miljøvenleg palmeolje, og Indonesia og Malaysia er dei største produsentane i verda. Avskoginga av Borneo kan vere den raskaste og største i historia.

Når urskogen blir borte, kjem han ikkje tilbake, sjølv om alt får vere i fred lenge. Artane som levde i den opphavlege skogen, blir borte. Utan vern tørkar jorda ut, og det blir skogbrannar i tørre tider, flaum og jordskred i regntida.

Mukhtar og eg? Først bur vi i to dagar i ei hytte saman med tre generasjonar som lever midt i jungelen. Dei dyrkar nesten alt dei et, kassava, søtpotet, banan, ris og jungelfrukter. Kona i huset er 70 år, ei nydeleg kvinne med funklande auge, og ho arbeider frå morgon til kveld, i skogen og heime. Sonen er ein tatovert fiskar og jeger som kjem heim med skilpadder, villsvin og anna jungelkjøt. Dottera har flykta med tre små ungar frå ein dårleg mann i byen, men det er ikkje mykje for dei her, bortsett frå tak over hovudet og tre måltid mat om dagen. Det er eit hardt liv og ingenting å romantisere. Men dei er sunne i kropp og sjel, med ein kultur dei er stolte av, hundre år etter at Lumholtz sa dayakane ville bli utrydda.

Vi kjem oss til slutt vidare, til Barito-floda, etter mystiske forhandlingar med ein mann på ein terrengmotorsykkel, med tørkle for andletet og rifle på ryggen, som veit om ein som veit om nokon som kan hjelpe oss med ein bil. Det går ikkje elvetransport nedover Barito, for no er sivilisasjonen komen hit, og det er laga ein slags veg vidare, som japanske firehjulstrekkarar greier å ta seg fram på, om det ikkje har regna for mykje. Vi er enno langt frå byar og asfalt, men i landsbyen Uut Murung, der det bur jungelfolk frå forskjellige dayakstammar som har flytta ned hit frå områda vi har reist gjennom, kjennest det som turen er over.

Mukhtar og eg er åleine, og det skal vi vere ei veke til. I romma vi søv i, legg vi oss i kvar vår ende, så langt unna den andre som mogleg. Eg veit ikkje kven av oss som gler seg mest til å bli kvitt den andre, men eg trur det er ganske jamt. Hadde dette vore ein amerikansk film, ville det skjedd noko forløysande, noko som braut isen og fekk oss til å bli gode vener. I siste scena før rulleteksten hadde vi ledd saman, feira og vore triste når vi måtte skiljast no som vi er blitt vener for livet.

Slik gjekk det ikkje. Når vi endeleg skal skiljast, er det med eit nikk, avklart og utan behov for noko oppgjer. Vi greidde å gjennomføre det som var målet, og det heldt lenge. At vi aldri hadde greidd det utan Tingang, Johan og Cornelis, er ei anna sak. Når eg ser Mukhtar siste gong, gåande bortetter gata i Banjarmasin, utan å snu seg, ønskjer eg han eit langt og godt liv, langt unna meg.

Men dette er ei veke fram i tid. For meg sluttar eigentleg turen ved øvre Barito, i landsbyen. Seint på ettermiddagen går eg eit par hundre meter opp elva, på ein sti gjennom skogen langs breidda. På vegen møter eg ein flokk nydelege sommarfuglar – svarte, med ovale, lysegrøne felt på vengene. Når eg ser nærare etter, ser eg at dei driv og fortærar avføringa til ein gris.

Ei stor ro kvilar over ei tropisk flod i solnedgang. Eg kastar frå meg den skjemde buksa og skjorta som er i trasar, og seier takk for turen til dei. Same til det breie, dobbeltspente sovjetiske armébeltet eg kjøpte brukt for 20 år sidan, og som eg trudde kunne overleve alt av krigar og vêr. No er det fullt av mugg, nesten rivna tre stader og hardt som plank.

Så sym eg forbi bregnane som lever langs breidda, og eit lite stykke ut i den tunge straumen til Barito, der alt vatnet kjem frå elvane vi har gått langs, pluss mange hundre andre.

Eg lèt meg drive nedover elva tilbake mot landsbyen, utan å røre på meg, meir som ein tømmerstokk eller ei krokodille enn eit menneske. Og når eg flyt rundt krumminga og ser veike lys frå breidda, er det nesten heilt mørkt. Hundre meter før landsbyen sym eg mot lysa, og eg dukkar under den siste biten før eg treffer land.

Dei seier det skal vere mobildekning på ei høgd over landsbyen. Eg skal ta på meg hovudlykta, gå opp dit og ringje heim.

Morten A. Strøksnes

Med dette er denne reportasjereisa komen til endes.