Erlend Skjetne

gamaldans@hotmail.com

Det mest interessante hotellet eg har budd på, må vera Barents Frokosthotell i Kirkenes. Under innsjekkinga spør eg resepsjonisten, ein arabar:

– Har de frukost?

– Nei, det har vi slutta med.

På nettet tilrår ein tidlegare gjest å slå opp telt i staden, men vedkomande har neppe forstått at det er andre element enn luksus og komfort som gjer ei hotelloppleving unik. Ta berre ein slik detalj som klokka på veggen i fellesarealet: Ho har stogga, nesten nøyaktig på tolv – og kva kan passe betre? Midtsumars i Finnmark er det jo knapt nokon skilnad på dag og natt, og eit småborgarleg fenomen som frukost mister all tyding.

Til vederlag får vi litt frukt og sjokolade av to russiske bestemødrer, dei einaste andre gjestene på hotellet. Det er berre bra at vi ikkje tøyer bukskinnet ytterlegare: Vi må trass alt få plass i bilen, ein minimodell, fem fullvaksne menn.

Byrjinga

Med meg har eg Sindre, John Gunnar, Gaustad og Feiten. Ein revisor, ein ventilasjonsmontør, ein skatteinnkrevjar og ein sjømann. Gaustad har same førenamn som eg, så for å unngå at han forvekslar seg sjølv med meg og motsett, har vi alltid nytta etternamn på kvarandre, heilt sidan barnehagen. Feiten er relativt slank no, men var korpulent tidlegare, difor kallenamnet.

Tre stykk må sitja nærast oppå kvarandre i baksetet, og krangle med den fjerde om kven som skal få nytte passasjersetet framme. Vel å merke er ingen av dei interesserte i å køyre, sjølv om dei alle har førarkort: Skal dei verkeleg kunne nyte synet av Aust-Finnmark, må dei få nippe til ein drink langs vegen.

Målet er Sværholtklubben, der ikkje mange har vore, ein utilgjengeleg og vêrbiten plett som kan seiast å skilja Aust-Finnmark frå Vest-Finnmark. Det går ingen veg dit, ein må anten gå til fots i dagevis, eller – som vi – basere seg på båtskyss frå Kjøllefjord.

Eit anna mål er å fylgje kysten, så langt det lèt seg gjera. Kameratane mine har nemleg røter i fiskeværet Titran ytst på Frøya, så dei toler ikkje innland. Dei ser på meg som ein udugeleg landkrabbe, sjølv om eg hevdar at heimkommunen min, Melhus, òg kan skilte med stolte sjøfartstradisjonar: Der Gaula renn ut i Trondheimsfjorden, har vi granngiveleg nokre kilometer kyststripe.

Skoltane

Den fyrste større bygda ein kjem til langs vegen vestover frå Kirkenes, er Neiden, som eg kjenner best frå Ingeborg Arvolas Neiden 1970. Denne sorgmuntre perla av ein roman handlar om oppvekst i lag med ein alkoholisert far, nettopp i Neiden.

Det bur knapt eit par hundre sjeler i bygda no, og skulen er nedlagd. Nærbutikken ligg på finsk side av grensa, i det ein kan kalle det finske Neiden, Näätämö. Der kan vi kjøpe frukost, men staden er dyster samanlikna med det norske motstykket.

I Neiden ligg den store Skoltefossen, for ikkje å snakke om Skoltebyen. Dette var i si tid sumarbustad og seinare fast bustad for skoltesamane, og området vart i år 2000 freda som eit heilskapleg kulturmiljø. Skoltesamane er den einaste av dei austsamiske folkegruppene som tradisjonelt har halde til innom Noregs grenser.

Forutan Sør-Varanger er det skoltesamiske kjerneområdet Kolahalvøya og austsida av den store finske Inarisjøen. Nasjonal rivalisering og ymse grensedragingar har heilt sidan 1800-talet lagt stort press på den skoltesamiske kulturen. Språket er i dag sterkt truga, og det er i Noreg å rekne for utdøydd. Det finst nokre fåe sjeler som snakkar skoltesamisk i Russland, men det mest livskraftige miljøet er å finne i Sevettijärvi i Finland. Hit vart mange skoltesamar henta då Finland, som fylgje av andre verdskrigen, miste området Petsamo/Petsjenga til Russland.

I Skoltebyen ligg St. Georgs kapell, som er det eldste kyrkjehuset i Finnmark og det eldste ortodokse gudshuset i Noreg. Det er frå 1565 og vart reist av den heilage Trifon av Petsjenga. Han kom opphavleg frå Novgorod-området, men verka som misjonær mellom skoltesamane. Dei fleste med denne etnisiteten tilhøyrer enno i dag den austlege ortodokse kyrkja.

Det er ein slåande skilnad på det ti kvadratmeter store ortodokse kapellet og «den norske» kyrkja i Neiden. Den vart reist i 1902 og er teikna av Karl Norum. Han rakk å teikne mange kyrkjer mykje lenger sør i Noreg, mellom anna i heimbyen Levanger, og på Holm i Rauma og Veøy nær Molde. Dei to sistnemnde liknar ikkje reint lite på kyrkja i Neiden, som sjølv har ei systerkyrkje på Buksnes på Vestvågøy: Alle er dei bygde i drakestil, med same raude farge og same kvite karmar.

