SLOVENIA

Håvard Rem

post@rem.no

Kvar er Europas hjarte? Eller i det minste: Kvar er staden der ein kan leggja fingeren og kjenna den europeiske pulsen slå? Ein stad som har samla opp i seg mest mogeleg av det europeiske, frå både aust og vest, nord og sør, av tru og tvil og ulike gudsomgrep, som i eit prisme? Eller som i ei krystallkule der ein kan sjå framtida til verdsdelen.

Vel, eg har kome dit no. Staden er ikkje Paris eller London, metropolar som eg for nokre år sidan ville ha tenkt låg eit hestehovud føre i utviklinga, men nei, dei ligg for langt vest til å vera representative for utviklinga i verdsdelen under eitt.

Titos barneborn

Staden er Slovenia, og hovudstaden er Ljubljana. På vegen sørover frå Island til Italia har eg stogga i eit land som i flatemål ikkje er større enn eit middels norsk fylke, til dømes Sogn og Fjordane, men som likevel er eit heilt Europa i miniatyr når det kjem til alt frå historie, geopolitikk og klima via innvandring, økonomi og demografi til mat- og drikkevanar, tru og religion.

Skilnaden er stor frå hovudstaden Podgorica i Montenegro, der den månadlege datapakka på mobiltelefonen vart slukt på nokre minutt under ei mellomlanding like kort som den korte flyturen vidare til Ljubljana, der det norske simkortet vert ein del av det europeiske nettet att, og eg kan nytta kartsøk og applikasjonar utan ekstra kostnadar.

Tim hentar meg i lufthamna. Han og kjærasten Sabina driv ein utestad i Ljubljana. Også når det kjem til mat og drikke, skal det syna seg at Slovenia speglar vanar frå heile kontinentet.

– Er Slovenia eit spritland? Eller går det i vin? Eller øl, spør eg når me nærmar oss Ljubljana.

Eg spør av vankunne. Eg har aldri vore i Slovenia før, men eg har vore i naboland der dei drikk vin som i Italia eller sprit som i Ungarn eller øl som i Austerrike.

– Her gjeld alle tre, svarar han med ein lått.

Meir enn eit halvt tusenår før slavarane erobra og gav namn til området som i dag heiter Slovenia, kom romarane. Der dei naturlege tilhøva låg til rette for det, pla romarane å læra dei erobra folka å dyrka og laga vin, men her var ikkje det naudsynt. Det hadde dei alt lange tradisjonar for. Dei neste dagane skal eg få smaka lokale kvitvinar av fremste klasse.

Rett nok er Ljubljana kjend for store kyrkjer, men dei vert små samanlikna med ein nær uendeleg bygning som me køyrer forbi på veg inn i sentrum: Pivovarna Union. Ølbryggeriet. Og ein er ikkje nabo til Balkan utan å setja si ære i å produsera brennevin basert på pære og plomme.

Eg fylgjer oppmodinga Paulus gav til kyrkjelyden i Thessaloniki: «Prøv alt, og hald fast ved det gode.» Måltida vert mange, men samtalen er den same: Kva med trua i landet?

I Ljubljana går bønene til Maria og betalinga i euro. Det dominerande biletet i dei overdådig utsmykka kyrkjene er ei fargerik Maria som sørgjer med den blødande sonen sin i fanget. Kontrastane er kolossale til dei to andre gudshusa eg vitjar i byen: ein moské og ei pinsekyrkje, der skrifta står i sentrum, der det er som om biletforbodet til ikonoklastane og moselova framleis vert oppretthalde.

Europa og Maria

Tim og Sabina vart eg kjend med for nokre somrar sidan på ein historisk stad som av mange vert rekna som fødestaden til europeisk sivilisasjon. Ja, sjølve namnet på verdsdelen vår har me etter ei kvinne som vart tvinga til å fara den lange vegen dit, ridande på eit dyr, og då ein gud gjorde henne svanger, fødde ho ein son som vart konge.

