Lytt til artikkelen:

Det er laurdag morgon, og klokka er nokre minuttar over åtte når eg kjem ned i matsalen på Stadshotellet i Lidköping. Spreidd rundt i det halvdunkle lokalet sit dei andre gjestene og pratar lågmælt seg imellom. Eg tek eit bord ved vindauget, og det er forunderleg at ingen sit der. Det må då vere det beste bordet i heile lokalet? Eg legg mobilen att for å syne at bordet er oppteke, og tek ein runde for å få oversikt over kva dei har å by på. Ein mann med skjegg og gul kortbukse står rådvill på motsett side av buffeen. Men jøss, er det ikkje Benny Andersson?! Han er så snarlik at eg kjenner eit brus av opphissing.

Abba var ikkje særskilt populært blant gutane på Odda barneskule på 70-talet, og når jentene ville spele Abba i musikktimane, noko dei ville heile tida, heldt vi gutane for øyra i protest. Men heime, aleine, tjuvlånte eg samleplata til bror min, Greatest hits frå 1975, og eg elska «Mamma Mia», «Waterloo» og «I Do, I Do, I Do, I Do, I Do». Ja, heime i grenda mi leikte vi Abba, og eg var alltid Björn, fordi eg ville vere saman med Agneta, som eg likte betre enn Anni-Frid, men elles ville eg nok vore Benny som spelte orgel og piano.

Er det sjølvaste Abba-Benny som no forsyner seg med gräddost? Eg går nærare, og eg er ikkje så god på andlet, tvert om, det er min største veikskap, dessutan er det store kontrastar i det mørke lokalet, for utanfor dei store vindauga lyser solskinet skarpt. Eg går endå nærare, stiller meg like bak han, og når han brått snur seg, kvepper han til. Eg nikkar og seier blidt go’ morron, og han mumlar morron tilbake, og eg ser at det ikkje er han. Eller er det han? Eg kan ikkje seie det for sikkert.

Eg set meg ved bordet mitt og skjøner kvifor ingen har valt dette bordet. Det er altfor høgt. Eit middelaldrande par ved bordet nærast ser på meg, der eg sit med bordplata opp til brystkassa.

– Vi sette oss der fyrst, seier mannen, men bordet var for høgt.

– Ja, det var litt høgt, seier eg.

– Eller så er det stolane som er for låge, seier dama.

Eg vurderer å finne eit anna bord, men slår det frå meg. No har eg bore både kaffikopp, eit glas appelsinjuice, brødskiver og eit fat med pålegg, og det blir eit strev å flytte alt over til eit nytt bord, så eg blir sitjande. Eg googlar Benny Andersson på telefonen, ser på bileta som kjem opp, og snur meg diskret mot bordet der han sit. Han er saman med ei veninne med langt lyst hår og er ikkje ulik.

Det er taust i matsalen, ingen musikk, berre klirring i bestikk, skraping i stolbein, kremt og låge samtalar, og det skal svenskane ha, dei er inga plage for omgjevnadene sine. Dei er artiga, som det heiter på svensk, høflege, og om det kjem av nedarva blygskap eller om det ligg i kulturen deira å ikkje vere til bry, er ikkje godt å seie, men svenskane veit å te seg. Det er ein sivilisert eigenskap eg kan like.

Eg studerer dei andre gjestene, og igjen slår det meg: Eg kan sjå at dei er svenske! Svenskar har ein særmerkt utsjånad, utan eg heilt klarer å peike på kva det er. Når eg er i Syden, ser eg lett kven som er svenske, for dei er ikkje som oss, og heller ikkje som danskane, og i alle fall ikkje som finnane. Nei, dei er noko heilt for seg sjølve. Heilt kva det er, er vanskeleg å seie, men det må vere ein kombinasjon av fleire ting, kleda, sjølvsagt, den praktiske ryggsekken, den raudleitte huda, dei virrande hovuda med stråhatt, den urytmiske gangen, dei blasse blikka til mennene og dei smale mandelforma og markerte auga til kvinnene, og dette er generaliseringar, sjølvsagt, men mitt postulat er at dei har særtrekk som til saman gjer dei svenske. På utestader i Oslo kan eg raskt sjå om servitøren er svensk eller ikkje.

