Hagbard Berner er best kjend som grunnleggjar av Det Norske Samlaget og som fyrste redaktør i Dagbladet. I dag er det nøyaktig 100 år sidan Hagbard Berner døydde, 80 år gamal. Han kom inn i det offentlege livet i 1860-åra som representant for tidas unge, skjeggete og radikale menn. Det nittande hundreårets sekstiåttarar, kan vi kalle dei. Akademikarar med bakgrunn frå middelstanden, som følte seg utestengde av ein eldre generasjon med konservative, systemtrugne embetsmenn, politikarar og avisredaktørar. Akkurat som det politiske oldebarnet deira hundre år seinare.

Berner såg tidleg kor viktig det var med organisering av det politiske engasjementet, viss ein skulle ha noko håp om å vinne fram på sikt. Det starta i Døleringen, som samla seg rundt Aasmund Olavsson Vinje. Ein fyrsteelvar med berre målmenn. Eller kanskje ein heller skulle seie at dei var ein hær med berre generalar. Frifantar og individualistar var det meir enn nok av i målrørsla. Evne til fokusert arbeid og organisering var det vanskelegare å få auge på. Samhandling trongst. Det var tid for Samlaget.

Demokratisk sentralisme

Hagbard Berner hadde planlagt absolutt alt, då han i februar 1868 kalla inn eit dusin handplukka menn for å førebu skipinga av Det Norske Samlaget. Dei fekk lagt på bordet utkast til lovar for det nye laget, utarbeidde av Berner sjølv, og etter at dei alle hadde slutta seg til planane, kunne Det Norske Samlaget offisielt sjå dagens lys ein månad seinare. Fyrste formann i Samlaget vart sjølvsagt Hagbard Berner, og resten er som kjent forlagshistorie.

Dei unge sekstiåttarane hadde starta det som skulle bli ei rad med skipnader av politiske og kulturelle institusjonar gjennom dei neste tiåra. I januar 1869 var tida komen for Dagbladets fyrste utgåve, og i redaktørstolen sat Berner. Her skulle han bli sitjande fram til nyttår 1880, og no blei han for alvor ein sentralt plassert politisk aktør i Noreg. Dagbladet var ei tydeleg systemkritisk venstreavis med eit krystallklårt positivistisk reformprogram. Eit program som var retningsgjevande for Berners engasjement også etter tida som dagbladredaktør.

«Folkesproget»

Berner vart utdanna som jurist frå universitetet i Christiania i 1863, 24 år gamal. To år seinare vann han Kronprinsens gullmedalje for eit essay om dei utanlandske kjeldene til den norske grunnlova. Her hevdar han at folkesuvereniteten er det viktigaste prinsippet i Grunnlova, og at maktfordelinga mellom statsinstitusjonane er resultat av denne folkesuvereniteten. Berre folket og målsmennene deira på Stortinget har rett til å endre på Grunnlova. Statsoverhovudet, altså Kongen, har ingen rett til å stille seg over Grunnlova. Han skal berre representere ein stat som i prinsippet er lagd inn under folkeviljen.

Dette var nær revolusjonære standpunkt i 1865, nesten 20 år før parlamentarismen blei gjennomført i Noreg.

Hagbard Berner hadde evna til å kombinere prinsipiell tenking med praktisk politisk handlag. I ei førelesning i Studentersamfundet i 1866 gjekk han vidare frå folkeviljen og introduserte uttrykket «folkesproget». Det var meint som ei direkte politisering av målsaka, og Berner snakka blant anna om «målsakens fremgang og seier som afgjørende for den norske nasjonalitet i almindelighet (…). Den gjemmer nemlig i seg kravet efter og håbet om at realisere alt det, som man pleier at indlegge i begrepet nationalitet».

Østlandsk reisning

Målsaka var noko som opptok Hagbard Berner heile livet, også etter at han trekte seg som leiar i Det Norske Samlaget. Men som stortingsmann for Venstre i 1880-åra starta han ei språkleg nyorientering som skulle bringe han eit godt stykke vekk frå den reine nynorsklinja. No ønskte han ei organisert tilnærming mellom landsmål og bokmål, bygd på det levande bygdemålet og det folkelege bymålet. Med andre ord la han distanse til den mest puritanske Aasen-linja, med si vekt på det vestnorske talemålet.

Så seint som i 1916, 77 år gamal, heldt Berner den siste store førelesninga si om målsaka. Her støtta han den nystifta rørsla Østlandsk reisning, som ville gje det austnorske sterkare plass i nynorsken. På sikt såg han for seg ei utjamning mellom riksmål og nynorsk. Stiftaren av Det Norske Samlaget var blitt samnorskmann.

Noregs John Stuart Mill

Hadde vi spurt Berner sjølv, ville han nok hardnakka ha hevda at det var ei konsekvent linje gjennom den språklege utviklinga hans. Det same ville han heilt sikkert ha sagt om kvinnesaka, eit anna av dei store spørsmåla han engasjerte seg i. Han blei valt til første formann (!) i Norsk Kvindesagsforening ved stiftinga i 1884. Årstalet er ikkje tilfeldig, heller ikkje er det tilfeldig at han fekk med seg ei rad sentrale venstremenn og -kvinner i det første styret.

Akkurat som målsaka og avisa Dagbladet var kvinnesaka del av det store, radikale og demokratiske venstreprosjektet i desse åra. Kampen for kvinnerettar handla om både juridisk likestilling, økonomisk sjølvstende, tilgang til utdanning og røysterett. Mykje av denne kampen førte Berner på Stortinget, og her vann han også fleire viktige sigrar. I Kvindesagsforeningen blei det likevel snart konflikt mellom Berner og nestformann Gina Krog. Dei var ueinige om strategi og taktikk, og det heile enda med at Berner trekte seg som formann etter berre eitt år.

Men i 1904, då full kvinneleg røysterett var innafor rekkjevidde og frontane mindre steile, skulle han få sin rettkomne takk for innsatsen. Då skreiv Aasta Hansteen eit brev til han der ho ber om å få «udtale den takk som vi kvinder skylder Dem for hvad De har gjort for at udfrie oss fra undertrykkelse og trælekår (…) den norske John Stuart Mill – hans navn er Hagbard Emanuel Berner».

Ingen dårleg sluttattest for den prinsippfaste pragmatikaren Hagbard Berner.

Sindre Hovdenakk

Sindre Hovdenakk er kritikar, journalist og sakprosaforfattar. Han gav i 2007 ut biografien Alt er politikk. Hagbard Berner og hans tid.