I ein så Maria-prega by som Ljubljana kan det vera greitt å opplysa om at den mytiske forteljinga ikkje kjem frå Bibelen, men frå gresk soge. Sivilisasjonsvogga stod ikkje i Betlehem, men på Kreta. Dyret var ikkje eit esel, men ein stut. Guden som befrukta henne, heitte ikkje Jahve, men Zevs. Namnet på sonen var ikkje Jesus eller Kristus, som tyder konge, men Minos, som òg tyder konge. Begge sønene døydde på forferdeleg vis, den eine på ein kross, den andre i kokande vatn, og begge fekk dei kvar sin sivilisasjon kalla opp etter seg, høvesvis den kristne og den minoiske.

Og namnet på kvinna, gudinna og kongemora, eit namn som altså vart namnet på verdsdelen vår, var – som ein no skjønar – ikkje Maria, men Europa.

Dei to kvinnene har forresten endå noko sams, eit felles opphav. Jamvel om det er i greskspråklege tekstar, Iliaden og Lukasevangeliet, dei har fått evig liv, kjem dei frå Midtausten, frå område som ligg heilt aust i Middelhavet, høvesvis Galilea og Fønikia.

Eg har aldri sett nokon peika på parallellane i den greske og kristne opphavssoga, og det kjem nok av at likskapen er heilt tilfeldig. Men interessant er han, for me veit jo at kristen og gresk kultur har ein annen ting sams: Dei vert begge rekna som opphavet til europeisk sivilisasjon.

Dei to kvinnene, Europa og Maria, står framleis som symbol for verdsdelen. Fyrstnemnde kan ein sjå bilete av på somme euromyntar og -setlar, men ikkje alle veit at sistnemnde har tilnamnet «Our Lady of Europe» eller «Nuestra Senora de Europa», då som Gibraltars skytshelgen, eit namn ho fekk i samband med krigar mellom muslimar og kristne. Ein moské i Gibraltar vart bygd om til ein heilagdom for Maria då ho fekk i oppgåve å verna heile verdsdelen mot invasjonar og vantru.

Og nett som den europeiske valutaen har Madonna l’Europa-kulten spreidd seg til land etter land, godt hjelpt av katolske EU-tilhengjarar. Symbolsk nok har ho fått sitt eige kapell i lufthamna til EU-hovudstaden Brussel.

Trusfridom

Viss Tim og Sabina held seg med ei barnetru, er det ikkje trua på Maria, som dei aldri har hatt, men trua på Tito. Foreldra til Sabina er lærarar, foreldra til Tim lækjar og kjemikar. Dei voks opp i storleikstida fram til Tito døydde i 1980, i Ljubljana, og dei feirar framleis partisandagen. Dei var ateistar og sosialistar i den slovenske delen av landet som var den mest liberale og velståande i eit Jugoslavia som var det mest liberale og velståande i austblokka. Tito (1892–1980) er ein av dei mest spektakulære figurane frå det førre hundreåret, og det fekk mykje å seia for utviklinga i Jugoslavia at han alt i 1948 – som den fyrste og einaste – braut med Stalin, med ein sjølvtillit som kom av at partisanane sjølve hadde kasta ut nazistar og fascistar, utan stønad frå Den raude armé. Kommunisme vart sosialisme, Moskva-styrt internasjonalisme vart nasjonalisme, og ein viss grad av marknadsøkonomi vart innført.

Og ein viss grad av trusfridom vart innført. Difor vart eg alt som gut merksam på Tito, når far min hadde vore på bibelsmuglartokt bak jarnteppet og heime fortalde meg at han senka skuldrene i Jugoslavia, der Bibelen kunne liggja framme på hattehylla i bilen utan å verta konfiskert.

Sabina og Tim voks ikkje opp med kristendom, som mange i vest, men heller ikkje med ei kyrkje som vart forfølgd, som mange i aust. Kan henda er det difor tilhøvet deira til kristendomen er meir ope enn hatsk, slik det har vorte for ein del ikkje-kristne eg kjenner heime. Tim seier:

– I dag må kvar og ein finna ut av det sjølv. I dag kan ein ikkje ta over eit livssyn berre av di det har vorte utvikla gjennom lang tid. Ein må sjølv utvikla livssynet sitt. Det finst inga endeleg sanning.

