Lytt til artikkelen:

Fire kvinner får i 2020 plassar oppkalla etter seg i bydel St. Hanshaugen i Oslo. Tre av dei har gjort seg gjeldande gjennom lange og spesielle yrkesliv: Louise Iversen, Noregs fyrste kvinnelege veterinær, filmregissøren Edith Carlmar og tekstildesignaren og vevaren Sigrun Berg.

Den fjerde kvinna skil seg ut. Ruth Maier frå Wien i Austerrike vart berre 22 år gamal. I dei tre åra ho budde i Noreg, levde ho ganske anonymt. Av utdanning hadde ho artium, handelsskule og eit stenografikurs. Kvifor og korleis har ho vorte eit kjent namn for oss?

Jødisk flukt

Ruth Maier var éin av rundt fire hundre jødiske flyktningar som kom til Noreg frå det naziokkuperte Mellom-Europa seint i 1930-åra. Ruth var berre 19 år då ho i 1939 kom åleine hit til landet. Ho vart send til ein kjenning av far hennar på Lillestrøm og innlosjert hos familien hans. Ruths veslesyster kom til England via ein «barnetransport», men til det var Ruth for gamal.

Tre år seinare, då ho akkurat hadde fylt 22, vart Ruth henta ut av jentepensjonatet der ho budde, i Dalsbergstien på St. Hanshaugen i Oslo, av norske statspolitimenn og ført om bord på transportskipet «Donau». Dette var om morgonen 26. november 1942. Ruth Maier, den unge flyktningkvinna som vart deportert frå Noreg og gassa i hel då ho kom til Auschwitz, er vorten eit symbol på deportasjonane av jødiske borgarar frå Noreg og det som vidare hende dei.

Maier og Hofmo

«Hvorfor måtte det 65 år og en poet til for å gi oss dette kapittelet av Norges krigshistorie», spurte Espen Søbye under lanseringa av Ruth Maiers dagbok ved Holocaustsenteret i Oslo hausten 2007. Poeten Søbye sikta til, var Jan Erik Vold, som gjennom mange år samla, redigerte og fekk omsett Maiers dagbokstekstar og brev til norsk og gjeve dei ut som eit verk, Ruth Maiers dagbok.

Vold tok til på dette etter at han i mange år hadde arbeidd med lyrikaren Gunvor Hofmos forfattarskap. Gunvor Hofmo hadde eit nært tilhøve til Ruth Maier. I det litterære tidsskriftet Vinduet gav Hofmo i 1948 eit riss av Maiers person og lagnad, saman med utdrag frå dei etterlatne tekstane hennar. Hofmo skriv at ein her vert stilt overfor «den isolerte jødes ensomhet og angst, et ungt sinns reaksjon overfor krigen og lidelsen».

Då Hofmo ytra seg slik, var krigen slutt for berre nokre få år sidan, og Hofmos blikk sterkt prega av den brutale døden til veninna. I dag bør vi i alle høve spørje: Gjev vi Ruth Maier rettferd om vi fyrst og fremst går etter spor av krig og forfylging i tekstane hennar? Den vidgjetne Anne Franks dagbok vert i røynda lesen like mykje for observasjonane til forfattaren, tankane og den litterære kvaliteten til teksten, som for kva som vart lagnaden til den unge forfattaren. På same vis bør vi handsame Ruth Maiers verk.

«En pikes dagbok»

Som hos Anne Frank har òg Ruth Maiers tekstar utspring i det personlege og familiære. Den unge Ruth granskar minna og draumane sine, registrerer den tandre mora og eigne glimtvise kjensler av å vere mor for mor si. Ho teiknar knivskarpe så vel som kjærlege skisser av klasseveninner og menneske ho elles møter, reflekterer over kva kjærleik er, og over sosialisme kontra sionisme – alt i ei ganske trygg verd før jødeforfylgingane syter for at familien fyrst vert tvangsflytta internt i Wien og så sende i ulike fluktretningar. «Kanskje er det bare noe jeg innbiller meg, at vi står foran et vendepunkt i historien. Iallfall foran et blodig og grufullt drama. Kanskje kommer lyset etterpå», skriv Ruth i september 1938.

Eksilet

Då Ruth Maier kom til Noreg, hadde ho òg eit engelsk visum i bagasjen. Planen var at familien skulle møtast att der, for eventuelt seinare å ta seg til USA. Med den tyske okkupasjonen av Noreg vart reiseruta til England blokkert, og samlinga av familien skuven ut i det blå. «Jeg tenker ofte på at det er som om dere alle var døde…», skriv Ruth til systera. Saknet av familien gjekk over i ei snikande, uverkeleg kjensle og nattlege angstanfall.

Ruth kom med i arbeidstenesta for kvinner på gardar på Austlandet. Her møtte ho Gunvor Hofmo, eit møte som for Maier gjekk over i ein fengslande pasjon. Tekstane fortel om ei Ruth som etter kvart kjende meir på «frykt og beven» i tilhøvet til Gunvor, enn for J-stemplinga i passet, som ho, til liks med mange norske jødar, ikkje kommenterer.

Det er likevel eit underleg, nesten uhyggeleg klarsyn i Ruth Maiers nedteikningar. I 1938 i Wien skriv Maier blant anna dette om dei tyske intensjonane: «Fedrene våre kan dere sende til Dachau, mødrene våre tilintetgjøre med gass.»

Ruth Maiers plass

Det har tidlegare vore føreslått å plassere minnestaden for Ruth Maier på kaia i Oslo, der dei tomme stolane står. Plassen på St. Hanshaugen, der tre stille gater møtest og benkene inviterer til sol og kontemplasjon, er ein stad meir i tråd med Ruth Maiers liv og det unike sjølvbiografiske verket ho etterlét seg.

Torill Torp-Holte

Torill Torp-Holte er dagleg leiar ved Jødisk Museum i Oslo.