Sola steiker når eg legg i veg over den lange sletta i Sauland. I går køyrde eg heile strekka på halvtanna minutt, no er ho endelaus. Eg har tatt i bruk stavane igjen, klikk, klikk, og eg undrar meg over kor mange klikk det er til Hjartdal. Det må vere mange.

Eg kjem til å tenke på ein vårkveld for rundt femten år sidan. Eg var eg på veg heim til Odda i ein grøn Mazda 818 De Luxe og stoppa på ein rasteplass der oppe, ved vatnet Hjartsjå. Eg slo av motoren, gjekk ut av bilen og stilte meg under dei høge, ranke bjørketrea. Eg såg ut over vatnet. Ein vårleg sus, eit skarpt drag i lufta. Det var begynt å lauve, og frå liene høyrde eg fuglane. Eit fjernt kor av kvitter og song. Eg lukka auga, fylte lungene, heldt pusten og fekk denne sterke kjensle av vår. Av oppvakning, og liv. Av sjølv å leve, av å vere til, av å høyre til. Av å vere ein del av noko større. Eit inderleg brus av lette og velvære song i meg, det var fullnad og ro. Det varte kan hende i tjue sekund.

Så ebba det ut, og eg køyrde vidare.

Kvar gong eg køyrer forbi rasteplassen, tenker eg på denne vårkvelden. Eg har stoppa nokre gonger sidan, men aldri fått den same kjensla igjen. Det er vel slikt som ein får oppleve berre nokre få gonger i livet. Kanskje vil det skje i dag? Klikk, klikk, klikk…

Det skjer noko med gardane ein stad mellom Heddal og Hjartdal. Eller – det skjer noko med landskapet. Det strammar seg til, det reiser seg, blir meir kupert, skog og gråberg kjem tettare på, og gardsbruka blir mindre. Når ein susar forbi i åtti, rekk ein knapt å registrere det, men no ser eg det: Det er stor forskjell på korleis gardane er drivne.

Eg kan sjå det på gjerda langs vegen. Er det nye, trykkimpregnerte gjerdestolpar med stram sinkgalvanisert netting skjønar eg straks at her bur det ein potent bonde med kraft, vilje og tru på framtida. Viss stolpane er skeive og nettinggjerdet heng, skjønar eg at her er det motgang. Og viss stolpane er morkne og gjerdet ligg stykkevis på bakken, ja, då er det resignasjon, nederlag og fråflytting. Hus og driftsbygningar stadfester stoda.

Somme har nybygde bustadhus med enorme vindaugsflater og Weber-grill på terrassen, omgitt av robotklipte plenar med trampoline og huskestativ. Dei har store fabrikkliknande driftsbygningar med aluminiumstak, og dobbeltgarasjar med suv og pickup. I tunet står ein høgteknologisk, grønglinsande John Deere med joystick, soltak og dab-radio, og ved sida av ein litt mindre nummer-to-traktor. Hengarar til all slags bruk står lina opp, til sau og hest, til gjødsel og gras, til stein, rundballar, snøscooter og Ikea-møblar. Og så er det alt det mekaniske: vendeplog, lesseapparat, harv, kultivatorar, og berre utdanna agronomar skjøner kva alt er til. Og kring alt dette ligg nysådde bøar med ein monokultur av vislande skarpt gras.

Så er det alle dei som har resignert, gardsbruk som er for små og tungdrivne. Der er bøane fulle av høymole, revebjølle og tistel, det er slåmaskiner, morkne tilhengarar med punkterte hjul og rustne og solbleikte fôrhaustarar.

Dette er gardar som har fødd fe og folk i generasjonar, dei har vore bufaste og reist bygg etter behov: kårhus, uthus, stall og vedskjul. Med handemakt har dei rydda ny mark, dei har drege opp røter, plukka stein, dei har pløgd, sådd, spreidd møk og slått gras. Landskapet dei ser rundt seg, har dei satt namn på: Nybøen, Vegåker, Storsteinen og Middagsnuten. Det er Blåbæråsen, Løyntjønn, Undeberg, Stamperud og Rassnuten, og alt kling så heimleg. Det har vore gode år og uår, gleder og ulukker, barnefødslar og død, men her har dei kjent seg trygge.

