Kunst

Sjur Haga Bringeland

sjurhabring@gmail.com

Sjølv om han var eit arbeidsjern, kom ikkje alltid resultata så fort for Leonardo. Han kunne sitja ein heil dag og fundera framfor lerretet eller veggen han skulle utsmykka, for så berre å påføra verket eit penselstrøk eller to. Dette gjekk prioren i dominikanarklosteret Santa Maria delle Grazie i Milano på nervane. I refektoriet, matsalen til munkane, hadde Leonardo i 1495 fått i oppdrag av Milanos hertug Ludovico Sforza å måla ein nattverdsscene.

Men arbeidet gjekk i sniglefart. Det var vanleg å gjera slike veggmåleri al fresco, teknikken der ein pensla fargane direkte på fuktig kalkpuss. Men slike freskemåleri krev at ein arbeider lynsnart før pussen tørkar. Difor eksperimenterte Leonardo seg fram til ein måleteknikk på tørr murpuss, som gav han meir tid. Slik ville han kunna fylgja nye idear og innfall undervegs i skapingsprosessen.

Prioren klaga til hertugen, som kalla kunstnaren til seg. Men orsaka Leonardo seg for sniglefarten? Nei, han greidde heller ut om kunstnarsynet sitt. Ei stort åndsmenneske arbeider mest nettopp når han ikkje arbeider, meinte meisteren. For arbeidet ligg i å finna fram til og utarbeida fullkomne idear, som han så i etterkant kan uttrykkja med hendene.

Dysleksi

Det er overlevert meir enn 6000 ark med notisar og kring 10.000 dels ørsmå skisser etter Leonardo. Men det eksisterer berre 13 ferdige målarstykke som heilt sikkert er laga av han. Dette er ørlite om ein samanliknar med andre renessansemeistrar som Michelangelo og Rafael. Likevel revolusjonerte han målarkunsten. Ja, han er i dag den mest kjende av alle renessansekunstnarane, fortel Gunnar Danbolt, professor emeritus i kunsthistorie ved Universitetet i Bergen.

– Kunsthistorisk er han viktig av di han markerer overgangen til noko nytt, frå ungrenessansen til høgrenessansen, og det er «Nattverden» eit døme på. I tillegg var han ein banebrytande vitskapsmann som arbeidde strengt empirisk.

Ein hovudgrunn til at vitskapsmannen Leonardo var så nyskapande, som forskinga i liten grad har trekt fram, var eit medfødd handikap, meiner Danbolt: Han var ordblind og kava fælt både med skriving og lesing. I tillegg var han venstrehendt. Og som mange venstrehendte med sterk dysleksi, skreiv han spegelskrift.

– Det at Leonardo ikkje kunne lesa seg opp på eksisterande vitskapslitteratur på latin eller gresk, synte seg å vera ein styrke. Han kunne ikkje stø seg på nedarva kunnskap og tufta difor alt på eigne røynsler. Slik frigjorde han seg frå traderte feilslutningar.

Livaktig monster

Som namnet tilseier, kom Leonardo til verda i Vinci, ein landsby i nærleiken av Firenze, i 1452. Far hans var florentinsk notar, mora ei bondejente – som uekte barn hadde han lite håp om ein universitetskarriere, og dysleksien hjelpte heller ikkje på. Skal me tru dei tidlege biografane hans, særleg Giorgio Vasari (1518–1574), verdas fyrste kunsthistorikar, byrja han tidleg å interessera seg for teikning og måling. For etter at han hadde teikna eit monster (no tapt) som var så livaktig at faren blei skremd av det, blei han send i lære i verkstaden til den florentinske bilethoggaren og målaren Andrea del Verrocchio.

Særleg som bilethoggar var Verrocchio nyskapande – ryttarstatuen hans av hærføraren Bartolomeo Colleoni, som framleis står i Venezia, syner kor nøyaktig han makta å etterlikna muskelspelet i kroppen til hesten og dei strenge, senete andletstrekka til ryttaren. Slik grannsam, vitskapleg korrekt etterlikning av naturen skulle bli Leonardos pasjon og varemerke. Og det var som vitskapsmann og ingeniør han kring 1482 blei kalla til Milano, der han blei verande i nesten 20 år.

Leonardo levde i ein periode som avla nokre av dei fremste kunstnarane og vitskapsmennene i verdssoga. Korleis skal me karakterisera den tids Italia? Bernd Roeck, som er emeritert historieprofessor ved Universität Zürich, har nett gjeve ut boka Leonardo. Der Mann, der alles wissen wollte (Leonardo. Mannen som ville vita alt). Forfattaren interesserer seg for omstenda som kunne avla eit slikt flogvit.

