Det er 15. mai, kvelden før galeasen Svanhild tek med seg si nyskøyta mast og vender baugsprydet mot Lerwick i Shetland. Skippar Ove Henning Smelvær, Jorunn Reisæter, Asle Espeseth og eg står på kaia og ovundrar verket. Alle bommar, gaflar, blokker og segl er på plass. Ingen delar til overs, puslespelet er komplett.

Eller er det det? Det største enkeltelementet på brettet er storseglet. Her sit dei fleste blokkene og dei lengste taua, og utan dei kan vi gløyme å nytte seglkraft for å kome oss til Lerwick. Det ser bra ut – men vi har enno ikkje reist seglet, og veit difor ikkje om det fungerer.

16 timar til avgang. Dagane har vore lange i eit par veker no, og vi er slitne. Orkar vi?

Sidan alternativet i verste fall er ikkje å få segle i det heile dei nærare 200 nautiske mila det er over til Shetland, orkar vi jo å reise seglet. Heldigvis, får vi kanskje seie, sjølv om vi ikkje tenkte nett slik nett då: for vi finn feil, og feil er monaleg vanskelegare å rette i vind og sjø. Eit tau kjem ut av blokka på feil side – det vert liggande med ein knekk og kjem til å enten rykke blokka laus eller bli gnaga av. Ideelt sett burde vi kanskje ha tredd om heile tauet, men problemet kan løysast ved å snu blokka. Det er berre å finne fram seletøyet.

Når vi har fleire blokker og tau i masta enn vi treng for å segle, er det nemleg for slike høve. Dei er arbeidsliner. Eg hektar meg inn i ei, klatrar opp vantet så høgt det går og vert heisa opp til blokka som skal snuast. Med meg har eg ei blokk til som eg hjelper meg med. Å snu den feile blokka går greitt.

Medan eg sit der oppe, ser eg på jobben vi har gjort. Kjenner på tau, tre, stål eg har vore med på å sette saman. I morgon tidleg får alt dette massevis av press på seg, det er meldt bra med vind. Skal vi segle, har vi ikkje anna råd enn å stole på vårt eige arbeid. Og segle skal vi.

Tolv vaksne og tre born er meir enn klare avreisedagen, som kjem med endå litt meir vind enn det var meldt. Retninga er fin: ein frisk bris frå nord–nordvest skal stå seg godt når vi skal sørvestover.

Innimellom øyane er vinden råsete, ustabil og borti ein liten kuling i kasta. Vi bestemmer oss for å vente med å sette segl til vi er utanfor Kinn, siste øya i Flora-skjærgarden, og nærare ope hav. Slik får vi utsikta mange ville misunnt oss idet vi set segla for fyrste gong – og det er nok på langt nær fyrste gong Kinnaklova og den ni hundre år gamle steinkyrkja ser folk bakse med tunge segl.

Vi legg skuta med baugen opp i vinden slik at det vert minst mogleg press i duken medan vi heisar segla. Så byrjar vi bakarst og jobbar oss framover: mesanen stabiliserer skuta. To personar på kvart fall – klofallet sit inst på gaffelen nærast masta medan piggfallet hever spissen – og ein som passer på skøyten i akterkanten. Same prosedyre med storseglet, berre i større skala: Her er det såpass tungt å sette seglet at vi brukar handspelet for å få inn den siste meteren på klofallet. Til sist forsegla, frå inst til ytst: fokke, klyver og jagar.

Deretter den magiske augneblinken: då vi fell av litt til babord, sløkker maskinene og lèt nordavinden få tak. Segla fyller seg. Det knirkar og knakar og blafrar og slår aldri så lite – det er ikkje uvanleg. Masta står. Skuta sig framover, sørvestover, dit vi skal.

Ei blokk som har hengt seg opp i nettet, er ei kjærkomen orsaking til ein tur utpå baugsprydet. Dette er nemleg den aller beste staden å nyte både syn og kjensle. Her ser ein kor baugen bryt og skubbar sjøen til side, kor skroget stadig slepper han inn att akterover og lèt sjøen få ta over att i kjølvatnet. Kor segla står glatte og fulle av vind som både dreg og dyttar samstundes.

Ein kjenner korleis skuta leikar seg i den ruskete sjøen. Om nokon av oss halvlandkrabbar må gje oss over og mate heilvasskrabbane, er ikkje slikt vêr noka utfordring for skrog og rigg bygd for nett denne kysten og desse forholda.