Dette har eg diskutert med mange, og nokre skjøner med ein gong kva eg meiner, andre ikkje. Å «spotte» svenskar er nok eit talent berre nokre av oss har.

Der kjem bussen, seier mannen til kona si på nabobordet.

Han har shorts, lys skjorte, bart og eit blast blikk bak stålbrillene. Eg ser lett at han er svensk.

– Mmm, svarar kona hans.

Ho i kvit, stram piratbukse og ein laus, kvit bluse med svarte bregneblad. Norske kvinner som har vore gjennom klimakteriet, går gjerne i slike klede, men om ni norske kvinner i piratbukse og bregnebluse hadde stilt opp på rekke saman med denne dama, ville eg glatt plukka henne ut som svensk.

– Till Råda, seier mannen.

– Mmm, seier ho igjen, men bryr seg ikkje med å snu seg.

Ho sit halvt bortvend frå han og verkar likesæl til at bussen til Råda køyrer forbi utanfor Stadshotellet. Ho er ikkje interessert, men bussen til Råda er jo berre eit symptom. Det er han ho er likesæl til. Han ynskjer å dra i gang ei samtale, men når ikkje fram, ho følgjer ikkje opp, svarar, kort, fråverande. Er ho sur? Har dei krangla? Nei, det er vel det at alt er sagt. Dei har ikkje meir å snakke om.

Å, det er ei pine å sjå slike par. Han reiser seg brått, utan eit ord, går til buffeen og kjem snart tilbake med ein kopp. Ho ser opp, seier spørjande: «Kaffi?» Han mumlar ja, og no er det han som verkar avvisande. Eit ekteskap er ein livslang maktkamp, og no skal han vel ta igjen, og late henne få kjenne på korleis det er å bli avvist. Brått er det ho som reiser seg, ho er halt, eller er ho berre stiv etter å ha sete for lenge? Piratbuksa er altfor trong, ho burde gått opp nokre storleikar. Ho blir lenge borte, men der kjem ho haltande tilbake med ein tallerken og ein kopp det ryk av, det må vere te. Han ser på den overfylte tallerkenen hennar, mumlar noko, uhøyrleg for meg, men av tonefallet skjøner eg det er eit spørsmål, og ho svarar noko uhøyrleg tilbake, og han stiller eit nytt spørsmål, og det må vere hakket kvassare, for no svarar ho, høgt og krast.

– Men det är jo bara frukt!

Ho tek opp mobiltelefonen og tygg taust. Benny Andersson og venninna har gått, ser eg, men desse to blir sitjande. No seier han noko, ho ser opp, svarar, dei legg serviettane på bordet, reiser seg synkront, og idet dei går forbi bordet mitt, nikkar dei begge til helsing, spritar hendene og går.

To einsame sjeler lenka saman av vane og redsle, og eg tenker: Så godt at dei har kvarandre.

På veg mot rommet stansar eg i resepsjonen, for det er ei ny dame der no, ei eldre blond dame, og eg seier at eg vurderer å bli ei natt til, men at eg er ikkje nøgd med rommet. Eg har fått eit lite kott i andre etasje, like over restauranten, og i går kveld bad eg fint om å få eit anna rom, men den unge jenta i resepsjonen sa at alle andre rom i min priskategori var opptekne, men om eg ville betale 600 kroner ekstra, kunne eg få eit superior room. Det takka eg nei til, éi natt skulle eg klare. Då eg la meg til for natta, steig surl og sigarettrøyk opp og inn på rommet, og når eg påstår at svenskar veit å ta omsyn, sluttar det straks dei drikk alkohol. Då blir dei som skandinavar flest, høglydte og brautne. Til slutt lukka eg vindauget.

– Eg skulle gjerne hatt eit rom som ikkje ligg over restauranten.