– Italia var i denne tida politisk splitta med fem dominerande stormakter: På Sicilia og i Napoli i sør styrte spanjolane. I midten herska paven over Kyrkjestaten, som mot nord grensa til Firenze, den minste av stormaktene. Nørdst i landet låg Milano og Venezia. I tillegg var der eit utal rivaliserande småfyrstedøme, bispesete og republikkar.

Roeck meiner at denne splittinga var gunstig for kunstnarar, for ho gav gode høve til patronasje, altså herskarar som verna og fremja dei. Herskarane trong kloke hovud som kunne markera standsforskjellar, planleggja kvardagsunderhaldning og fremja det militære.

– For ein mann som Leonardo baud denne situasjonen på eit breitt utval arbeidsgjevarar. Dei italienske statane, som den gongen var dei mest opne samfunna i Europa, låg i konstant tevling med kvarande. Det at kunstnarar og vitskapsmenn blei forfremja etter dugleiken sin, gjorde landet til verdas mest vitale kulturelt og intellektuelt.

Dandy

Takka vere hans eigne notat og slikt andre skreiv opp, veit me mykje om personen Leonardo. I dag ville me nok kalla han ein dandy, for han kledde seg kostesamt og moteriktig og anga av dyre lavendel- og rosevatnparfymar. Sjølv om han var medviten om geniet sitt, var han omgjengeleg og venleg. Han elska godt selskap og hadde stendig folk på vitjing heime hjå seg, der han serverte edle vinar, fortel Roeck.

– Med opne augo gjekk han kring i byen. Han hadde eit repertoar av vitsar – delvis skikkeleg grove – som han fortalde til folk, for så å teikna reaksjonane deira ned i skisseheftet sitt. Sjølv om han var ein slags kunstnarhovding, sette han seg gjerne i lag med bønder og handverkarar for å studera andletstrekka deira. Han var flink til å overtyda folk om prosjekta sine; me har jo òg i dag slike typar som greier å få selt inn dei mest utrulege prosjekt.

Når det gjeld Leonardos arbeidsmetode, meiner Roeck å kjenna att to hovudproblem, nemleg eksperimenteringa og perfeksjonismen.

– Han elska å eksperimentera, til dømes å finna fram til dei flottaste fargane med dei mest verknadsfulle måleriske effektane.

– Når det gjeld perfeksjonismen, hadde han ein mest sjukleg trong til å skapa det fullkomne. Somme gonger lukkast han med det, til dømes i «Mona Lisa». For å unngå klåre overgangar påførte han tretti lag med lakk, slik at alle overgangane i biletet blir tilsløra – det er uråd å oppdaga eitt einaste penselstrøk. Med slike arbeidsmetodar er det imponerande at han greidde å få ferdig noko måleri i det heile.

Steglande hest

Eit av dei største prosjekta hans i Milano var ein ryttarstatue som både i storleik og positur skulle overgå læremeisteren Verrocchio i Firenze, men som kravde ein like genial skulptør som ingeniør for å bli realisert: Sju meter høgt skulle monumentet vera, og hesten skulle ikkje skritta med tre føter på bakken, som hjå Verrocchio, men stegla på bakbeina.

Ryttarstatuen var tinga av hertug Ludovico Sforza til ære for far hans, Francesco. Ein modell i rett storleik, truleg i leire, blei avduka i 1493. At monumentet likevel aldri blei realisert i bronse, men gjekk inn i rekkja av Leonardos ufullenda prosjekt, har militære grunnar: I krigstider trongst denne legeringa av tinn og verdifull kopar til kanonar. I alle høve er det vel usikkert om Leonardo ville ha makta å løysa dei statiske utfordringane, altså jamvektsproblema, av ein bronsehest i denne dynamiske posisjonen.

Leonardo hausta stor ære for leiremodellen, som franskmennene øydela under hærtakinga av Milano i 1499. Nøyaktig korleis ryttarstatuen såg ut, veit me difor ikkje. Men skisser til ein annan ufullenda ryttarstatue i same positur, det såkalla Trivulzio-monumentet, gjev oss ein peikepinn.

Flassande nattverd

Men det er altså biletkunstnaren Leonardo som er blitt ståande som kunsthistorisk banebrytar. Han innleidde høgrenessansen, og eit nøkkelverk her er «Nattverden». Aldri før hadde folk opplevd denne bibelscenen så nært og levande, for det var som om veggflata i matsalen til munkane i Milano opna seg til eit anna rom.