Det gjeld å nyte augneblinken, for idyllen varer ikkje lenge. Det siste vi gjorde før vi kasta loss, var å stramme vanta på styrbord – dei var vortne vel lause berre på dei par dagane dei hadde stått sidan vi stramma dei opp fyrste gongen. Truleg var det ein god idé. Vinden kjem inn frå den sida, og det er desse vanta, saman med lensetakkelet i akterkant og forseglstaga framover, som held masta oppe. På babord – altså i le – heng derimot vanta og dinglar.

At vanta i le vert litt slakka, er sjølvsagt naturleg, men no går dei nesten kring seg sjølv. Det kan vi ikkje leve med – at noko skal gå gale, er usannsynleg, men skulle vi til dømes få ein kastevind som gjev oss bakk i segla, vil masta få eit heftig slag med stort slingringsmonn i vanta. Det er berre éin ting å gjere: Her må det strammast.

Vanta er altså to wirar på kvar side som ligg i kvar si bendsla løkke over kinnbakkane i masta. Spenn nummer ein og to er éin wire, spenn nummer tre og fire éin. Rekkefølgja dei er lagde over kvarandre i godset på, er ikkje tilfeldig – ho høver med kor lange kvart av spenna er. Dei er likevel berre lagde nedpå, over kvarandre, med lensetakkelet nedst og fokkestag øvst. At det vert slakk i systemet etterkvart som alt vert dratt nedover, var vi budde på – men kanskje ikkje at det skulle gå så fort og utgjere så mykje.

Men systemet er laga for å strammast etter – om enn på ein litt meir tungvinn måte enn på moderne båtar. Var vi ein slik ein, ville vi hatt vantskruar som berre var å skru stramt. Slike fanst ikkje i 1926, og difor har vi jomfruer og taljereip:

I botnen av kvar wire er det bendsla fast ei jomfru – ein rund trekloss med tre hol i. Ei tilsvarande jomfru sit fast i rekka, festa i røstjarn som er godt forankra i skutesida. Taljereipet sit fast med eit stoppeknop i fyrste hol på øvste jomfru, og vert tredd mellom vant og ripe gjennom hola. Og jau då, jomfruene har fått namnet sitt på grunn av storleiken på hola: Her skal det vere trongt for å halde stramminga så lenge som mogleg.

For å stramme opp taljereipet festar vi tampen i ei kjettingtalje. Så er det å stramme med talja og jekke og banke på dei ulike tørna for å jamne ut stramminga. For å få det heile til å gli litt lettare gjennom er det innanfor å smøre litt fåretalg der tauet skal passere hola – men ein gjer vel i å ikkje bruke for mykje. Til sist er det nemleg berre to dobbeltbendsel som skal halde det heile på plass, og om taljereipet vert for feittete, er det vanskeleg å få dei til å henge.

Bendsla vert lagde for hand med sjømannsgarn og merlespiker. Ein legg bendslet kring to tørn på taljereipet, og surrar i motsett retning av tvinnen i tauet. Slik strammar ein dei både opp og saman. For kvar tørn med sjømannsgarnet tar eg eit halvstikk kring merlespikaren – den vesle ekstra motstanden gjer bendslet så stramt som eg treng. Når surringa er litt lengre enn bredda på dei to taua stikk eg garnet mellom dei to taljereipa og drar det gjennom på langs to tørn – slik både strammar og låser eg. No har eg eit bendsel. Så gjer eg det heile éin gong til ovanpå – og vipps, eit dobbeltbendsel.

Eg brukar omlag eit kvarter på kvart, så å stramme opp alle fire vanta tek si tid. Heldigvis er tid nett det ein har når ein skal krysse eit hav. Sola skin og segla står og kaffien er varm på termosen – det er verkeleg ingen grunn til å klage.

Sjøen roa seg litt då vi la landet bak oss og kom ut på djupare hav, og stadig fleire ikkje lenger sjøsjuke hovud er å sjå på dekk. Vinden er temmeleg stabil, berre små justeringar er nødvendige på segla. Det går likevel ikkje så fort som vi kunne håpe – eller som vi føler det burde med den vindstyrken vi har. Med mellom 5,5 og 6 knop vil det ta si tid å rekke Lerwick. Kva er det no vi ikkje har skjøna?

Å segle med stabil vind og god plass er eit særleg høve til å sjå etter alle detaljane i riggen. Nett no ser det ut som om utfordringa sit i storseglet. Den nedste meteren sit ikkje så stramt og fint i vinden som resten av seglet – tvert om blafrar han temmeleg fritt og ser ikkje ut til å bidra til særleg framdrift i det heile. Det er som om heile underliket er for slakt, og heng lenger frå bommen enn vi kan hugse det gjorde førre sesong. Sjølv om vi følte at puslespelet gjekk opp medan vi stod på kaia, er det truleg eitt eller anna som ikkje stemmer.

