Dersom du plutseleg skulle oppleva at du ikkje lenger finn ord, at du bablar, at du blir skeiv i andletet eller svak i handa eller i foten, ja, då kan det henda at du har fått hjerneslag.

I så fall er det berre éin ting å gjera: Ring 113!

Hjerneslag kjem som regel av at ei blodåre går tett eller blir plugga att av ein blodpropp som kjem siglande inn i hjernen med blodstraumen, frå halsen eller frå hjarta. Då vil det på få minuttar danna seg eit infarkt i hjernen – eit område der nervecellene døyr. Men kring dette infarktet kan det vera eit større eller mindre område der nervecellene berre er svimeslegne, slik at dei sluttar å fungera. Med god akuttbehandling og iherdig opptrening kan desse områda bergast, slik at hjernecellene livnar til att, og tapte funksjonar kjem tilbake.

I nokre få av slagtilfella er det ei hjernebløding som ligg bak. Symptoma kan vera dei same som ved blodpropp, men behandlinga er heilt annleis. Ved hjernebløding vil det sjølvsagt vera ugunstig med blodfortynning, sidan det kan forverra tilstanden. Derimot kan det stundom vera aktuelt med operasjon for å fjerna blodet som trykkjer på hjernen. Difor er det viktig å skilja mellom dei to slagtypane. Til det trengst snøgg biletdiagnostikk med CT (datastyrt røntgen) og eventuelt MR. Deretter kan ein gå vidare med skreddarsydd akuttbehandling.

Her i landet er det låg terskel for sjukehusinnlegging ved mistanke om hjerneslag, sidan det er svært mykje å vinna på rask behandling – helst innan fire timar. Difor førekjem det rett som det er at nokre av dei hasteinnlagde likevel ikkje har slag, men tilstandar som kan likna – til dømes eit anfall av epilepsi eller migrene.

Ein røyrleggjartanke melde seg tidleg blant forskarane: Dersom me berre fekk opna den tette blodåra, kunne me kanskje berga nokre hjerneceller og tilhøyrande funksjon? Til dømes ved å staka opp blodåra eller løysa opp blodproppen med Plumbo-liknande medisin? Problemet har vore at gjenopninga må skje snøgt, sidan hjernecellene tek til å døy etter få minuttar utan blodforsyning.

I 1995 kom ein endeleg fram til eit medikament som kunne injiserast og løysa opp blodproppar, tPA (tissue plasminogen activator). Dette gjorde at slagbehandlinga vart pågåande og snøgg i staden for berre avventande. Fleire studiar viste at medikamentet i mange tilfelle opna det tette blodkaret, noko som resulterte i mindre infarktområde og betre funksjon – om ein berre kom til innan dei første timane.

Dei siste åra er det i tillegg blitt mogeleg å fiska ut blodproppar under røntgenkontroll (trombectomi), i nokre tilfelle med slåande betring i tilstanden etter få timar.

I Noreg har me sidan midt på 1990-talet fått fleire og fleire slageiningar og frå 2004 eit eige hjerneslagregister. Det reflekterer ei meir aktiv innstilling til akuttbehandling og rehabilitering. Registeret er landsdekkjande og gjev gode data om kvaliteten i behandlinga.

Til dømes viser tala for 2021 at nær 60 prosent av pasientane i Stavanger og Drammen vart innlagde innan fire timar, medan det andre stader var berre 30 prosent. Når variasjonen er så stor, må me tru at det er mogeleg å forbetra dei svakaste resultata.

Dei fleste som får slag, blir i dag lagde direkte inn på ei slageining og får spesialisert behandling og rehabilitering med det same. Saman med betre førebygging har nye behandlingsmetodar og god organisering gjeve overtydande resultat.

Hjerneslag er framleis ein folkesjukdom som tek liv og gjer at mange blir uføre. Men dei siste 30 åra har me sett at langt færre nordmenn får slag, og at risikoen for å døy av sjukdomen er kraftig redusert. Kvinner kjem som vanleg best ut; dei utgjer under helvta av slagpasientane og får slag fem år seinare enn menn, i gjennomsnitt når dei er 77 år gamle.

For 2021 rapporterte Hjerne­slagregisteret at om lag 10.000 vart råka av slag, og knapt 10 prosent av desse døydde den fyrste månaden – klårt færre enn for ti år sidan. Tre månader etter slaget var to av tre blitt sjølvhjelpne.

Førebygging av slag skjer ved å påverka risikofaktorar som høgt blodtrykk, høge kolesterolverdiar, hjarteflimmer og usunn livsstil – faktorar som me finn att hjå 80 prosent av slagpasientane. Etter eit slag er det spesielt viktig å sikra god blodtrykksregulering, sidan det elles er ein viss risiko for tilbakefall.

Hjerneslag kan også råka unge personar som lever sunt og er heilt utan kjende risikofaktorar. Difor treng me stendig og visjonær utvikling av behandlinga og tilhøyrande logistikk. Luftambulanse med CT-maskin har vore diskutert for å sikra snøgg diagnostikk. Eller kva med telemedisin med mobil og deretter ein enkel tablett i heimen for å løysa opp blodproppen?

Den som lever og har helsa, får sjå.

Haldor Slettebø