Ho skal sjekke, seier ho, og mens neglene klaprar over tastaturet, plukkar eg opp ein brosjyre om Rörstrands Porslinsfabrik. Dei produserer ikkje toalett, som eg trudde, men det finaste porselensservise. Dei starta opp i Stockholm i 1727 og flytta sidan produksjonen til Göteborg, før dei kom til Lidköping på 1930-talet. No er dei eigde av finske Fiskars, les eg, og eg som trudde Fiskars var svensk?

– Jaaaa, seier dama i resepsjonen, då har du fått eit nytt rom på tredja våningen.

Eg får eit nytt nøkkelkort, og det nye rommet viser seg å vere eit luksuriøst superior rom med gullputer i senga og utsyn mot elva og torget. Eg er usikker på om ho sa noko om pris. Må eg betale ekstra? Då skal eg protestere.

Eg har bestemt meg for å ta ein ekstra dag her i Lidköping, og det er fleire grunnar til det. Den viktigaste er at eg skal opp til Läckö slott som ligg på eit nes ut i Vänern, 22 kilometer nord for Lidköping. Dette var eit reiseforslag frå den svenske sjefen min i Skavlan-redaksjonen. «Glöm ej Läckö Slott i Lidköping!», skreiv Ulrika til meg på e-post. I tillegg har eg kasta bort altfor mykje tid på å køyre feil, og berre det å finne vegen ut av Trollhättan tok meg halvannan time. Men om eg no kunne få kjøpt ein haldar, slik at eg kan sjå mobilskjermen mens eg køyrer, ville alt bli enklare. Eg må til Clas Ohlson.

Clas Ohlson ligg i eit kjøpesenter ein kilometer utanfor sentrum. Far min elskar Clas Ohlson, og kvar gong han besøker meg i Oslo, og eg spør om han har nokon plan for besøket, dreg han på det: «Njaaaa, eg får vel ta ein tur på Clas Ohlson.» Alltid Clas Olson, og alltid den i Torggata. Far tek ein liten raud sekk på ryggen, og i jakkelomma har han ei liste han har notert på sidan førre Oslo-besøk. Clas Ohlson har mykje som gjer livskvaliteten hans litt betre. Fjernkontrollar, til dømes. Alt av elektronikk heime styrer far med fjernkontrollar frå Clas Ohlson, og det same på hyttene. Lys, radioar, brødristar, kaffitraktar, fjernsyn, DVD-spelar, og det er berre elektronikkingeniørhjernen hans som skjøner korleis alt fungerer, og han blir lett irritert når mor slår av fjernsynet med feil fjernkontroll. Derfor heng det lappar over alt: «TV slås av og på med kvit fjernkontroll.»

Dei er alltid hjelpsame på Clas Ohlson, og ekspeditøren Olle på Clas Ohlson i Lidköping viser meg til hylla med mobilhaldarar.

Eg plukkar straks ut ein turvande haldar, men utfordringa er å feste han. Heile styret er pakka inn i plast, og eg gjer greie for problematikken til Olle, som er løysingsorientert, og etter tjue minuttar har vi ved hjelp av ei rustfri låseskrue og to firepakningar gummiføter laga eit feste. Mobilhaldaren heng som sveisa fast.

No skal det bli lett å finne Läckö slott, som også er historia om vellukka integrering.

Kjøpmannssonen Pontus De la Gardie blei fødd i Sør-Frankrike i 1520, og blei mot sin vilje munk, men etter seks år i kloster følgde han den opphavlege draumen; han blei ein opportunistisk leigesoldat. Han begynte militærkarrieren i fransk teneste og blei send til Skottland for å slå ned eit protestantisk opprør. Det slaget vann protestantane, og leigetroppen han høyrde til, blei send til Danmark for nye oppdrag. Dette var i tida då heile Sør-Sverige var dansk; Skåne, Halland, Blekinge og Öland gjekk under namnet Aust-Danmark. At den regionen var under dansk krone, var naturleg. Sett passarspissen i København, så ser ein kvifor. Stockholm låg altfor langt nord. I 700 år var dette Danmarks rikaste og vakraste landsdel, og både kultur og språk ber preg av dansk herredømme den dag i dag. Nokre meiner framleis at skåningane eigentleg er svenskifiserte danskar.

