Morten A. Strøksnes

redaksjonen@dagogtid.no

Når Hugo og eg kjem til slippen på Vik, har dei godt nytt. Delen vi har venta på, er komen. Seint på ettermiddagen, når det blir flo sjø, blir båten endeleg sett ut. Motoren startar slik han skal, alt ser ut til å vere i orden. Då skal Hugo berre ta båten til heimhamna i Bogøy, mens eg køyrer bilen rundt.

Normalt ville eg brukt lengre tid enn båten, så eg reknar med at Hugo alt er i hamna når eg kjem køyrande dit. Eg ser ikkje snurten av han og freistar å ringe, utan å få svar. Det tyder på at alt er normalt. Om han hadde svart, ville det vore grunn til bekymring.

Det vanlege er at han gløymer telefonen heime, eller at han ligg mellom seta i bilen, eller så greier han ikkje å finne ut kva for lomme av dei rundt 20 han har i flytedressen, telefonen faktisk ligg i. Kvar gong det ringer, begynner han ei kaotisk ransaking av seg sjølv, og det er sjeldan telefonen dukkar opp før Hugo har sjekka 15 av lommene.

Der ser eg han under brua. Men kvifor kjem han putrande på denne måten? Etter lang tid når han fram til hamna. Jau, motoren gjekk i naudmodus rett etter at han starta frå Vik. Naudmodus er ein venlegsinna gest frå motorens side for å gi folk ein sjanse til å kome seg på land, sjølv om noko er alvorleg gale.

Då må båten mest sannsynleg tilbake på verkstaden, og det vil gå fleire dagar før vi kjem oss på havet. Eg selde serien eg ville skrive, inn til redaktøren som salte reportasjar frå lofotfisket. Så langt har han fått tørrskodde anekdotar om flyplassen i Bodø, Hugos kriminelle oldefar og slikt. Eg tok hintet til redaktøren då han sa: «Kom dykk no for pokker ut på havet!»

Skal eg no seie at eg misforstod, og levere ein reportasje om interessante oldtidsfunn i Steigen?

Hugo (han har gløymt telefonen heime) ber meg finne nummeret til mekanikaren som har drive og skrudd på motoren. Fem minutt seinare kjem han køyrande. Når han startar opp motoren, verkar alt heilt normalt. Vi tek ein stor runde ut i sundet, og motoren går som eit olja lyn. Det kan ha vore ei lita boble med luft i systemet, det kan vere nok, men ho er i så fall borte no, seier mekanikaren.

Ved soloppgang neste morgon – eller iallfall ikkje så veldig mange timane etter, sola er enno på oppgang og ikkje nedgang – er vi på veg ut Flaggsundet. Det er forresten ikkje sol i det heile tatt når vi startar, men snø av den typen som skaper ein spesiell akustikk, han får lydar til å bli hengande og vente i lufta ei stund, før dei tar seg saman og forsvinn.

At det snør, er greitt så lenge det er lite vind, det er alltid det viktigaste når ein skal ut.

Vi har køyrt ut Flaggsundet mange gonger før, i plastbåtar og i ribben Hugo hadde i over ti år. Men det er ein stor forskjell no, eit reint paradigmeskifte, verda er ikkje den same. Hugo og Mette har fått seg ny båt. Det er ein Anytec, ein svenskbygd 27 fots båt. Hugo hadde drøymt om ein slik i mange år då dei kjøpte han for eit par år sidan. Ikkje et vondt ord om ribben, og Hugo ville blitt forbanna om eg baksnakka ein av båtane hans. Men ein kunne få gnagsår og krampe av å pumpe opp pongtongane med ei lita fotpumpe. Kvar gong vi freista å fiske frå ribben, heldt Hugo pusten og kneip saman auga kvar gong eg høtta ein fisk. Til fiske brukte han plastbåtar.

No, derimot... Det er nesten så gildt at eg får tårer i auga, og denne gongen ikkje av at vinden står rett i fleisen. Eg sit bak ein skjerm og under ein kalesje på ein gassdempa stol. I ribben hende det at kjøtet blei rista frå bein og knoklar, eg kunne faktisk høyre den særeigne knitrelyden når det skjedde, mens eg låg og klamra meg fast i baugen i høg sjø som Hugo freista å surfe oppå.

