«Ka e klokkæn?», spurde dei på Skinstø skole, der eg hadde gått sidan førsteklassen.

«Om du vett kor møje klåkkå e?», sa dei på Gausel, der eg no skulle byrja.

Året var 1986, og me hadde flytta frå Hordaland til nabofylket Rogaland. I ein skuleklasse med lokalfødde siddisar stakk ein bergensar seg ut som ein sur fagott i eit harpeorkester. Ikkje berre orda var annleis, men sjølve melodien.

Det var knapt to hundre kilometer frå Bergen til Stavanger, fordelte på seksten eller sytten bilferjer, men eg var ikkje førebudd på kva reisa innebar reint dialektmessig. For meg representerte desse ferjeleia tvangsflytting inn i ei framand språkgruppe.

Det tok ikkje lang tid før herminga etter bergensdialekten min byrja gå meg på nervane. Ein tiåring i framandt land hadde ikkje stort å stilla opp med, og gradvis vaks det fram ein splid i mitt inste. Ved frukostbordet heime held eg fram som før, men på skulevegen byrja ein parallell eksistens. Den heldt fram til klåkkå ti øve tri, då gjekk eg heim og slo attende til bergensk.

Eg visste det ikkje då, men eg var alt godt på veg mot medlemskap i ei eksklusiv og uorganisert minoritetsgruppe. Løynleg iblant oss går nemleg nokon som ber på to eller fleire separate identitetar. Nei, eg snakkar ikkje om sovande russiske agentar, men om oss.

Dei bidialektale.

«'Å vera tospråkleg er å ha to sjeler', sa Karl den store. Å ha to dialektar var å ha problem med å snakka i fasttelefon.»

For ti år sidan høyrde eg eit radioinnslag der ein språkforskar frå Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet (NTNU) ved namn Rikke van Ommeren fortalde om ei doktorgradsavhandling ho arbeidde med i sosiolingvistikk. Tema for oppgåva var eit fenomen eg straks kjende meg att i. Bidialektale, forklara førsteamanuensen, var folk som hadde lært seg to eller fleire norske dialektar i tidlege barneår, og som held dei fråskilde til bruk i ulike samanhengar opp gjennom livet.

Eg sende e-post og fekk ikkje berre svar, men tilbod om å tena som informant i eit lingvistisk nybrotsarbeid med tittelen «Den flerstemmige språkbrukeren: En sosiolingvistisk studie av norske bidialektale». Eg svara ja, og vart fylt av ein underleg byrgskap, ikkje ulikt det lagerleiar Marve Fleksnes opplever når han i episoden om «Blodgiveren» får veta at det er den eksklusive blodtypen AB rhesus minus som flyt i årene hans.

Eg, ein fleirstemmig språkbrukar.

Blant van Ommerens informantar fanst bodøværingar frå Setesdal og gudbrandsdølar frå Haugesund. Ei opplevde at læraren åtvara om at ho kunne verta disponert for psykisk sjukdom om ho heldt fram med å nytta to dialektar, medan ein heldt fram med å snakka sognemål til hunden då familien flytta til Valdres.

Visse funn i forskinga kjende eg straks att, særleg at bidialektale ofte skjuler at dei nyttar meir enn éin dialekt, «gjennom å unngå situasjoner som innebærer veksling eller gjennom å forholde seg taus». Som skapsiddis fann eg stadig nye meistringsstrategiar.

«Å vera tospråkleg er å ha to sjeler», sa Karl den store. Å ha to dialektar var å ha problem med å snakka i fasttelefon. Når kompisar ringde apparatet som stod på pianoet midt på stovegolvet, vart eg nøydd til å formidla kvar og når me skulle møtast, gjennom nøye utvalde formuleringar. I elleveårsalderen var det leikeavtalar. I sekstenårsalderen var det festlogistikk. Melodien til dei tre orda «Kor e konserten?» på høvesvis bergensk og stavangersk var som skilnaden på høgtysk og finsk. Formuleringane måtte vera kortfatta og nøytrale nok til å framstå fullstendig tonelause for ubedne tilhøyrarar. Eg vart snart ekspert.

Foreldra mine forstod etter kvart, om enn på eit reint teoretisk nivå, at eg snakka siddis utomhus. Eg utvikla ein slags stovedialekt som kombinerte stavangersk vokabular og grammatikk med eit utprega bergensk tonefall. Den brukte eg berre heime. For utanforståande tenkte eg det ville arta seg som noko frå ein skrekkfilm, der den mjuke stemma til Sigvart Dagsland kom ut or hovudet på Helge Jordal.