I 1556 blei Pontus De la Gardie send over Kattegat for å forsvare festninga i Varberg i Halland. Her blei han tatt til fange og fekk valet mellom halshogging eller å gå inn i svensk teneste. Han valde det siste, og den språkmektige De la Gardie blei ein omtykt tenestemann, som fekk gifte seg dotter til svenskekongen Johan III.

Om Johan III er det å fortelje at han var son av den store Gustav Vasa, og altså bror til Karl IX, grunnleggaren av Karlstad og Sveriges störste kunglige psykopat. Johan var gift med den polske prinsessa Katarina Jagellonica, og son deira, Sigismund, blei konge av Polen og gjorde etter kvart krav på den svenske krona. Ja, det var ei forvirrande tid.

Pontus De la Gardie fekk altså gifte seg med Sofia Johansdotter Gyllenhielm, som rett nok var ei uekte dotter av Johan III, men ho var vel ansett og eit godt gifte. Gjennom ekteskapet blei Pontus De la Gardie pater familias for ein av landets mektigaste og rikaste familiar. Gjennom tre generasjonar skulle dei bygge og underhalde fleire slott, som Makalös slott i Stockholm, Karlbergs slott i Solna og mange fleire, mellom anna Läckö slott i Lidköping. Det var sonesonen Magnus Gabriel De la Gardie som bygde om den gamle festninga til det kremgule eventyrslottet som står der i dag.

– Detta är propagandarummet, fortel den unge guiden.

Sjølv om det er laurdag, er det ikkje mange som har teke turen til slottet denne dagen. I gruppa vår er vi berre åtte–ti, og omvisinga byrjar i den store kungssalen, der veggane er dekorerte med måleri av slagscener. Dei har éin ting til felles: Dette er slag som Sverige vann, og inn hit inviterte Magnus Gabriel De la Gardie til selskap for å syne gjestene kor mektig Sverige var blitt.

På måleriet på kortveggen kan vi sjå Gustav II Adolf, fortel guiden, og alle snur seg mot det store måleriet der krigarkongen sit til hest. Over han svevar tre englar, og på bakken rundt ser sju kvinner opp på han med godhug. Motivet er frå 1630, året då Gustaf II Adolf steig i land i Pommern for å ta del i trettiårskrigen.

Kan hesten han sit på, vere sjølvaste Streiff? Eg prøver å smette inn eit spørsmål, men som vanleg er under slike omvisingar, er det alltid ein som har lese seg opp på internettet i forkant, og som vil overgå guiden i kunnskapar. Denne gongen er det ein skalla mann med grått skjegg, i svarte jeans, svart t-skjorte og med eit jålete skjerf om halsen, og straks guiden inviterer til spørsmål, er han frampå og stiller eit langt spørsmål, det er nærast eit lite foredrag der han ramsar opp svenske slag med årstal og utfall, før han rundar av med eit «eller hur?». Jo, det kan nok stemme, svarar guiden, og han følgjer straks opp med eit nytt spørsmål, like langt, men denne gong om svenske slott, og slik held han fram frå det eine rommet til det neste, og eg er fleire gonger på nippet til å stille spørsmålet mitt, men han er framfus og virrar rundt guiden som ein klegg, og spørsmålet mitt blir stendig mindre relevant, sidan det gjaldt den fyrste salen vi var i, og no har vi vore innom fem–seks rom og salar, vi er komne til Magnus Gabriel De la Gardie sitt sängkammer, som viser seg å vere avslutninga på omvisinga.

Heller ikkje her slepp eg til, og eg tenker at denne brautande mannen, som så vidt eg kan høyre, snakkar eit prikkfritt svensk, ikkje kan vere svensk, og eg har som nemnt talent for å spotte slikt. Og aldeles uspurd fortel mannen at han er fødd i Nederland, men bur i Sverige, eller som han seier: «Jag är holländsk av födelse, men svensk i min själ.» Og med dei orda nyttar guiden høvet til å takke for seg, og vi klappar i hendene.