Det blir sagt at menneske har føter, ikkje røter, og det er fiffig sagt, og det er for så vidt korrekt. Eg rykte sjølv opp røtene då eg flytta frå Odda til Oslo. I dag er det millionar av menneske som brukar føtene, men det er ikkje fordi dei vil vere undervegs. Dei søker ein trygg stad med framtid, der dei kan finne ro og stabilitet. Ein stad dei kan røte seg og sine. Dei søker ein heim. Så enkelt, så vanskeleg.

Eg ser fleire gardar til nedfalls. Målinga flassar, det er løer med manglande takstein, hus med knuste vindauge. Tal frå Statistisk sentralbyrå fortel at to av fem gardsbruk er lagde ned sidan 1999, det er ti tusen gardar, det, sju kvar einaste dag. Det er nok ulike årsaker til flukta frå jorda, men the bottom line er at det kostar meir enn det smakar å drive gard. Bøndene får for lite igjen for tida og arbeidet dei legg ned. Og derfor rykker dei opp røtene og fotar seg mot by og bygd og lønsarbeid og 37,5 timars veke. I Bygde-Noreg tek naturen over.

Langt der framme høyrer eg eit dunk. Eit til. Dunk, dunk, dunk. Kor kjem lyden frå? Eg går i vegkanten, klikk-klikk, og leitar med auga. No er det stille. Kva lyd var det? Der! Gøymd i skogen ser eg brått ein kar i midten av tjueåra, heilt stille står han der og ser i mi retning, mørk i huda, mørk i håret, mørk i blikket, og i hendene ei slegge. Eg stoppar fire–fem meter frå han, seier hei. Hei, svarar han. Han står som frosen fast.

– Kva gjer du på, spør eg.

– Fiksar gjerdet, seier han.

Han snakkar gebrokkent. Han løfter slegga og slår på ein påle, men han held for høgt oppe på skaftet, han får korkje sving eller kraft, det ser hjelpelaust ut, og pålen vinglar fram og attende. Ned i jorda vil han ikkje.

– Er det din gard, spør eg, og eg veit jo at det ikkje er hans. Nei, det skulle tatt seg ut. Nyleg komen til landet, og allereie jordeigar i verdas beste land. Eg spør for å halde samtala i gang.

Han smiler, rister på hovudet, seier at han bur på asylmottaket på Lunde, men det blir lange dagar der nede, og derfor tek han på seg ymse oppdrag, og i dag er det altså dette gjerdet som rettast opp.

– Kvar kjem du frå?

– Syria.

Han slår nokre nye, hjelpelause slag, og eg tek hintet. End of conversation.

Eg går vidare og ser på gjerdet som følger vegen. Denne garden gir eg tre år, maksimalt sju, så er også han i statistikken over nedlagde bruk.

Rasteplassen ved Hjartsjå viser seg å vere stengd. Pukkstein og betongrøyr over det heile. Dei byggjer ny tunnel her, ein som skjer rett gjennom fjellet, og etter 9,4 kilometer er ein nede på Århus i Seljord. Det er mange mil spart, og mykje tid, for ein slepp omvegen om Nutheim og dei krappe kleivene ned til Flatdal. Eg prøver å kome meg ned til vatnet, eg vil ta ein dukkert, jo, det skal eg ta meg tid til, men møter steinmassar og gjerde.

Eg går til Gvammen og set meg på ein benk utanfor Joker-butikken. Frå ein høgtalar på veggen strøymer countrymusikk, det er P10 Radio Country. Eg har aldri høyrt på den kanalen, eg har ikkje eingong høyrt om han. Og poff, som eit ekorn, står han der, mannen som må vere den blidaste kjøpmannen i Joker-kjeda. Og som han pratar! Ken Henry Skeie er eigentleg frå Notodden, fortel han, og reiste til Göteborg der han utdanna seg til maskiningeniør og skulle vidare til Skottland for å bli sivilingeniør. Men så stakk han innom Gvammen i 1987, der foreldra dreiv butikk. Ken Henry skulle vidare, men han blei verande nokre dagar. Dagane blei til ei veke, vekene til ein månad, månadene til eit halvt år, dei blei til eitt år, to år, fem, ti år, tjue år. No er det gått 31 år. Ken Henry er her framleis.