Bommen er altså rundholtet som held nedste del av storseglet. Når seglet er låra, kviler han i bomstolen, men for å få rett vinkel og kraft i seglet, må vi lette han av så han heng fritt medan vi seglar. Det er alltid ein kamp; ein seier seg nesten alltid nøgd med éin gong ein så vidt har fått han av, sjølv om ein eigentleg veit at det kjem til å sige litt i tauverket, slik at han fort hamnar nedpå att. Så er det på’n igjen.

Seglet er festa til bommen berre to stadar: fremst i halsbarmen og heilt i akterkant, ved bomnokken. Slik skal det vere. Men det som kan stå fram som noko av ein detalj, er av fyrmeister og skipsdokumentarist Lars J. Skarpnes i boka Den norske jakt omtala dei som dei «to viktigste av skipets fremdriftspunkter». Ifølgje Skarpnes var det fleire måtar å rigge det til på: Ein kunne bruka halskanten av seglet til å raskt minske seglet og sleppe vinden ut av det, ein manøver som var særleg nyttig når ein skulle segle inn i hamna.

No har Svanhild motor, og det er sjeldan ho nyttar segl til slik finnavigering. Difor er halsen her rigga på enklaste vis – eit hol gjennom bommen med ein tamp gjennom. I eine enden systerkrokar som hektast på seglet, den andre ein augespleis. Auget vert hekta på ei talje som heng langsmed bommen på undersida. Med talja får ein utveksling og meir kraft til å stramme opp.

I akterkant er seglet òg rigga med eit tau med krok i som går gjennom bommen og festa, her utan talje, eit kryssholt på undersida. Men så er det ein god halvmeter frå bommen til seglet. Det ser mykje ut. Noko er om ikkje så gale at vi ikkje kan leve med det, så ikkje heilt riktig. Men kva?

Her bak på bommen er det mykje som skjer, og mange høve til å rigge feil: heilt bakarst sit bomløftet i eit smidd beslag. På kvar side av bommen sit det to lister med fleire vertikale hol gjennom og blokker i. Blokka som held skøytet, er òg festa på innsida av desse listene.

Kva er eigentleg meininga med alt dette? Før har vi ikkje hatt tid eller overskot til å tenke over nett dette, men no går vi i sirklar ikring og klør vi oss i hovudet. Kan det ha noko med å ta rev å gjere? Ein meter oppe i seglet, på linje med revlissene ein knyt saman under seglet for å gjere det mindre, sit det store kausar. Eit tau med krok på kunne til dømes festast her, gå gjennom blokkene i listene og festast i ein nagle ein stakk ned i eitt av dei vertikale hola. Aha! Endå ei brikke er på plass i Svanhild-puslespelet vårt.

Diverre var det ikkje nett denne brikka vi trong nett no, når vi vil ha meir fart og ikkje mindre segl. Vi prøver å ta inn på skøytebarmen med å sette eit tau i han og stramme opp med handspelet, men må gje tapt – kreftene i seglet er for store. Å ta ned seglet og sette det igjen tek truleg meir tid enn vi taper på å late det halde fram med å yte nitti prosent. Vi lèt det stå, men held fram med å fundere: Truleg er det ingen god idé å ha lause feste i begge endar av seglet. Men det er ikkje noko beslag å feste akterbarmen i. Kan det vere beslaget manglar?

Når eg les Lars Skarpnes får eg ei kjensle av det: «Ved vanlig seilas seilte de så direkte på dette nokkbendslet», skriv han om korleis storseglet er festa i akterkant. Men han gjev òg nøye fråsegn om at teksten hans ikkje er noka vitskapleg avhandling: «Det er et forsøk på i en alminnelig form å få bevart iallfall noe av det som så vidt ennå lever av erfaring og minner om disse fartøyene, og som vil forsvinne for godt med min generasjon», skreiv han i 1974.

Litt feil tok han jo likevel. I 2018 klappar galeasen Svanhild til kai i Lerwick på sjølvaste 17. mai-kvelden, etter det som må kallast ein særs vellukka jomfruseglas for så vel den nye mastetoppen som resten av skuta, mannskapet og passasjerane. Smila på dekk er breie, vindskeive og solbrende. Ein gamal galeas kan stadig gje store opplevingar.

Men at vi no har ei heilt annan forståing for skuta enn ho ein gong var skapt for, er det diverre ingen tvil om. Heldigvis er det berre éin måte å gjere noko med det på: å segle meir. Meir, lenger, betre. Det store spelet har knapt byrja.

Siri Helle