Men det var først som vaksen trettiåring at eg ufrivillig ramla heilt ut or skapet. Eg hadde nemnt for mor mi at eg skulle vera med i eit direktesendt radioprogram, og ho hadde funne tidspunktet i programbladet. Ho ringde så snart eg var komen or studio.

«Me sat og venta, men du kom jo aldri på. Det var ein som snakka om Russland der, men det var no ein stavangermann.»

Eg svelgde djupt.

«Mamma, det var meg.»

«Eg banna som dei gjer i bibelbeltet, eit teikn på at irritasjonen trass alt ikkje hadde nådd ur-nivå.»

For tolv månader sidan annonserte eg høglydt at eg, snopgalen bokmålsbrukar som eg er, i eitt år skulle skriva nynorsk på kvardagar og berre eta sjokolade i helgene. Begge lovnadene braut eg snart. Men annankvar månad har eg greidd å skvisa or meg eit essay for Dag og Tid, og eg vart dessutan spurd om eg ville lesa inn for ei slags radioavis. Det var i det beskjedne lydstudioet til den nynorske vekeavisa i Pilestredet det gjekk opp for meg: Når ein les ein skriven tekst høgt, er ein samstundes nøydd å ta stilling til kva slags dialekt ein legg i botnen.

Eg prøvde meg først på det språkhistorisk mest naturlege og las eit avsnitt med bergensk tonefall. Eg kasta raskt papiret frå meg, forferda. Det var som eg hadde stige ut or min eigen kropp og inn i kroppen til Jon Eikemo. Eg kremta og prøvde same avsnitt på stavangersk: noko betre.

Morgonen etter at artikkelen vart publisert, skrudde eg på mi eiga opplesing på telefonen medan eg stod og pussa tennene. Det lydde ikkje heilt gale, men det var noko merkeleg over det likevel. Eg kika i badespegelen medan eg lytta. Det var mitt eige andlet som stira tilbake, men liksom med barten til Ragnar Hovland frå bokomslag på nittitalet. Det var kome litt tannkrem i han.

Kan identitet vera knytt ikkje berre til språk og dialekt, men til skriftleg målform? Er det eigentleg umogleg å endra på sånt i vaksen alder, anna enn som eit eksperiment? Pluralis majestatis heiter det på latin, men det kongelege me er derimot utenkeleg. I enden av Karl Johan kan det ikkje bu nokon andre enn vi.

Veka før pride-veka var eg i Kaukasus. Der får du på kjeften om du går omkring med regnbogeflagg. Det har vorte så gale siste tida at ei foreining for lesbiske georgiarar sa dei vurderte å stenga dørene og flytta over til armenarane. Det finst rett nok eit par europeiske land som er endå mindre homovennlege enn Armenia, men det er Aserbajdsjan og Russland.

Det dei manglar i likestilling, tek Kaukasus att i etnisk samansurium. Eitt av dei hundrevis av folkeslaga i regionen er ubykhane. Språket var kjent for å ha berre to vokalar og åttiéin konsonantar, og når eg seier «var», er det fordi den siste som tala ubykhisk, tok med seg morsmålet i grava i 1992. Før han døydde, vart Tevfik Esenc vitja av lingvistar som spurde om eit språk eigentleg kvalifiserte som språk når ikkje eit minimum av to personar kunne nytta det til å kommunisera.

Og var det ikkje einsamt, spurde forskarane, at ingen i verda bortsett frå han sjølv forstod kva han sa?

«Nei», svara Esenc på tyrkisk, «for eg snakkar ubykhisk med Gud.»

I april skulle eg seia nokre ord i gravferda til far min. Eg hadde grudd meg til denne dagen av alle openberre grunnar, men ikkje ubetydeleg plass i hovudet tok ei murrande bekymring om kva slags dialekt eg skulle nytta under talen. Som venta var kyrkja full av familie og vener. Ikkje berre venene til pappa, men mine eigne òg.

Eg reiste meg og stod framfor kista på kyrkjegolvet. Å snakka stavangersk til tanter og onklar som hadde kjent meg sidan eg vart fødd, var knapt fysisk mogleg. Samstundes var det ein grueleg tanke å skulle snakka bergensk framfor folk eg hadde vorte kjent med i tenåra. Men valet av dialekt gav seg eigentleg sjølv. Eg vende meg kanskje fysisk til dei frammøtte, men talen var retta til den einaste i kyrkjerommet som ikkje lenger kunne høyra kva eg sa. Og til far min var eg nøydd til å snakka bergensk.