Han har ein svær ring i venstre øyre, og i halsen på den korterma Joker-skjorta heng penn og lesebriller. Han er tidlegare kroppsbyggar, fortel han, og er framleis tettbygd etter åra med vekter. Han lurer på kva eg gjer, og før det har gått to minuttar, har han pumpa meg for opplysningar. Det at eg har gått frå Oslo til Gvammen, synest han godt om, og han fortel det til alle som er på veg inn i butikken.

– Han har gått heilt frå Oslo, seier han til tre kvithåra damer med iskrem i handa.

– Han har gått heilt frå Oslo, seier han til to syklistar, og slik står han der, blid, og pratar med alle, og det er mange som er innom Joker-butikken på Gvammen.

Dette er navet i Hjartdal, skjønar eg, dette er sentrum, eit samlingspunkt for hjartdølene, det er dette som bind dei saman. Det kjem folk heile tida, men dei kjøper ikkje mykje, kan eg sjå. Det er ein frosenpizza, det er sjokoladesaus, jordbærsylte på flaske, det er fløyte, ein boks med iskrem, det er ikkje meir enn dei klarer å bere i hendene ut i bilane, og så køyrer dei.

Ken Henry er spesielt pratsam med alle mannfolka som kjøper øl, og dei er det mange av, og det er klart at hjartdølane skal ha øl. Det er laurdag og slutten på ei av dei varmaste maivekene i manns minne.

Ken Henry spør alle om dei har vore i tunnelen. Det er open dag, eg såg skiltet då eg gjekk forbi: Velkommen til open dag. Når folk svarar at dei ikkje har vore i tunnelen, seier Ken Henry at det er like greitt. Dei som har vore der, har fortalt at dei ikkje såg nokon ting. Det var svart som natta, og bussen snudde halvvegs, så ein tur i tunnelen kan dei spare seg.

Det var i desember 2014 den fyrste salva small, og når tunnelen opnar i 2019, har han kosta to milliardar. Det er det vi som skal vi betale, seier Ken Henry og ler høgt.

Då blir Joker på Gvammen liggjande utanfor trafikkstraumen. Ken Henry veit ikkje om det er råd å drive butikk her utan gjennomgangstrafikken.

– Før låg det 17 småbutikkar mellom Notodden og Seljord, seier han.

No er det berre denne igjen. Han vurderer å bygge ny butikk, han eig ei tomt på 20 mål ved tunnelopninga, og der vil han kan hende sette opp butikk, bensin- og ladestasjon, kanskje ein kafeteria? Han har teikna alt, men har ikkje bestemt seg. Det er ei stor investering.

Eg spør om det er verdt å ta vegen oppom Hjartdal kyrkje, og det er det, meiner Ken Henry.

– Dei spelte inn ein film der oppe, den dyraste filmen i 1979, men du har sikkert aldri høyrt om han. Rallarblod. Har du høyrt om han? Nei, det var det eg visste. Dei beste skodespelarane i Noreg kom hit. Ikkje Leif Juster og Wenche Foss, men Nils Ole Oftebro var her, han var nok den yngste. Og så var det Ragnhild Hilt og Espen Skjønberg. Du må absolutt gå oppom, seier Ken-Henry.

Idet eg tar av frå E134 og skal begynne på bakkane, tutar ein bil. Hand ut av vindauget. Eg aner ikkje kven det er, men helsar tilbake. Facebook, tenker eg, no veit dei det.

Det er bratt, sola steiker, men takk og pris ser det ut til å skye til. Fyldige bomullsskyer glir over den skarpblå himmelen, og når dei skygger, blir det leveleg. Eg såg ein bever der oppe ein gong. Det er mange år sidan. Det regna lett, eg køyrde oppom, sat i bilen og såg ned mot elva. Vindaugsviskarane kvein over frontruta. Og der, der kom noko rekande nedstraums. Så motstraums. Bever! Det er den einaste beveren eg har sett. Og mange gangar har eg tvilt. Var det verkeleg ein bever?

