Dei tre skulpturane eg har sett meg føre å oppleva dei neste dagane, er alle uttrykk for omveltingar i kunstsoga. Personane dei framstiller, har svært ulik bakgrunn: Den fyrste er krigar, den andre prest og den tredje boksar. Men det skulpturane har sams, er at dei gjev oss augeblikksopplevingar av ekte menneske som kjempar for livet – ein strid som skal enda i nederlag.

Historia gjentek seg aldri, heller ikkje kunsthistoria. Men nokre generelle trekk ved utviklingane ser ut til å venda attende til ulike tider i ulike kulturar. Slike omveltingar i kunstsoga har alltid fascinert meg.

Antikkens barokk

Eit døme eg som musikar kjenner godt til, er det som hende i musikken kring 1600, i overgangen frå renessansen til barokken. I renessansemusikken dyrka ein klassiske ideal som klåre proporsjonar og balanserte uttrykk, noko som gav han eit allment og tidlaust preg. Men i barokken endra dei estetiske preferansane seg: Musikken skulle uttrykkja kjensler, han skulle tala direkte til hjartet utan omvegen gjennom intellektet, og då måtte dei strenge reglane for balanse og harmoni brytast. Det var kontrastane og det spontane barokkomponistane dyrka: hat og kjærleik, eufori og desperasjon, triumf og totalnederlag.

Noko liknande hende i skulpturkunsten i den greske verda på byrjinga av 300-talet f.Kr., i overgangen mellom den perioden me kallar «klassisk» (480–323 f.Kr.) og den me kallar «hellenistisk» (323–31 f.Kr.). I framstillingsmåten blei det allmenne her avløyst av det spesielle, for det blei viktigare å fanga den usminka røynda i augneblinken enn det ideelle og tidlause.

Slik sett er hellenismen antikkens barokk, og det er denne stilretninga dei tre skulpturane høyrer til.

Kapitolmuseet

Sidan skulpturane står på kvart sitt museum her i Roma, har eg sett av tre dagar, og fyrste dagen er det Kapitolmuseet eg vil ta føre meg. Men det lir fram mot middagstider før eg kjem meg av garde. For gårsdagen blei ein dryg tørn: Eg sette meg føre å gå den fyrste halvannan mila av Via Appia, den viktigaste av dei sørgåande oldtidsvegane ut or Roma, som er pryda med kreative romerske gravmonument. Tenkjer du å ta denne turen, så leig deg heller sykkel. Å gå i timevis i steikande sol langs den dels sterkt trafikkerte landevegen var ingen god idé.

Kapitolmuseet ligg på den lågaste av Romas sju mytiske høgder, Kapitolhøgda, og er samla kring ein vakker, trapesforma plass utforma av sjølve Michelangelo. Ei vid trapp – òg trapesforma – fører opp, og i dag lyt turistane gå spissrotgang mellom poserande brudepar. Ein staseleg ryttar med heva høgrearm helsar oss der oppe frå; dette er ryttarstatuen av den heidenske keisaren Markus Aurelius. Slike bronseskulpturar blei mest utan unnatak smelta om i mellomalderen. At Markus Aurelius overlevde, kan ha å gjera med at folk trudde han var Konstantin den store, altså ein kristen keisar.

Den kapitolinske ulvinna

Kapitolmuset blir rekna som det eldste museet i verda. Det går attende til 1471, då pave Sixtus IV skjenkte Roma ei samling antikke skulpturar, og blei i 1734 opna som offentleg museum.

Inngangen er i bygningen til høgre, der eg alt i gardsrommet møter dei første ikoniske kunstverka: restane av keisar Konstantins kolossale statue frå 300-talet e.Kr., som stirer med guddommeleg fjernt blikk i veggen framfor seg. I den største salen står den originale ryttarstatuen av Markus Aurelius – statuen framføre museet er ein kopi. Mest folksamt er det i Sala della Lupa. Her står nemleg det mest kjente symbolet på Roma, Den kapitolinske ulvinna. Dette bronsearbeidet blir tradisjonelt rekna som etruskisk og datert til kring 500 f.Kr., men nyare forsking har funne indisium som peikar på mellomalderen. I renessansen blei skulpturen supplert med to velfødde ungar som diar frå dei noko overdimensjonerte ulvepattene. Dette er Romulus og Remus, Romas mytiske grunnleggjarar.

Kva kjenner eg når eg ser på dette ikoniske kunstverket? Ganske lite, diverre. Eg har sett det brukt og misbrukt så ofte at eg ikkje greier å ta stilling til det – her i Roma prydar det alt frå restaurantparasollar til kumlokk og overfylte søppelspann.

Døyande gallar

Så er eg der, i rommet med skulpturen eg kjenner så godt frå kunstbøkene, men aldri har sett ved sjølvsyn: I det kvite ljoset frå renessansevindaugo står ein låg, avlang sokkel med ein naken krigar på. Han heng tungt med hovudet, det er så vidt han greier å halda seg oppe. Med vridd overkropp stør han seg med eine handa i bakken og den andre over det høgre kneet. Blodårene på armane og leggene svulmar, og han pustar tungt gjennom den halvopne munnen, for han er dødeleg såra av sverdet til fienden, som har råka han i sida. Sitt eige sverd har han lagt frå seg.

Døyande gallar, blir han kalla, denne romerske kopien i marmor av det som truleg var ein hellenistisk original i bronse frå 220 f.Kr., kanskje frå Pergamon i det greske Vesleasia.

Gallaren fall ikkje i Gallia, men nettopp i Vesleasia. Der herja det keltiske, galliske folkeslaget som grekarane kalla «galatarar», heilt til det blei knust av den greske kongen Attalos 1. Området i det sentrale Vesleasia blei heitande Galatia – me kjenner det frå nytestamentet, frå «Galatarbrevet», som Paulus sende dit for å refsa den lokale kyrkjelyden.