I boka Blikk for språk: Sosiokulturelle perspektiver på norsk språkvirkelighet (2021) skriv van Ommeren at bidialektalismen utfordrar førestillingar om «identitet (er), språklig renhet og autentisitet». Knapt i nokon situasjon er vel forventninga høgare om at talaren skal vera autentisk enn i sin eigen fars gravferd.

Van Ommeren og hennar kollega Et al, som er arabar etter namnet å døma, skriv vidare at det ikkje er erfaring med negative reaksjonar som gjer at nordmenn som lever med to eller fleire dialektar, kvir seg for å stå fram. Snarare er det «en form for forventning om reaksjoner» som gjer at bidialektale snik seg skuggeredde omkring.

Ingen kommenterte tonefallet på talen min. Til naud sa dei noko hyggeleg om innhaldet. Det var som om ingen brydde seg, berre eg.

Eg var ein tur på CC Vest her om dagen, der dei lokkar med «Oslos fineste handleopplevelse». Det er der kjendisane går når dei må på Brilleland eller Vinmonopolet. I parkeringshuset såg eg til dømes Siv Jensen. Mitt eige mål for turen var Clas Ohlson, for i samband med oppussing heime trong eg store mengder teip og bølgepapp og ti pappøskjer i ymse storleikar. Eg stabla sju stykk på hovudet medan eg betalte i kassa, og resten greidde eg pressa inn under armane før eg sjangla ustødig i veg.

Eg var ikkje komen forbi Meny-butikken før øskjer og papprullar fall ikring meg som lauvet om hausten. Det var umogleg for eitt menneske å bera så mykje på ein gong.

«Hekkan!»

Eg banna som dei gjer i bibelbeltet, eit teikn på at irritasjonen trass alt ikkje hadde nådd ur-nivå. Bergensk snakkar eg med mor mi og stavangersk med son min, så begge dialektar er autentiske sider av meg. Men banninga er gradert. Stavangersk til kvardags, men bergensk når det gjeld.

Medan eg plukka opp øskjer frå golvet, miste eg dei eg alt hadde under armen. Ein med-shoppar stod og betrakta meg, og til slutt kom han bort. Han skauv ei tom handlevogn over til meg, men vart nøydd til å peika oppi ho før eg skjønna kva løysing han foreslo.

«Ah! Takk skal du ha.»

Mannen smilte nøgd og kakka seg på skallen med ein peikefinger: «Bergenser.»

Så snudde han og gjekk. Det tok ein augeblink før eg greidde summa meg, men då ropte eg etter han så det gjalla i handlesenteret.

«Eg e òg født i Bergen!»

Nokre austlendingar snudde seg for å sjå kven det var som stod opp og ned og skreik på beste vestkant. Men den medynksame bergensar hadde alt runda ei utstilling av putevar hos Kid Interiør og var vekke, nærast som om han aldri hadde eksistert.

I Noregs land og rike har me knapt nokon minoritetsgrupper att som ikkje er representerte med ein interesseorganisasjon. Kvart språk, kvar religion og legning, kvar hobby, sjukdom og skavank har ei foreining med tilhøyrande medlemsblad. I postkassa heime får me informasjonsskriv ikkje berre frå Sagene Idrettsforening (stifta 1921), men Steinklubben (1965) og Norsk Herpetologisk Forening (1970). Organisasjonslivet famnar alt frå åsatru og aseksualitet til hekling og nokre former for flass.

Dei etniske minoritetane våre er sjølvsagt med, frå Norsk-Svensk Förening i Bergen til Hjælpeforeningen for Danske i Rogaland. Dei bifile har si foreining, dei bipolare òg. Sjølv biarbeidsgivarane og birøktarane har sine julebord. Berre ikkje dei bidialektale. Finst ikkje. Årsaka er kanskje at sjølv om me har to dialektar til felles, er det sjeldan dei same to. Noko skulle me vel finna å snakka om over ein akevitt, men i det sentrale er me åleine.

Om eg ein kveld skulle støyta på ein Jørn Hoel med dialekten til Mette-Marit, så blinkar me nok innforstått til kvarandre før me rir kvart til vårt. Han nordover og sørover på ei og same tid, eg sprikande vestover, til der eg språkleg høyrer heime.

Til bølgene utanfor eit nedlagt ferjeleie på Vestlandet ein stad.

Ivar Dale

Ivar Dale er senior fagrådgjevar i Den norske Helsingforskomité.