Eg kjem opp på flata, og framfor kyrkja er det ei nyklipt grasslette, det er som ein park med benkar og bord og svære lauvtre. To gutar kjem syklande på bakhjulet. Eg spør om det er bever her? Dei stansar.

– Bever, ja. Kvifor trur du elva heiter Bjordøla?

– Nei, det veit eg ikkje.

– Det tyder beverelv, seier dei.

– Nettopp, seier eg, kor er beveren no?

– Han kan vere der, seier han eine og peiker ned i ein mudra dam.

– Eller der, seier den andre, og peiker på andre sida av elva.

– Men det har vore bursdag her i dag, dei har bada, skrike og hoia, så beveren har nok gøymt seg.

Dei snakkar bymål, merkar eg meg, TV-språk. Det er ikkje ein trevl igjen av telemarksdialekta.

Eg set meg på ein benk, tek av meg skoa og finn fram skivene eg smurde på gjestehuset.

Hjartdal er eit postkort. Det er elv og fossestryk, det er velstelte gardsbruk med stabbur, og enger med gul løvetann, det er hestar og sauer, og brått kjem eit flak av ein open amerikanar køyrande. Sjåføren har cowboyhatt og helser. Eg kjem til eit vegkryss og må stanse ein pickup for å spørje om vegen. Ein eldre hjartdøl forklarer, men eg skjøner ikkje kva han seier. E134, spør eg igjen. Han forklarer, men eg skjøner ingenting. Han ser det nok på meg. Han pustar tungt, peiker og mumlar noko uforståeleg. Det er nok fyrste gong nokon har spurt om vegen i Hjartdal.

– Takk, seier eg, og snart er eg nede att på E134.

Eg har køyrt vegen frå Hjartdal mot Nutheim mange gonger, og har aldri tenkt at vegen går oppover, men det gjer han. Og eg tenker på noko Ken Henry på Joker-butikken fortalde:

– Mange trur at det blir ein bratt tunnel frå Gvammen til Seljord, men det blir ikkje det. Han blir nærast flat, sa han. Rett nok har han ein boge grunna drenering, men tunnelopningane ligg på same høgd. Eg protesterte. Det var absurd. Han kunne like gjerne påstått at Holmenkollen låg på same høgda som Oslo Rådhus. Nei, han trudde heller ikkje på det fyrste gong han høyrde det, men han hadde sjekka det.

– Flatsjå i Seljord ligg fem meter høgre enn Hjartsjå i Hjartdal.

– Utruleg.

– Eg veit det, sa Ken Henry.

Eg merkar det no, at vegen går oppover. Når ein køyrer, er det berre eit umerkeleg trykk på gasspedalen, nokre få millimeter, men når eg går, kjenner eg stigninga.

Flagget er heist på Nutheim Gjestegiveri, det er konfirmasjon. Gjestene et middag, det klirrar i bestikk, og praten går som han alltid gjer i konfirmasjonar – ujamt og lågmælt. Utanfor jagar låvesvalene insekt, det er fuglekvitter, ein bekk klukkar, det sildrar i fontena, det er rein idyll, men så høyrer eg det, langt oppe i bakken, ein låg dur. Han aukar i styrke. Noko er på veg, det kjem nærare.

Det er eit vogntog som har sleppt seg ned dei bratte kleivene, og sjåføren legg inn eit lågare gir, motorbremsen akselererer, lyden kjem nærare, lyden blir eit drønn, og like ovanfor gjestgiveriet stansar det store vogntoget frå Transconsult nesten heilt opp, men så sig det sakte, sakte gjennom den krappe Nutheimsvingen. Når det er gjennom, er vogntoget nedanfor gjestgiveriet, sjåføren girar opp, det smell i trykkluft og motorduren svinn hen. Snart kjem eit nytt vogntog, denne gong frå Suldal Transport, og så kjem eit frå DB Schenker, og slik går det 24/7 på Nutheim.

