Sopp som angrip huda, er vanleg hos både dyr og menneske over heile verda. Desse soppane høyrer til ei soppgruppe som blir kalla dermatofyttar. Du finn dei både i jord, på dyr og på menneske. Fleire kan smitte mellom ulike dyreartar og nokre frå dyr til menneske (zoonosar). Infeksjon med slike soppar gjev ofte sirkelforma område med hårtap og utslett, noko som har ført til det folkelege namnet ringorm.

Her i Noreg var det i 1970-åra vanleg med infeksjon av soppen Trichophyton verrucosum hos storfe. Vaksinering og aktiv kamp mot smittespreiing førte til at denne typen ringorm var nesten utrydda her i landet i 2010. No spreier sjukdommen seg på nytt, særleg i kjøttfebesetningar i Rogaland.

Smittsamt

Storfe kan bli smitta av andre artar av dermatofyttar frå både hest og katt, men i Noreg er det storfevarianten (T. verrucosum) som er vanlegare og meir smittsam, og det er ein meldepliktig sjukdom.

Symptoma er hårtap og dei karakteristiske ringforma utsletta med skorper og flassing. Soppen spreier seg som annan sopp, med sporar. Direktekontakt mellom dyr på fellesbeite og ved sal av livdyr er kjende smittevegar. Under gunstige forhold kan sporane òg overleve mange år i miljøet, spesielt i gamle fjøs med veggar og innreiing av tre.

Korleis infeksjonen med slike dermatofyttar går føre seg, er komplisert å forklare, men dei er det vi kallar keratinofile – eller med andre ord: Dei trivst best på hud og hår. Og soppen kan berre angripe hår, negler og intakt hud der han kan slå seg ned utan å komme i kontakt med immunforsvaret til verten.

Etter å ha etablert seg på overflata skil soppane ut enzym som bryt ned hornlaget og endrar den naturlege pH-en i huda frå svakt surt til basisk. Etter det kan soppen spreie seg nedover i vevet. Hårsekkene blir ofte øydelagde, og det er gjerne der det òg blir sekundære bakterieinfeksjonar. Ringorm på menneske angrip helst ungar, og merkeleg nok fleire gutar enn jenter, og som ved andre soppinfeksjonar er det ofte ein føremon (for soppen) at immunforsvaret til verten på eit eller anna vis er svekt på førehand.

Skabbskolt

Frå gamalt har ringorm av ulike typar vore ein svært vanleg sjukdom hos menneske, særleg hos barn – der dei mest alvorlege symptoma var hårtap saman med sekundære infeksjonar og byllar oppe på hovudet. Då ein mangla kunnskap om årsaka og ikkje hadde effektiv medisin, spreidde dette seg raskt på skular og der ungar budde tett. I England på 1800-talet var det rekna som stor skam å vere ein «skabbskolt».

Liknande tilhøve finn vi òg i dag, til dømes i India, der talet på sjuke er aukande og mange får store plager på grunn av sein diagnose og mangelfull eller feil behandling.

Ein meir spesiell smitteveg er via sveitte matter i gymnastikksalar eller på treningssenter. Særleg skal dei som trenar bryting, ha stor risiko for å bli smitta.

I ein fransk studie av ringorm hos menneske i tida frå 2004 til 2016 fann dei meir ringorm dei siste fire åra. I materialet deira var det ein sterk samanheng mellom å ha ringorm og å ha hatt direkte eller indirekte kontakt med storfe – og forskarane undra seg over at det verka som sjukdommen var meir utbreidd i år med høg temperatur og mykje regn. Ringorm kan vere ei av dei mange plagene som kjem til å trivast godt med dei menneskeskapte klimaendringane.

Ringormens herre

For 25 år sidan vart det funne ringorm i fleire tusen besetningar kvart år i Noreg. I enkelte område var alle besetningane smitta, i tillegg var ringorm ein vanleg diagnose hos folk. Frå 1979 vart det sett i gang systematisk vaksinering. Vaksinen verka så effektivt at mykologar ved Veterinærinstituttet kalla han ringormens herre. Saman med behandling og nedslakting av smitta dyr gjorde vaksinen det mogleg å slå ned smitten, og i 2010 var sjukdommen nesten utrydda.

Men der sjukdommen vart utrydda, har dei slutta med vaksinering, og sidan 2018 har ringormen spreidd seg på nytt i storfebesetningar på Vestlandet, særleg blant dei som driv med kjøtfe.

I november i fjor var det raud smittealarm i Sør-Rogaland, og all omsetning av levande dyr vart forbode, med mindre dyra var vaska med jod og undersøkte av veterinær. Med kjøtfe er det eit problem at dei ofte manglar dei typiske hudlesjonane, og smitta dyr har få, atypiske eller ingen skadar på huda. Då er det vanskeleg å plukke ut dei individa og dei stadene på kroppen som skal undersøkjast. Men ein ny metode der dei børstar dyra for å samle prøvemateriale, ser ut til å gje betre resultat.

Ringorm, eller rettare dermatofyttar, er ein type sjukdomsagens som vil vere vanleg hos både menneske og husdyr i all framtid. Kunnskap om verdien av god smittehygiene og om samanhengen mellom sjukdom hos folk og dyr (ei helse) er naudsynt for å unngå meir sjukdom og meir medisinbruk.

Arve Nilsen