Men dei som har vitja matsalen i dag, skjønar at den nye teknikken Leonardo fann fram til (å måla på tørr mur) ikkje heldt mål. Alt ti år etter fullføringa i 1497 byrja målinga å flassa, og sjølv etter den omfattande restaureringa for tjue år sidan, er måleriet berre ein avglans av korleis kunstnaren intenderte det.

Litterært drama

Leonardo introduserte den psykologiske einskapen i målarkunsten, fortel Danbolt. Han greidde her å skapa eit litterært drama grannsamt tufta på bibelteksten, med personar som samhandlar og reagerer på kvarande. Å måla nattverdsscenar på den eine kortveggen i matsalane til munkane, og la biletet spela saman med det reelle rommet, hadde tradisjon i Nord- og Mellom-Italia attende til midten av 1300-talet. Det verkeleg nye ved dette kunstverket meiner Danbolt me får best fram ved å samanlikna med ei eldre nattverdsframstilling, nemleg den til Andrea del Castagno i Firenze, som var ferdig femti år tidlegare.

– Det fyrste me merkjer oss, er at Leonardo har plassert Judas på same sida av bordet som resten av apostlane, ikkje – slik det var vanleg – åleine på hi sida av bordet. Hjå Castagno er ljoset jamt og diffust. Fargane står slik klårt fram, og det myldrar av detaljar, difor får den som ser på, sjølv høve til å velja kva han vil fokusera på. I Leonardos versjon, derimot, er ljoset retta direkte på andleta, og rommet har ikkje nokon annan dekor enn veggteppene, som tydeleggjer perspektivet. Dette framhevar Jesus og dei tolv apostlane som det viktige.

Personane sit heller ikkje i eigne tankar, slik som hjå Castagno. Tvert imot. Apostlane er del av ei skakande handling, for Jesus, som er isolert i midten, har nett fortalt at éin av dei vil svika han. Men namnet på svikaren, har han ikkje røpt. Apostlane, som er plasserte i fire grupper på tre, er sjokkerte og reagerer alle på sin måte: Nærast Jesus på venstre side for oss sit den sindige Johannes. Til venstre for han stikk hovudet til den oppfarande Peter fram; han har alt trekt kniven. Peter dyttar Judas utover bordet, slik at andletet til svikaren hamnar i skuggen.

Eit anna moment Danbolt peikar på, er Leonardos fargebruk.

– Han har gjeve Jesus heilt reine fargar, mens apostlane har brotne fargar, altså slike som er blanda med svart eller kvitt. Alt dette gjer at Jesus på tre måtar blir midtpunktet i rommet: kompositorisk av di han er plassert i midten (forsvinningspunktet for sentralperspektivet er i det høgre auga hans), koloristisk ved at berre han har reine fargar, og psykologisk ved at det er han som er opphavet til dramaet.

Ved at apostlane blir underordna Jesus, introduserer Leonardo noko nytt, nemleg det me kallar hypotaktisk struktur, fortel Danbolt. Nettopp denne over- og underordninga skulle bli typisk for høgrenessansens målarkunst.

Velfortent svevn

Som Bernd Roeck nemner, var det stor etterspurnad etter hovud av Leonardos kaliber i Italia. Men ikkje berre der: Mot slutten av livet, i 1516, blei han kalla til Frankrike av kong Frans I.

– Kongen gav han eit herskapshus nær sin eigen residens, og her organiserte han festar, teikna arkitekturplanar og naut livet som verdsberømt kunstnar. Med seg hadde han nokre av dei viktigaste målarstykka sine, mellom anna «Mona Lisa», som han aldri selde. Difor heng det i Louvre i dag, fortel Roeck.

Var universalgeniet som døydde i Amboise i Frankrike forsommaren for fem hundre år sidan, ein lukkeleg mann? Hadde han forsona seg med alt han ikkje fekk fullført i livet? Roeck er ikkje heilt sikker.

– Leonardo hadde ein todelt karakter. For sjølv om han var ein livsglad person, syner kjeldene at han òg hadde ei melankolsk side der han såg på verda som verdilaus. «Ein god død er som ein velfortent svevn etter ein utbyterik arbeidsdag», sa han. Så ja, han var nok i harmoni med seg sjølv, sjølv om han sikkert tykte det var trasig med alt han ikkje rakk å realisera.