Konfirmasjonsgjestene kjem ut. Nokre i bunader, andre i dressar og kjolar, og eg kjenner meg brått skiten. Eg er full av vegstøv og luktar som om eg har gått i seks dagar. Det lukter snart sigarettrøyk i tunet. Takk og pris, tenker eg.

Det er Solveig Barstad og mora Ellen som no driv Nutheim. Den gamle skysstasjonen frå 1877 har vore i familiens eige sidan 1917. Når dei har middagsgjester, er det Solveig som dreg på seg bunaden og fortel historia til kunstnarhotellet under Bindingsnuten. Om gamle dagar, då dei dreiv bakeri og slakteri, då dei hadde gardsdrift, landhandel og bensinstasjon, og det var eit tun av hus. Om mellomkrigstida då kunstnarane kom for å fange utsikta, og ikkje minst det heilt spesielle lyset. Alle tala om dette lyset. Dei budde på gardar rundt i bygda, men om kveldane samla kunstnarane seg på Nutheim og betalte for seg med måleri. Måleria dekker veggene i alle rom.

Med den nye tunnelen blir også Nutheim liggande utanfor allfarveg, og dette ser Solveig fram til, seier ho. Det blir ei ny tid. Ei stille tid, med nye mogelegheiter.

Eg må ta eit viktig val her, for Nutheim ligg ved eit vegkryss. Kortaste vegen til Odda går over Rauland, og vel eg den vegen, kan eg spare to–tre mil.

Men då går eg glipp av noko eg har sett fram til: klyngetunet i Flatdal.

Gud veit kva alle ting kjem av, og kvar vi endar opp, for ingenting har ei årsak, og at det er nettopp vi som lever her og no, har ei endelaus rekke av årsaker, det er val og tilfelle gjennom tusentals år. Og når eg no går heimover, går eg òg tilbake i mi eiga historie. Stien der eg står no, ser eg tydeleg, for han har eg sjølv trakka opp. Men snart kjem eg til eit stidele: Skal eg følgje stien der far kom? Eller skal eg følgje mor sin?

Eg skal følgje stien til far, og det har med namnet å gjere. Far min heiter Knut Opedal, og eg vil tilbake til den første Knut Opedal.

Snart kjem eg til eit nytt stidele: farfar eller farmor? Eg følgjer farslina bakover i tida med stidele etter stidele: Eg har fire besteforeldre, åtte oldeforeldre, 16 tippoldeforeldre og 32 tipptippoldeforeldre, og ein av dei tok namnet Knut Opedal.

Eg kunne like gjerne begynt med ein av dei 31 andre, fordi alle er like viktige. Utan dei ville ikkje eg vore til. Men han er den første Knut Opedal, og så vidt eg veit, den første i familien som det finst fotografi av. Eg fann det på Nasjonalbiblioteket i Oslo.

I vekene før eg begynte å gå mot Odda, sat eg på biblioteket ved Solli plass. Går du opp den raudbrune granittrappa, gjennom dei grønmåla dørene, gjennom svingdøra, før du rundar statuen av Peer Gynt og tar trappa til høgre opp i andre etasje, forbi kafeen, vidare til høgre no – der ligg rommet dei har kalla Målstova. Ein sal med mørkbeisa brystpanel og overlys, med byster av Welhaven og Wergeland, og langs veggane i denne salen står bygdebøkene.

Det er fleire tusen av dei. Eit imponerande dugnadsarbeid av bygdeboknemnder over heile landet. Dei har samla inn opplysningar, munnlege og skriftlege, dei har leita i kyrkjebøker, statsarkiv, riksarkiv, rettsarkiv og i aviser, dei har systematisert og organisert, og så har dei skrive heile Noregs lokalhistorie. I desse bokhyllene finst opphavet til alle etniske nordmenn.