Ho vender seg rundt for å ta imot neste gruppe, og då ser eg mitt snitt. Eg hastar etter henne og passar på å nå henne att i kungssalen, og der seier eg ursäkta, ho snur seg, og eg peiker på måleriet og spør om hesten kan vere Streiff?

– Streiff?!

– Hesten til Gustav II Adolf?

Nei, det kan ho ikkje svare på, men ho kan spørje sin allvetande kollega som er ein annan plass i slottet. Ho tek opp walkie-talkien, trykker, og seier at ho har ein nordmann som gjerne vil vite om hesten på kortveggen i kungssalen kan vere eh... Streiff? Det går nokre sekund, det sprakar i radioen, og det kjem turt tilbake.

– Nej, det är inte Streiff. Streiff var brun.

Sjølvsagt. Det burde eg ha tenkt. Eg har jo sett bilete av han, men når eg endeleg har henne for meg sjølv, har eg eitt nytt spørsmål.

– Kor mange slott er det i Sverige?

– Hur många?

Nok ein gong tyr ho til walkie-talkien.

– Om han tenker på slott med stor S, altså kongelege slott, er det om lag femti. Om han tenker på slott generelt, hundratals.

– Jøss, seier eg.

Det er noko storslage over svensk historie. Den norske, derimot, er ikkje mykje å skrive historiebøker om. Vi har vikingtida, sjølvsagt, men etter slaget ved Stiklestad i 1030, kva skjedde så? Jo, det var middelalder og dansketid, og fyrst i 1814 og der omkring skjedde det noko, før vi forsvann inn i unionen med Sverige. Mens vi nordmenn rydda stein og sette poteter, herja svenskane ute på dei store slagmarkene i Europa.

Ta kongar, til dømes. Den norske kongerekka er overkomeleg: Kong Haakon VII, kong Olav V og kong Harald V. Lett å hugse. Sverige, derimot, har ei svimlande lang kongerekke, og i dag regjerer Karl XVI Gustaf, altså den 16.! Jo, også våre kongar har romartal etter seg, men det er nærast ei tilsniking. Kven var til dømes Olav I? Jo, det er Olav Tryggvasson som regjerte Noreg i fem år, til han fall i slaget ved Svolder i år 1000. Svolder finn ein ikkje på Google Maps, men det ligg i Austersjøen. Olav II er Olav den Heilage som fall på Stiklestad i 1030. Olav III var Olav Kyrre, som grunnla Bergen, og som døydde av alderdom på kongsgarden Haukbø, no Håkeby, i Bohuslän. Skjønt alderdom, han var 43 år. Og Olav IV er også kjend som Olav Håkonsson, fødd i Oslo, og blei krona til konge av Danmark då han var seks år. Då far hans, Håkon VI, døydde i 1380, blei han også konge av Noreg. Han var då ti år. Seinsommaren 1387 anda den 16 år gamle Olav IV ut i armane på kammertenaren sin i Falsterbohus i Skåne.

Deretter er det eit langt opphald i norske kongar. Frå tenåringen Olav IV til vår eigen Olav V går det 570 lange år, då vi i røynda var ein dansk koloni. For at ikkje patriotiske nordmenn no skal fylle lesarbrevsidene til Dag og Tid, vil eg streke under at dette er sett på spissen. Poenget mitt er at her ligg ein av dei store skilnadene mellom Noreg og Sverige; dei har vore ei stormakt.

Historikarar reknar Sveriges stormaktstid frå då den 16 år gamle Gustav II Adolf blei krona i 1611. Far hans, Karl IX, etterlét seg eit Sverige i krise. Dei var venelause og i krig mot Polen, Russland og Danmark-Noreg. Det første Gustav II Adolf tok tak i, var krigen mot Danmark-Noreg som bølgja fram og attende og var øydeleggjande og kostbar for båe land. I 1613 klarte Sveriges unge rikskanslar Axel Oxienstierna å forhandle fram det som er kjent som freden i Knäred, som kosta svenskane éin million riksdalar. Det var ein uhyrleg sum, meir enn eit svensk statsbudsjett i dag.

