Då far, 96 år gamal, var blitt enkemann, måtte han ha noko å stå opp til. Han starta livet med ein fjording og ville avslutta det med ein fjording, denne vakraste av alle Guds skapningar, og det fekk han.
Sjølv vart eg ikkje noka hestejente, men eg hadde stor glede av å bli kjend med karane bak hestane.

Nordfjordingen Even Alme var så oppglødd at tårene stod i augo når han, som far min, kom inn på dette største av alt levande. Ein annan hestekar, unge Anders Lefdal, fortalde historia om då han skulle ta farvel med ein av hestane sine, ei merr som han hadde kalla Skatta.

Tanken var å selja merra på ei utstilling i Vestfold. Dei hadde køyrt heile natta. Då hesten gjorde noko som Anders ikkje likte, fikte han til henne. Då snudde Skatta seg, og Anders såg at tårene rann. Han vart så lei seg at han drog opp både høy og vatn til hesten, men merra nekta å eta. Det var så vondt å sjå på at han tok hestehovudet i fanget og strauk det varsamt. Så sa han til hesten at viss du et og får smilet tilbake, skal eg ikkje selja deg.

Sånn vart det. Og då hesten kom heim, rulla han seg i graset av yr glede.

Anders var sikker på at han kunne sjå både glede og sorg i hestane sine.

Inne på Tveit, hos besteforeldra mine, var der ingen premiedyr, berre slitarar i skog og mark og åker. Men morfar min var hestehandlar og fekk alvor i røysta når han fortalde om møta med karane på hestemarknaden.

– Det var høgtidsstunder, sa han, ein blir så oppjaga, ser du!

Men selde nokon ein dårleg hest, kunne det hemna seg. Besten hadde sett dei som vart helseslått fordi dei hadde loge på dyret.

Ein bonde frå Jæren hadde kjøpt ei slik merr. Han hadde gløymt å få namnet på seljaren og plassen han kom ifrå, men mannen hadde snakka så fint for seg at det kunne ikkje vera noko gale med den hesten. Det var det, og neste år møtte den uheldige kjøparen seljaren igjen. Han var ikkje nådig då han fortalde om hesten mannen hadde lurt på han året før. Nå skulle han takast, og han sa:

– Det var deg eg kjøpte hest av på marknaden i fjor.

– Å nei, det var nok bror min, det. Eg var ikkje her i fjor, sa mannen, som fortalde at han var einegga tvilling, og at folk i bygda hadde vanskar med å skilja dei frå kvarandre.

– Kor skal eg få tak i han, då, spurde han som var lurt.

– Nei, det er ikkje så lett, det, svarte hin. – Det er sørgjeleg å seia det, men i vinter fekk bror min influensa og døydde. Så nå er du for seint ute.

Den gamle brukshesten vart ein god kamerat for besten. Men ein gong hadde ein hest rømt frå han. Då han endeleg fann han, gav han hesten ei skjennepreike og eit par slag. To veker seinare skulle besten i skogen med han igjen. Då var det han som fekk kjenna det: to spark han aldri gløymer.

– Det var hemnen hennar, sa besten om den elles så rolege merra.

Sparka gjorde så sterkt inntrykk på den barka hestehandlaren at han vart på gråten.

Ei gripande stund var det òg den dagen han kom for å henta ei merr han hadde kjøpt hos ein gamal mann. Før besten overtok taumane, tok mannen henne om halsen og takka for den gode arbeidsvenen ho hadde vore. Og sanneleg glimta det i ei tåre på kinnet til hesten òg, sa besten.

Han hadde ofte undra seg over sjelsstyrken og den mjuke naturen i mange av hestane sine.

– Du ser i augo kva slags lynne det er i hesten, om det er mildt eller hardt, sa han. – Og vitet.

Erling heitte ein av hestane som arbeidde i lag med han i skogen. Det var beine vegen rett fram – til den same plassen kvar dag. Berre éin gong hadde han vore med kløv og teke svingen til Botn. Ein kveld han skulle til Botnahytta igjen, sa besten berre:

– I kveld er det Botn, Erling!

Og Erling svinga, heilt av seg sjølv, og fann vegen.

For meg var det rørande å få høyra at då besten kløvja hesten for å dra til stølen og henta heim smøret og osten, tok han alltid morfarslipset på seg. Det var ein høgtidsdag i takk og vørdnad, sa han.

Då oldemor, mor hans, døydde, var det gamlemerra som førte henne til gravplassen. Besten fortalde at heile ganglaget på hesten synte at merra visste kven ho førte til den siste kvila. Det var matmor og næraste ven.

Ein av dei siste turane eg tok i lag med besten, var i bilen min til Rosendal Fjordhotel. Heile vegen sat han og tenkte på den tida han drog med hest og kjerre same turen – ein veg på minst fire mil. Då var det å starta tidleg på dagen, for det vart mange stopp. Hesten skulle ha vatn i bryene som stod langs vegen. Folk han møtte, ville vita nytt. Det ville besten òg.

Men vegen den gongen hadde mange bratte kneikar. Det kunne bli så tungt for hesten at besten ofte måtte gå av kjerra for å letta køyreturen for han. Som oftast måtte han overnatta, men måtte han heim i mørke natta, var det så vidt han greidde det ved hjelp av talgljoset i lyktene på kvar sida av kjerra.

Besten og den gamle slitaren har sagt takk for seg. Men ennå finns det ein og annan fjording som beitar omkring på bøane i Noregs land og gjer nytte for seg.

Inst i Lustrafjorden i Sogn – i Mørkridsdalen – møtte eg ungguten som hadde overteke det vesle småbruket til besteforeldra mellom fjellnabbar og ei fossande elv for å leva på gamlemåten, med sau og ku og hest.

Kone hadde han ennå ikkje fått seg, og det spørst, tenkte eg, om det ikkje blir hesten som blir hans næraste vidare i livet.

På ei fjellhylle over Skjolden sat ein annan ungkar i lag med søster si. Ingen av dei hadde våga seg til ekteskapet, men hesten skulle han nok ha halde på, ungkaren. Han var berre blitt like gamal og stiv i kroppen som han sjølv. Det siste farvelet var så vondt. Hesten hadde skjøna at noko skulle henda, og hadde skrike etter han. Dei hadde levd så tett i lag, dei to. Kvar dag hadde hesten fått sukkerbitar – bortsett frå ein gong det ikkje var fleire igjen. Då hadde hesten nippa topplua av kameraten sin og rista han skikkeleg.

På dei fleste gardane har maskinane erstatta arbeidshesten – til lette for bonden, og kanskje også for hesten. For om det var kos og varmt venskap, var det mange tunge tak både for den gamle slitaren og kameraten hans.

Men noko er blitt borte frå bøane, åkrane og skogane våre, for ikkje kan maskinane smila, og ikkje kan dei gråta, der dei brøyter seg fram i naturen.

Den gylne fjordingen var så vakker der han beita på bøen. Der var eg fars jente.

Åshild Ulstrup

Åshild Ulstrup er journalist og forfattar.