No sig det ein jamn straum av lun varme frå dashbordet. Det er ein Webasto, seier Hugo. Og når vi stansar for å fiske, eller køyrer sakte, kan vi høyre på musikk eller radio over det integrerte stereoanlegget.

Men båten kjennest ikkje som nokon veik eller overpimpa fritidsbåt. Tvert om, Anytecen er elegant på ein robust måte, med tjukt skrog av aluminium. Litt som ein nedskalert og avvæpna motortorpedobåt. Alt har ein solid, gjennomtenkt funksjonalitet som er bygd for å tole tøffe påkjenningar. Motoren er ein 300 hestars totaktar E-tec frå Evinrude og kan ta båten i over 50 knop.

I Pensjonisthola er det ikkje ein fisk å få. Vi ser heller ingenting på ekkoloddet. Det var òg ekkolodd i ribben, men vi pleidde å trykke på knappar heilt til vi mista oversikta og ikkje fann tilbake. Det var som om det ekkoloddet gjekk inn for å lure oss. Så sjølv om det ofte peip, visste vi ikkje alltid kvifor.

Mens vi fiskar, snakkar vi som vanleg om laust og fast. Samtalen går liksom i ein spesiell flyt ute på havet, som om det vekslande lyset og lyden av bølgene skaper ei eiga samtaleform, open og roleg som himmelen over.

Heilt til vi kjem inn på oppdrett. Cermaq har eit digert slakteri i Bogøy, settefiskanlegg i Forsan og oppdrettsanlegg i havet. Selskapet er i heilskap eigd av den japanske multinasjonale giganten Mitsubishi Corporation. Sist eg kom til Bogøy, vaia det japanske flagget over Cermaq-anlegget der. Hugo sa det var fordi dei hadde besøk frå Japan.

Hugo fortel at det er mange plassar han ikkje lenger fiskar i Steigen. Og får ein fisk, er det gjerne pelletssei, som er porøs i fisken og luktar rart. Og i elver i området, der Hugo før nesten alltid fekk laks, eller sjøaure langs fjorden, er det no dødt.

I det minste har vi så langt fått ha torsken i fred, trudde vi. Slik er det ikkje lenger. No er torskeoppdrett det nye næringa. Heile havet er eit gigantisk oppdrettsanlegg, der ein kan vente med å ta fisken til han kjem inn til kysten for å gyte.

Men kvifor ikkje skape ein ny torsk, slik vi skapte ein ny laks?

I vinter rømde det store mengder oppdrettstorsk, 87.000 stykk, frå eit anlegg i Volda-området, ifølge NRK. Og i vinter rømde òg store mengder frå eit anlegg på Helgeland.

Fiskarar i Meløy fekk store mengder stutte og deformerte torskar, proppfulle av moden rogn og mjølke. Dei er sikre på at dei har rømt frå oppdrettsanlegg i nærleiken. Produsentane har hevda at dei kan hindre gyting ved hjelp av lysstyring og andre mekanismar. Dette er aldri dokumentert, derimot er det klart at dei ikkje har greidd å hindre at oppdrettstorsken gyter.

Om oppdrettstorsken ikkje rømmer – noko ein del alltid vil gjere, for oppdrettstorsken har vist seg å vere mykje dyktigare til å finne vegar ut av merdane enn oppdrettslaksen – kan han gyte i merdane og spreie seg på den måten. Ein hotorsk har kanskje ti millionar egg. Og Havforskingsinstituttet har vist at befrukta egg kan overleve i det fri til han blir kjønnsmoden torsk. Dermed trugar oppdrettstorsken gena til dei ville torskestammane. I merdane oppstår det dessutan alltid sjukdom som kan spreie seg fritt i havet.

Oppdrettstorsken ser forresten ikkje ut, og folk kallar han monstertorsk. Fisken har ofte sterkt overbit, det kan vere ein klump på hovudet, som om starten av nakken har sige fram og ligg rett over auga på fisken. Heile fisken er i grunnen deformert. Buken minner om ei ølvom, det ser ut som torsken har slukt ein tennisball. Når fiskane opnar desse fiskane, ser dei at innvolane sit grodde fast i buken.

Denne fisken blir frakta ut i butikkane, og eg tvilar på at folk veit at det er oppdrettstorsk dei kjøper. Eg har sett små, rare torskar som er blitt marknadsførte som skrei, mens eg trur det er snakk om oppdrettstorsk. Då manglar alltid hovudet.