Men Sverige hadde fått eit pusterom og byrja ein gigantisk riksdalarrulling, og på seks år var gjelda sletta. Samstundes sette Gustav II Adolf i gang å ruste opp militæret og henta inn ekspertise frå utlandet. Dyktige fagmenn blei lønte med adelstitlar, noko som førte til at ein straum av kompetente, ambisiøse og karrieremedvitne menn frå heile Europa søkte seg til Sverige. Og under krigstalentet og strategen Gustav II Adolf byrja den svenske krigsmaskina å vinne. Dei vann slag etter slag, fyrst mot Russland, sidan herja Gustav II Adolf med syskenbarnet Sigismund i Polen, og i 1630 rykte svenskane inn i Tyskland. Der stupte rett nok lejonet från Norden i slaget ved Lützen, men då var dei i godt sig. Utvald informasjon om svenske sigrar blei forkynte frå preikestolar landet over, for krigsmaskina trong rekruttering. Alle menn som hadde fylt 15 år, blei kalla til krigsteneste, og i perioden 1621 til 1721 mista kvar tredje svenske livet på slagmarkene, nokre i strid, men dei aller fleste av sjukdom, svolt eller frost. Men innsatsen gav resultat.

Under freden i Brömsebro i 1645 kom Gotland, Jämtland og Härjedalen under den svenske krona, og under freden i Roskilde i 1658 Skåne, Halland, Blekinge, Bohuslän og Trondheim. Sverige erobra land rundt Austersjøen og var ei stormakt heilt fram til freden i Nystad i 1721. Då byrja nedturen. Fram til då hadde svenskane plyndra byar, katedralar og slott i hundre år og skipa pengar, kunstskattar og krigsutbytte til Sverige, der dei fylte opp slott og herskapshus, ja, som her på Läckö.

Eg ruslar rundt på eiga hand, og det er mange etasjar og mykje å forstå seg på, og eg har berre ein stopp igjen – Slottskyrkan.

Jenta i suvenirbutikken forklarer vegen, rett ut, til høgre og så til venstre, og der finn eg kapellet.

Det tek tid før auga venner seg til det mørke kyrkjerommet. Fyrst høyrer eg berre musikken som strøymer frå høgtalarar, men så openberrar alt seg, og eg ser ein skalla mann med skjerf om halsen på ein av benkene. Eg listar meg forbi og ser han sitje der med lukka auge, men no høyrer han meg, og han opnar auga og seier teatralsk:

– Jag älskar Bach!

Bach?! Han reiser seg, og eg forventar eit foredrag om Johann Sebastian Bach, men eg er vel ikkje nok publikum for han, og han går. Men Bach? Dette er ikkje Bach, men skråsikker er eg ikkje, og eg finn fram telefonen. Eg har ein applikasjon som kjenner att musikk; eg trykker på Shazam. Det går litt tid, for dekninga er dårleg, men så kjem svaret, og det var det eg visste! «Exsultate, Jubilate K. 165» av Wolfgang Amadeus Mozart. Eg spring ut, no skal han sanneleg få høyre det, den poserande sjarlatanen.

Men han er forsvunnen.

Det er sein ettermiddag når eg kjem tilbake til Lidköping, og når laurdagskvelden kjem, går eg ut for å ete pizza. På veg heim att blir eg vitne til eit svensk fenomen: raggarar. Store amerikanske, blankpolerte flak glir gjennom gatene i Lidköping, og det forunderlege er at det ikkje er ungdommar som sit bak ratta. Nei, det er godt vaksne menn, dei over 60, og ikkje berre menn, nei, også kvinner. Her og der ein ungdom i ein ombygd Volvo, og med dunkande pass.

Dei held det gåande til langt på natt og tek ikkje omsyn. Men at dei er svenske, er lett for meg å sjå.

Hallgeir Opedal