I Neiden kan ei slik kyrkje verke ein smule malplassert. Men det var lokale innbyggjarar som i 1898 bad den norske staten om å få kyrkje og kyrkjegard, og svaret kom kjapt i form av Norums stavkyrkjeimitasjon. Det var i interessa til norske styresmakter å trygge Finnmark mot mogleg finsk ekspansjon, og det kunne ikkje skade å delegere litt av dette ansvaret til Gud.

Familien Savio

I Bugøyfjord står eit monument til minne om John Andreas Savio, den fyrste norske samen som vart biletkunstnar på heiltid. Han prøvde seg på litt ulike kunstartar, men det er for grafikken, meir spesifikt tresnitta, han er mest kjend. Eg er veik for den spesielle streken hans, om ein no kan nytte dette uttrykket om tresnitt. Éi sak er dei samiske motiva, som er så klåre og uttrykksfulle at dei i hovudet mitt representerer ein slags kvintessens av alt samisk, men Savio har òg nokre slåande framstillingar av bylivet mellom anna i Tromsø. Han var ei flakkande sjel, med ein biografi utanom det vanlege.

Far til kunstnaren heitte Per Savio og var med Carsten Borchgrevink på Southern Cross-ekspedisjonen frå 1898 til 1900, den fyrste vitskaplege ekspedisjonen som overvintra på det antarktiske kontinentet. Per Savio var ein driven skilaupar og hundekøyrar og fekk ei høg stjerne hjå ekspedisjonsleiaren. Vel attende i Noreg gifte han seg med Else Strimp, ei rik samejente som måtte rømme heimanfrå for å få den mannen ho ville ha. Sonen John vart fødd i 1902; to jenter paret seinare fekk, døydde båe. I 1905 døydde Else sjølv av tæring, og då Per skulle segle til Vadsø for å hente kista, forliste og drukna han.

Vesle John hamna deretter hjå mormora og morfaren i Bugøyfjord og fekk utdanning både i Vardø, Kvæfjord, Bodø og Kristiania. Han rakk å studere litt i Paris og London òg, men leid av same sjukdom som mora, og attende i Noreg vart livet prega av djup fattigdom. Han selde ofte kunstverka sine for småpengar, og sjølv om mange av dei i dag er henta nordover, finst det òg mange spreidde ut i heimar rundt om i Noreg. Då John Savio døydde, 36 år gamal, skal berre eitt einaste menneske ha kome i gravferda.

Pikku-Suomi

«Det var slett ikke Guds grønne trær eller sommerenger som lokket den aller første finske mannen til denne nakne klippestranda», skriv den finske etnografen Samuli Pauljaharju (1875–1944) om Bugøynes eller Pykeija i storverket Kvenene – et folk ved Ishavet. «Fjellene i bygda […] er så vegetasjonsfattige at til og med voksne jenter som bare har gått på hjemlige trakter hele livet, ber fedrene om lov og penger til å reise til Skoltefossen, Kolttaköngäs, for å se ekte bjørk.»

Likevel kom dei, altså, finnane, og busette seg på ei stripe av land mellom Vestersanden og Østersanden, nesten rett over fjorden frå Vadsø. Frå 1800-talet og utover vart Bugøynes så dominert av det kvenske at bygda i dag blir kalla Litle-Finland, Pikku-Suomi. Inne på den populære bistroen kling det finske språket overalt, og det er vanskeleg for oss turistar å avgjera kven av dei andre gjestene som er turistar, og kven som er innfødde.

Trehusa er gamle og står tett i tett på Bugøynes, eit uvanleg syn i Finnmark i dag. Ein tyskar som heitte Peter Paul Flach, var kommandant her under krigen og godt likt av bygdefolket. Han var eigentleg kjøpmann, ingen svoren nazist, og har fått mykje av æra for at Bugøynes ikkje vart brend.

Førestillinga om at han utførte ordrenekt og såleis tok ein stor risiko ved ikkje å brenne bygda, er det riktig nok ikkje hald i: Avtalen var at Flach skulle spara bygda om lokale fiskarar hjelpte han og soldatane med å flykte, men okkupantane rakk fyrst å gjera det viktigaste, som var å øydeleggje sine eigne forsvarsinstallasjonar. Berre månader etter å ha forlate Bugøynes intakt vart Flach forfremja til overløytnant. I 1961 inviterte bygdefolket han nordover på vitjing og tok godt imot han.

For nokre tiår sidan såg det stygt ut for Bugøynes, som for mange fiskevær langs kysten av Nord-Noreg. Etter at fiskebruket vart selt på tvangsauksjon i 1989, gjekk dei lokale like godt ut med ein annonse i nasjonale aviser: «Finnes det et sted sør i Norge som kunne tenke seg en befolkningsøkning på ca. 300 mennesker? Vi som spør er innbyggerne i fiskeværet Bugøynes i Øst-Finnmark, som nå er gått lei.» Teksten handla vidare om feilslått fiskeripolitikk, om kompetanse og pågangsmot mellom innbyggjarane og om ynsket om å flytte i samla flokk.