Sjølv folk som aldri har sett ein torsk før, grøssar om dei får sjå ein «frankentorsk». Ein treng ikkje å vere medlem i Miljøvernforbundet for å hevde at det er dyremishandling å ale opp det som i utgangspunktet er eit villdyr, når resultatet er ein fisk med så misdanna og unaturleg utsjånad. Dette skal bli Noregs nye «eventyr», seier investorane, som ser ut til å ha norske styresmakter i ryggen. I første kvartal i år blei det eksportert 3000 tonn oppdrettstorsk.

Som rådgivar for Fiskarlaget i nord (ho har no ny jobb) har Mira Bolsøy Aasjord, som er dotter til Hugo og Mette, åtvara mot denne utviklinga. Havforskingsinstituttet har gitt ho full støtte. Dei har slått fast at risikoen er stor når ein avlar opp torsk med andre eigenskapar enn dei ville stammane har.

Villaksen er så godt som utrydda mange plassar, og genetisk forureining frå oppdrettslaks er dokumentert i dei fleste villaksstammane som er undersøkte. Kvar elv hadde sin eigen unike stamme. Torsken blir ofte kalla «fisken som bygde Noreg». Han har vore bjelken i kystkulturen, landets viktigaste eksportvare, minst sidan vikingtida. No utset vi han for unødig fare.

– Du snakkar om å sage av greina du sit på, seier Hugo.

Praten har kasta ein skugge over havet, men på himmelen er det i ferd med å lysne.

Vi ligg rett nord for Nordskot og Grøtøya og fiskar. Grøtøya var plassen der fiskarar frå Trøndelag, Helgeland og Salten la seg i gamle dagar. Her låg dei i småbåtar og venta på godt vêr for å krysse Vestfjorden. Kvart år i januar og februar vaks det opp ein liten by rundt den gamle handelsplassen på Grøtøya, som skal uttalast grøttøya.

Ein alternativ måte å dele inn Noregs kyst på er i Silde-Noreg og Torske-Noreg. Slike ting kan bety mykje i lang tid etterpå. I Silde-Noreg, altså på Vestlandet, måtte ein alltid følge etter silda. Dei trong båtar med lang rekkevidde, dei trong etterretningar om kor silda var, dei trong kapital og nytenking. Om du derimot berre drog til Lofoten og venta på at skreien skulle kome, og kanskje til vårfisket på kysten av Finnmark etterpå, så var det ein anna sak.

Kanskje har slike gamle tradisjonar gitt ulik innstilling til fiske, og dermed næringsliv, i dei ulike landsdelane.

Utsikt mot Holkestad, med Skotstindane i bakgrunnen.

Foto: Morten A. Strøksnes

Det vil i så fall vere eit mønster med mange unntak, med heimfaste vestlandsfiskarar og ekspansive, nyskapande nordnorske fiskemiljø som også finst, ikkje minst i slekta til Hugo, på begge sider av Vestfjorden. Men likevel. Torsken er meir stabil enn silda, men ein har aldri kunna stille klokka etter nokon av dei. Lofotfisket er verdas største sesongbaserte torskefiske, men det har aldri innebore at ein berre kan reise til Lofoten å hale opp fisk.

No, til dømes, ligg torsken og stangar nord for Lofotodden og i havet utanfor Røst. Om det blir uvêr frå vest, kjem fisken med vêret inn Vestfjorden. Om forholda er ugunstige, slik dei har vore så langt i sesongen, kjem han kanskje ikkje til Aust-Lofoten i det heile tatt. Då må sjarkane langt ut for å nå skreien.

Det vi håper på, er eit seint innsig, som nokre gonger kjem i siste halvdel av mars (då denne reportasjereisa blei gjort, red. merk.). Eller at vi kjem over det Hugo kallar oppsigsfesk, som ikkje er «vanleg» skrei, men stor torsk som trekker inn frå havet for å gyte, som skreien, men utan å ha vore med på den same vandringa.

I gamle dagar, då fiskarane hadde små båtar drivne av segl og årer, var det av avgjerande betydning kor langt inn eller aust i Vestfjorden skreien kom. Berre større båtar kunne gå langt ut mot vest. Alle dei små båtane rodde ut i grålysninga, kanskje i snøgov og kulde, og det var ikkje nokon Webasto så langt auget kunne sjå. Dei måtte vere tilbake før det blei mørkt, for dei var ikkje utstyrte til å vere ute om natta. Om det bles opp, ville dei neppe klare seg.

