Av dei alvorlege spørsmåla menneska har streva med til alle tider, har dette vore eit av dei vanskelegaste: Kva kom først, høna eller egget? Ei rekkje skildringar av korleis dinosaurane (som la egg) utvikla nebb og fjør og venger og etter kvart vart til det vi i dag kjenner som fuglar, har gitt oss det definitive svaret: Egget kom først, så kom høna.

Men kva synest høna sjølv om dette spørsmålet, eller rettare: Når den same høna skal leggje egg nesten dagleg i over eitt år, kva slags liv er det?

Verpe eller ikkje verpe

Ei høne spør seg ikkje om ho skal verpe eller ikkje, ho er avla fram til å ha eit finstemt system regulert av hormon og lys som gjer det mogleg å ha eggløysing omtrent kvar 25. time. Frå eggløysinga tek det fire timar før eggekviten er på plass, så ligg egget dei neste 19 timane inne i skalkammeret, der skalhinna og det ytre kalkskalet kjem på plass. Rett før verpinga får egget den endelege fargen og eit vernande ytterlag. Verpinga er styrt av lyset, slik at høna som regel legg egget tidleg om morgonen, og så er det «på ’an igjen».

Framtida er hydrolyse

Norske høns byrjar å leggje egg når dei er om lag 20 veker gamle. Unge høns legg små egg med tjukt skal, med alderen blir egga større og skalet tynnare. Høna treng heile 3 gram kalsium om dagen til eggproduksjonen, kalk som skal hentas ut frå blodet og knoklane, det stiller store krav til fôr og miljø. Høns som ikkje klarer å dekkje mineralbehovet, vil bli gradvis svekte og beinskjøre.

Etter litt over eitt år i verpeteneste blir det for stor variasjon i eggekvaliteten, og hønsa blir som regel slakta etter 58 veker med egglegging. Eller rettare: Sidan vi har slutta å ete høns her i landet, blir dei stort sett avliva i fjøset og destruerte. For restane frå slakting av kylling og kalkun er det oppretta ein nyskapande bioprosessteknikk, «kontinuerleg enzymatisk hydrolyse», der dei produserer reinsa protein og oljer som kan brukast til menneskemat.

For dei om lag 4 millionar hønsa som blir avliva i året, kan det difor, om dei er heldige, bli ei framtid innan enzymatisk hydrolyse.

Dei færraste bur i bur

I Noreg bur ni av ti verpehøns i fleiretasjes, opne fuglefjøs (aviarium), nokre få i økologiske fjøs der dei òg skal ha høve til å vere utandørs, og resten i såkalla innreidde bur. Dagens fjøs og bursystem er laga slik at dei skal oppfylle dei mest grunnleggjande behova for rørsle og anna åtferd: å kvesse/slite klørne, å bade i strø eller sand og å sitje på vagl.

Gammaldagse nettingbur vart forbodne i 2012, men det er likevel mange høns som slit med hakking, fjørtap og mobbing. Høns som bur i opne fjøssystem, får større fridom, men har òg høgare førekomst av skadar og sjukdommar enn dei som lever i mindre grupper inne i bur.

Avl og miljø

Ein kylling som blir klekt i eit rugemaskin, er morlaus. Hannkyllingen blir avliva, hokyllingen blir send rett på internat når ho er éin dag gammal. I staden for eit par veker under dei vernande vengene til mora må ho tilpasse seg livet i eit stor oppalsfjøs.

Det kan høyrast litt brutalt ut, men høns som skal bu i opne fjøssystem, har i alle fall ikkje godt av å vekse opp i bur. Norske forskarar fann ut at unghøns som vaks opp i meir komplekse miljø, vart modigare og smartare, men samstundes vil dei etter ein slik oppvekst vantrivast om dei blir plasserte i bur som vaksne.

Avl kan med andre ord ikkje løyse dette åleine, også for høns er ein trygg og stimulerande oppvekst viktig for å få eit godt liv.

Brotne brystbein

Eit anna vanleg og, i alle fall for høna, alvorleg problem er brotskadar i brystbeinet (kjølbeinet). Det store brystbeinet er laga for å gje godt feste for flygemuskulaturen, men moderne høns har i praksis lite høve til å bruke desse musklane, sjølv om dei lever i opne fuglefjøs.

Det kan sjå ut til at nett tilhøva i slike fjøs kan gje auka risiko for beinbrot; fuglane flyg litt ukontrollert rundt og kolliderer med vaglepinnar, drikkeautomatar eller anna innreiing. Brystbeina ser ut til å vere for veike.

Internasjonale studiar viser at mot slutten av verpetida førekjem slike skadar hos meir enn 90 prosent av høns, tala er truleg høge også i Noreg. Mange årsaker er granska: genetikk, fôring, mineralbalanse, stress frå ein slitsam jobb med egglegging.

Enno veit vi for lite om kva beinbrota kjem av, og korleis dei kan førebyggjast.

Arve Nilsen