I dag ser livet lysare ut på grunn av kongekrabben. Denne arten som tidlegare var plagsam for fiskarane fordi han åt opp fisken i garna deira, hamnar no på eksklusive restaurantar. Kongekrabbefangsten har skapt mange arbeidsplassar på Bugøynes, og fiskarar frå Aust-Finnmark har dei seinaste åra hatt særrettar innan næringa. Men endringar i regelverket – nokre er alt varsla – kan fort snu om på situasjonen.

Botnen

«Alle pikene løp til vinduet.» Av uforståelege årsaker fekk eg aldri høyre denne regla då eg gjekk på skulen. Hadde eg gjort det, ville eg ha lært namnet på Finnmarks fem store fjordar tidleg i livet, i staden for å lære hugseregla lenge etter at eg lærte det regla skal lære ein å hugse.

I regla kjem dei i rekkjefylgje, frå vest mot aust: Altafjorden, Porsangerfjorden, Laksefjorden, Tanafjorden og Varangerfjorden. Men vi køyrer altså den andre vegen, frå aust mot vest. Varangerfjorden er den einaste store fjorden på det norske fastlandet som har ei slik retning, altså innlaupet i aust. I tillegg vil somme hevde at han er ein såkalla falsk fjord, og han liknar sanneleg ikkje mykje på fjordane til dømes på Vestlandet. Her oppe var isen så tjukk at jamvel dei høge delane av landskapet låg under han, medan istidsbreane på Vestlandet fyrst og fremst grov i dalar som alt fanst, og gjorde dei endå djupare. Varangerfjorden er brei, landskapet ikring han avrunda.

Inst ligg Varangerbotn, som er kommunesentrum i Nesseby. Her finst mellom anna Saba-senteret, ein samisk språkinstitusjon til minne om den fyrste samiske stortingsrepresentanten, vald inn for perioden 1907–1912 for Arbeidarpartiet. Isak Saba skreiv òg diktet «Sámi soga lávlla», publisert i 1906, som 80 år seinare vart utpeikt av Samerådets konferanse som nasjonalsongen til samane. Komponisten og filologen Arne Sørli, som kom frå Akershus, fann inspirasjon i joiken til å laga ein melodi.

Også ein meir moderne kjendis frå Nesseby ber Saba-namnet. Artisten Agnete vann Melodi Grand Prix junior i 2008 med gruppa The BlackSheeps og den dels norske, dels samiske songen «Oro jaska beana». Tittelen bør ein hugse, for desse orda, som tyder noko slikt som «Tei still, hund!», finst det jo mange som kan ha godt av å høyre. Eg fekk meg forresten ein god latter då Dagsrevyen skulle laga ein reportasje om Agnete, og innleiingsvis informerte: «Det har vært mye reising for Agnete i det siste, men for tiden er hun i hjembyen Nesseby.»

Men rett skal vera rett: Det finst endå mindre metropolar i verda enn Nesseby. Berre på vegen vår vidare til Vadsø skal vi koma til å passere fleire: Bergeby, Paddeby, Andersby.

Så lenge vi hugsar høgresvingen, då: I Varangerbotn deler vegen seg. Ein kan fylgje E6 vidare vestover, eller ein kan svinge inn på E75, som heller ikkje er nokon filleveg: Han kjem heilt frå Sitia på Kreta og held fram gjennom Balkan, Ungarn, Slovakia og Tsjekkia til Gdansk. Deretter må ein symja endå eit godt stykke, før ein kan byrja køyre igjen i Helsinki. Men så er det strake vegen til Oulu, Utsjok og – for oss – Vardø.

Lange liner

Prov på det langvarige samiske nærværet i Nesseby finst i kulturminneområdet Mortensnes. Dei eldste spora etter bustader her er kringom 9000 år gamle, men det gjev lite meining å diskutere etnisitet i ei så fjern fortid. Ein ser at folket har spesialisert seg på sanking av ulike vekstar og på fangst av rein, sjøpattedyr og fisk.

Når ein kjem til bronsealderen, syner funna at desse områda må ha vore del av eit handelsnettverk med lange forgreiningar sørover og austover – og kanskje kan ein slags kulturell identitet ha utvikla seg? I denne tida byrja truleg det såkalla samiske språkskiftet, då samkvem mellom Nordens fangstfolk og det vest-uralske folket nær Finskebukta gav opphav til eit tidleg felles samisk språk, ursamisk.

På Mortensnes er det i jarnalderfunna at ein fyrst ser spor etter bustader som liknar gammar. I dei mange urgravene har dei daude vorte sveipte i never sydd i hop av senetrådar, ein typisk samisk gravskikk.

Den sterkaste kjensla av den gåtefulle historia får ein ved synet av Transteinen, ein høg kultstein eller sieidi, omgjeven av tretten konsentriske steinsirklar. Namnet talar for seg: For å gje fiskelykke vart steinen smurd inn med tran. Fellesskapet med åndeverda kunne ikkje takast lett på.