I dei siste åra har skreien ikkje kome inn til Aust-Lofoten, som er det gamle sentrumet for det tradisjonelle Lofotfisket. Det er veldig lenge sidan til dømes Trollfjorden stod full av skrei. Er dette naturlege svingingar til havs, eller har den hypereffektive jaginga til dei store båtane med saka å gjere? Forstyrrar dette gytinga og vandringsmønsteret? Klimaforskarar spør seg om det er varmare hav som speler inn.

Alt på 1880-talet klaga fiskarane på kapitaliseringa av fiskeria. Det såkalla Trollfjordslaget starta som ein protest mot at store dampbåtar sperra av Trollfjorden, som var full av skrei, for å nekte småbåtane å kome inn. Året etter kom ein lov som forbaud notfiske i Lofoten.

I dag begynner større båtar fisket så snart skreien nærmar seg kysten av Troms og Finnmark. Det er derfor ein kan kjøpe skrei i butikken i januar. Dei store båtane brukar snurpenot, flytetrål og anna hypereffektivt utstyr for å fange skreien. Ein båt kan fiske 15–20 tonn om dagen, og reiarlaga som eig desse båtane, har kanskje kjøpt seg fleire torskekvotar. Frå kysten av Finnmark følger dei etter skreien vidare sørover, forbi Vesterålen, til han kjem til Lofoten.

Lite er eintydig. Det er blitt fiska mykje meir skrei dei siste ti åra enn det blei dei 30 åra før det igjen. I 2014 fekk Hugo og eg så mykje vi berre greidde å ta vare på, både ute i Vestfjorden, rett sør for Skrova og inne på Hølla, grunna mellom Skrova og Svolvær. Det året blei det landa nesten 70.000 tonn skrei. 2023 er ikkje eit slikt år.

Fangst av «monstertorsk» ved Meløy i Nordland.

Foto: Lars-Gøran Ulriksen

Vi har drege opp bruket og køyrer vidare, ut mot Vestfjorden. Leia går på vestsida av Lauvøya. Der bur det mange ørner, og vanlegvis stansar vi for å mate ørna med ein fisk. No har vi ingenting, ikkje så mykje som litt fuglemat.

Hugo fortel om kadaveret av ein stranda vågekval han kom over på yttersida av Engeløya for nokre år sidan, og at 20 ørner sat og hakka på kadaveret. No har ein ny kval reke i land, på Engelvær. Hugo har planar om å demontere skjelettet og ta det med heim for å stille det ut i galleriet, som av og til minner om eit naturhistorisk museum.

– Veit du at oldefar min, som var lærar på Sund i Nordskot, hadde to tamme ørner, spør Hugo og nikkar bakover mot Nordskot.

– Du, det var eg faktisk ikkje klar over.

– Før var det skotpremie på ørn i Noreg. Mange tusen kunne bli drepne på eit år.

På butikken i Helnessund hadde dei to tamme otrar som gjekk ut og inn. Dei budde liksom der. Ein tam oter er som ein hund. Om vinteren dreiv otrane og akte saman med barna. Ein dag sette dei seg fast i eit vassrøyr og døydde.

Eg har hatt god lyst til å krysse Vestfjorden for å vere sikker på at vi kjem oss til Skrova. Både vêret og vêrmeldingane er svært upålitelege på denne tida av året. Hugo har vore skeptisk til å ta turen denne dagen. Om det blir uvêr, kan det hende vi blir liggande fast i Skrova. Før han dreg så langt, hadde han dessutan lyst til å bli heilt trygg på motoren, som trass alt gjekk i naudmodus dagen før. Kanskje problemet dukkar opp igjen.

Eg sa ingenting til dette, for eg kjenner han. Om vi først er heilt inntil Vestfjorden, og det ikkje ser heilt gale ut, så greier han ikkje å motstå freistinga. Han har kanskje kryssa Vestfjorden nærare 500 gonger, berre med ribben åleine.

Her må eg minne om at namnet Vestfjorden er misvisande. Det er ikkje ein fjord i vanleg forstand. Framfør oss har vi eit tre mil ope havstykke til Skrova. Ikkje berre kan det blåse opp utan varsel. Vestfjorden er òg kjend for sterke straumar, som kjem av at enorme mengder vatn skal ut og inn på flo og fjøre, til og frå fjordane i Ofoten og Tysfjorden.