Krigsfotografi

«I eige blod han finn sitt lægje/ men held seg upp på spana arm», skreiv Olav Nygard om denne statuen i diktet «Døyande gallar» frå 1915. Hadde han sett gipskopien som finst i Nasjonalgalleriet i Oslo? Her i Roma står skulpturen fritt i rommet, slik at eg kan granska han frå fleire kantar. Det er viktig, for kunstnaren, som me ikkje kjenner namnet på, har her makta å skapa eit verk som toler å bli sett frå alle vinklar. Det som grip meg, er den usmika realismen. For det er noko djupt menneskeleg ved den barbariske krigaren, som syner respekten grekarane hadde andsynes den djerve fienden.

Kunstnaren har framstilt han naken, ein heroisk og ideell nakenskap me kjenner frå statuane i den klassiske perioden i gresk kunst. Men det som gjer denne skulpturen typisk for den hellenistiske kunsten, er at han viser oss eitt unikt menneske med sin unike lagnad. Me opplever ein avgjerande augneblink, frosen for æva som på eit godt krigsfotografi.

Typisk er òg interessa kunstnaren syner for den framande kulturen til krigaren, for både halsbandet, barten og det me i dag ville kalla «hockeysveisen», var typisk for galatarane. Realismen viser seg òg i banesåret. Det får tankane til å vandra: Mellom sidebeina i venstre bryst piplar det som må ha vore lyst og skummande blod, frå den punkterte lunga, slik eg har sett det etter å ha fått inn eit godt lungeskot på hjort. Kan henda er øvre del av levra hans òg skadd, men sverdklinga kan ikkje ha nådd langt nok inn til at hovudpulsåra er kutta; då ville han vore død på få sekund.

Laokoongruppa

Morgonen etter legg eg i veg over Tiberen til Vatikanmuseet, som hyser verdas største samling av antikk kunst. Kvart år kjem det fleire besøkjande hit enn der er innbyggjarar i Noreg, noko den fleire hundre meter lange køen framfor inngangen vitnar om. Men køen slepp eg unna. For ein av munkane i klosteret der eg bur, kjenner ein prest i Vatikanet – ein amerikanar som fører meg inn «bakvegen» til museet, gjennom den private delen av pavepalasset.

Det hellenistiske kunstverket eg er komen for å sjå, er den såkalla Laokoongruppa, ein gruppeskulptur i marmor som i 1506 blei funnen i jorda under vinrankene på Esquilinhøgda (ei anna av Romas sju høgder). Skulpturen framstiller ein eldre mann som held seg godt for alderen, med frodig, flaksande hår og kraftig muskulatur. Flankert er han av to unggutar, den venstre tydeleg yngre enn den høgre. Alle kjempar for livet, for to fælslege slangar som må vera over sju meter lange, har tvinna seg kring dei. Kampen går mot slutten; den eine slangen har bite seg fast i hofta på mannen, og den andre er i ferd med å festa tennene i brystkassen på den minste guten.

«Eit fiksert lyn»

Det er den trojanske Apollon-presten Laokoon og sønene hans me ser. Laokoon hadde gjennomskoda den slue planen til grekarane, den som gjekk ut på å lura ein trehest fylt med greske soldatar inn i Troja. Presten åtvara medborgarane, men dei ville ikkje høyra; i vilt raseri gauv han så laus på trehesten med lansen sin. For dette straffa gudinna Athene presten ved å la slangar stiga opp or havdjupna for å drepa både han og prestesønene.

Av alle som har skildra dette kunstverket, tykkjer eg Goethe lukkast best. For då han såg det i flakkande fakkelljos ei natt i 1780-åra, kalla han det «eit fiksert lyn, ei bylgje som blei til stein i den augneblinken ho braut mot breidda».

Fascinerande med Laokoon er den ubrotne kampviljen, for sjølv om han veit at gudane har avgjort lagnaden hans, strittar han heltemotig imot til det siste. Både Laokoon og gallarkrigaren veit dei skal døy. Det som gjer den tredje hellenistiske skupturen eg skal sjå, så spesiell, er at lagnaden til den avbilda framleis ikkje er fastlagd.

Romas nasjonalmuseum

Tredje føremiddagen går eg opp trappene til Palazzo Massimo alle Terme, eit av bygga til Romas nasjonalmuseum, som ligg kloss i Romas hovudjernbanestasjon. I andreetasjen står – eller snarare sit – ein boksar som er det sterkaste hellenistiske kunstverket eg kjenner til.

Medan dei to andre skulpturane truleg er kopiar i marmor av greske originalar i bronse, er Kvilande boksar eit ekte gresk bronsearbeid, sannsynlegvis frå 100- eller 200-talet f.Kr. Denne boksaren har lite til sams med dei ideale framstillingane av atletar i den klassiske greske perioden. For sjølv om han er sterk som eit eiketre, veit han sjølv at han er sårbar og kanskje kjem til å tapa boksekampen som no nærmar seg slutten.

Dei djupe kutta i andletet og på overkroppen, dei blodige «blomkåløyro» og den flate boksarnasen vitnar om at motstandaren har gjeve han skikkeleg juling. Panna har urolege folder, og han har enno ikkje fått att pusten heilt. Spørjande og med halvopen munn kikkar han opp, kanskje mot trenaren eller managaren – «er det i det heile gagn i å kjempa vidare?»

Sjur Haga Bringeland

Sjur Haga Bringeland er musikar og fast musikkmeldar i Dag og Tid.

Neste veke: Pantheon, den romerske antikkens mest nyskapande byggverk