Til venstre, ned mot golvet, mellom Modalen og Osterøy står det åtte tjukke skinnbind: «Odda, Ullensvang og Kinsarvik i gamal og ny tid». Det er Kolltveitbøkene, kalla opp etter den driftige lokalhistorikaren og redaktøren Olav Kolltveit. Han brukte 25 år av livet sitt på skrive ned historia til folket i Indre Hardanger, hovudsakleg på fritida. Då han omsider kunne overrekke det siste bindet på heradshuset i Kinsarvik i juni 1975, heldt han ein kort tale. Han sa at hadde han visst kor mykje arbeid det var, hadde han aldri begynt. Men – han takka for at han hadde helse og nok levedagar til å bli ferdig, og fekk ein sjekk på fem tusen kroner.

Kolltveitbøkene står i mange heimar i Hardanger, og det er i dei vi slår opp når det blir diskusjon om kven som var gift med kven, eller om vi er i slekt med den eller den. Kolltveitbøkene er fasiten, vårt analoge Google.

I bind to av dette storverket, på side 69, fann eg biletet av ein mann med skulderlangt kvitt hår. Han har kvit skjorte, tørkle i halsen, mørk vest og jakke med knappar. Han ser til høgre for kameraet, blikket er stolt, trøytt og vakent.

Dette er Knut Halldorson Espe, tipptippoldefar min, fødd i 1783 og død i 1864. Han kalla seg Espe-Knut, Konga-Knut og – etter kvart – Opedalskongen.

Han kom frå ein gard i grenda Espe, som ligg på austsida av Sørfjorden, om lag 17 kilometer nord for Odda. Knut var yngst av ni søsken, og mor hans var 53 år då ho fødde han. Faren og bestefaren var vidgjetne hestehandlarar, og fleire gonger for året gjekk dei frå Espe til Kongsberg, der dei tente godt på å selje hestar til Sølvverket. I 1805 blei verket nedlagt, handelen stansa opp. Då var Knut 22 år.

Då han var 28 år, gifta han seg med den 20 år gamle Sigrid. Ho var jordajente, og med henne fekk han hand om garden Alvavoll i grenda Opedal lenger ute i fjorden. Det var til saman 14 gardsbruk på Opedal, og alle husa låg i eit klyngetun, ja, ein mellomaldersk landsby med over 50 hus i ulike storleikar, tett i tett, med smug og smette.

Knut tok namnet Opedal, og snart gjekk Sigrid svanger. Livet hennar er summert opp i ei setning: «gift 1811 med Sigrid Persdtr. (1791–1812). Barnlause.» Ho døydde året etter at dei gifte seg, 21 år gamal.

Hadde ikkje Sigrid dødd, ville ikkje eg vore til.

Vi er alle eit resultat av årsaker og tilfelle.

Før utskiftinga låg det klyngetun over heile Vestlandet og rundt tuna eit lappeteppe av småteigar. Eigedomsforholda vart etter kvart kompliserte, og gardane tungdrivne. Dette ville styresmaktene rydde opp i, og i 1859 begynte Utskiftningsvesenet med ei radikal reform. Jordstykka på Opedal blei slått saman til store einingar og fordelte mellom bøndene. Husa i klyngetuna blei tatt ned, flytta og bygde opp att på nye tomter. Og vi fekk den spreidde busetnaden som vi ser på Vestlandet i dag.

Og det er dette opphavlege eg håper å sjå spor av nede i Flatdal. For der skal det vere eit klyngetun, og eg vil gjerne sjå korleis Sigrid og Opedalskongen levde. Det blir nokre mil lenger å gå, og eg klarer ikkje bestemme meg om det er verdt omvegen. Slike umoglege val. Tungsinnet sig på. Eg går opp på rommet og ser ein konvolutt ligge på skrivebordet. Eg opnar han og les. Det er ei putehelsing, står det: «Berre lat at augo, og ta all velværa med inn i søvnen når du no legg deg. God natt og sov godt».

Det ligg noko meir i konvolutten, eg rister det ut. Øyreproppar.

Eg proppar øyrene, legg meg. Lukker auga, tek med meg velværa inn i…

Eg sprett opp igjen, leitar fram telefonen, googlar Flatsjå.

Vatnet ligg 160 meter over havet.

Eg googlar Hjartsjå. 157 meter over havet.

Det er reint ut ufatteleg.

Hallgeir Opedal

Framhald neste veke