Så kva skjer?

– Tja, det ser jo ikkje så aller verst ut, det herran. Skal vi ta en tur over?

Alt ser ganske greitt ut i starten. Men det blir ganske fort klart at dette ikkje går slik vi hadde tenkt. Vi trudde det kom til å blåse mindre jo nærare vi kom Lofoten-sida, der vi liksom skulle kome litt i le av Skrova. Det motsette skjer. Den første halvdelen går ganske greitt, men så blæs det meir og meir.

Vinden er éin ting, også straumane blir sterkare jo nærare vi kjem den andre sida. Men det verkar nesten som om vi ikkje kjem av flekken. Og med så store bølger kan vi ikkje berre sette opp farten for å kompensere, for då har vi ikkje lenger kontroll over båten. Vi mister heile tida kursen som det er.

Vi kan sjå det oppjaga havet bryte mot Skrovas svarte fjell. Hugos plan no er å sette kursen mot Henningsvær, for å kome i ly av Skrova. Denne planen fungerer ikkje. Vinden hyler, sjøen slår over båten og ei lita opning på Hugos side gjer at han får seg ein ordentleg dusj.

Aeolus, som er far til gudane og konge over menneska, og som held til på ei drivande øy ingen kan finne, opnar no sekken sin og lèt nordavinden Boreas og austavinden Eurus storme kvervlande over havet, så det blir sett i kok frå botnen. Ein krappsjø frå sida veltar oss over, slik at den sida er under vatn når vi skjer vidare gjennom det opprørte havet.

Båten pløyer seg ikkje ned, men finn vegen opp mot lyset. Vi er ikkje så langt unna Skrova, men likevel er vi veldig langt unna. Her – det veit vi frå før – møtest enda sterkare vindar som skaper listige, ubereknelege bølger. Havet blir heva mot himmelen når vi ser storhavet dundre det salte skummet sitt over Flæsa.

No får denne heilsveisa, svenskbygde Anytecen i aluminium vise kva han er god for. Dreneringa er suveren, eit sekund etter at baugen har vore under, er han oppe og på ein ny bølgetopp, fri for vatn. Men korleis er det med motoren? Korleis greier dei 300 hestane seg mot desse brimhestane? Stansar han no, er vi ille ute. Vi brukar mykje meir bensin og olje enn vi ville gjort normalt. Om noko skjer med motoren nå, er det ingenting vi kan gjere i dette kaoset.

– Kapp stormasta, Hugo, ropar eg gjennom all støyen, men han ler ikkje og høyrer meg ikkje eingong, for Persefones sirener varslar om død.

Rett framfor auga på oss: ein ny brottsjø frå sida, framstamnen snur seg, og båten dett ned frå toppen av ei bølge, gjennom lufta, til han treffer havet igjen. I følge styrtar ein stupbratt vegg av sjø ned over oss. Det er to av Ægir og Råns ni døtrer som angrip, først Hevring, den skummande, løftande, deretter Duva, den dukkande, duvande som gjer krum over oss.

Vindauget på mi side er under vatn, eg ligg sidelengs og ser ned i havet, og når eg snur meg, er Hugo loddrett over meg, på stolen, klamrande til rattet. Med opprørte, veldige drønn opnar havet kjeften sin for å sluke oss, ned i den rasande malstraumen i djupet, og...

Vi vurderte å gå vest for Skrova og inn til Svolvær for å søke naudhamn, men kom oss til slutt inn i kila ved Skrova fyr. Vi har ikkje sett ein einaste fiskebåt, ja, ikkje ein einaste båt av noko slag, heile dagen, bortsett frå ein malmbåt på veg frå Narvik.

Vi er letta når vi kan legge til ved brygga på Aasjordbruket. Med oss har vi ein pose nøtter og ei flaske raudvin, og butikken i Skrova er alt stengt. Så vi opnar vinflaska og tar oss nokre nøtter.

– Det der var ikkje heilt bra, seier Hugo.

Han ser ganske mørbanka ut.

– Å, du skal no alltid overdrive, seier eg og tek ein stor slurk vin.

Artikkelen vart oppdatert fredag 12. mai kl. 11.37.