Sabina har eit meir åndeleg enn materialistisk tilhøve til livet, om det kjem til pengar, konsum eller livssyn. Ho har ei open haldning til kristentru, som for henne er like eksotisk som yoga ein gong var – noko ho no driv med dagleg. Ho fortel:

– I generasjonen vår vert dei brotne heilt, dei lange tradisjonane som fekk ein knekk i førre generasjon. Me kjem ikkje til å døypa borna våre, og det gjer heller ikkje andre par me kjenner.

Gudsomgrepet

Teiknar du ein kross over det europeiske kontinentet – éin diagonal frå London til Istanbul og éin frå Madrid til Moskva – vil dei møtast i Slovenia. Historisk står slovenarane med eitt bein i Aust-Europa, som ein del av det tidlegare Jugoslavia, og eitt bein i Vest-Europa, som det best integrerte av dei nye medlemslanda i EU og NATO. Dei er sjølvsagt ein del av Sentral-Europa, og av di dei deler grense med Kroatia og Italia, høyrer dei til Sør-Europa. Dei to millionar innbyggarane i det vesle landet har skikkelege vintrar, med fjell høgare enn dei høgaste i Noreg, men dei har òg middelhavskyst og -klima.

«Aust er aust og vest er vest, og aldri skal dei to møtast», skreiv Rudyard Kipling i «Balladen om aust og vest», men for Europas del møtest dei – i Slovenia. For å skriva om på eit eventyr: Landet ligg austanfor vest og vestanfor aust. Slovenia ligg så langt vest som dei slaviske folkeslaga og språka kom under den store vandringa inn i Europa etter samanbrotet til Romarriket, og Slovenia ligg så langt vest som kommunismen kom i det førre hundreåret.

Reknar me den andre vegen, ligg Slovenia så langt aust ein djup europeisk integrasjon har kome, med euro som valuta, og med den høgaste skåren for levestandard og menneskeleg utvikling (HDI) mellom land og område i den tidlegare austblokka. På den europeiske HDI-indeksen ligg Slovenia i midten, med eit tal som òg er det europeiske snittet, med 15 land etter seg og 15 land, alle vesteuropeiske, føre seg.

Eit døme på at Slovenia, med si fortid, ser ut til å føregripa framtida elles i Europa, gjeld ikkje mindre enn sjølve gudstrua og gudsomgrepet, med implikasjonane det har for til dømes synet på eit liv etter dauden.

Ein europeisk tendens dei siste åra har vore at både monoteistane, som trur på éin gud og eit etterliv, og ateistane, som ikkje gjer det, tapar noko terreng til dei som trur på ei skapande kraft i tilværet, eller kva ein no skal kalla henne eller det – ei tru som for somme er panteistisk, for andre noko anna, og som omfattar ulike syn på etterlivet.

Om tendensen held fram, vil verdsdelen under eitt nærma seg Slovenia, som er det europeiske landet der gudsomgrepet er jamnast fordelt mellom dei tre syna, med om lag ein tredel monoteistar, ateistar og skaparkrafttruande. Jamvel i dei sekulariserte, tidlegare lutherske landa i Nordvest-Europa ser denne balansen ut til å kunna verta framtida, av di desse landa har ei etter måten stor innvandring og tilvekst av katolikkar og muslimar, og somme karismatikarar, som jo alle er monoteistar, og ikkje berre det: I desse konfesjonane trur dei på oppstoda, på livet etter livet, og alle tre trur òg at son til Maria ikkje er daud, der han ligg i fanget hennar, men at han er i himmelen og at han i dei siste tider skal koma attende til jorda for å rydja opp.

Dette er ei tru dei mange slovenske barneborna til Tito ikkje deler, men som dei fleste av dei ser ut til å leva greitt med, opptekne som dei er av å vidareføre balansen som «president på livstid»-Tito oppretta og heldt i ein menneskealder.