Siri Helle

siri@dagogtid.no

Vanlegvis ligg dei på rekke og rad her, ved Oslofjorden. Vi er vane med at utsikta langs E18 vestover frå hovudstaden er temmeleg dyr: Her ligg juvelane. Ikkje tiarane, ikkje hundrelappane, ikkje ein gong tusenlappane kjem ein langt med i desse omgjevnadene. Då treng ein i det minste hundrevis av dei. For her ligg lystbåtane. Her ligg hytte nummer to eller tre, seier vi. Her ligg overskotet.

På avstand ser dei slik ut. Like. Dyre. Som perler på ei snor. I røynda er dei cabincruiserar og små, kjappe skjergardsjeepar, overrigga skarpseglarar til å vinne Færder-seglasen med og underrigga kosebåtar skapte for å segle sakte inn i solnedgangen. Båtar i plast, glasfiber, stål og innimellom, kanskje litt meir enn innimellom, ein og annan i tre.

Her er dei som skin om kapp med sola, blankpussa og påkosta, og her er dei som bør halde seg i fortøyingane, då det er lite anna som held dei saman. Kort sagt, dei er som oss, ulike, og vi er vane med dei. Vane med duppande prikkar i horisonten om somrane, skippermøteannonsering på Reiseradioen, jollesegling i småspeidaren og solosegling kring heile jorda fortast mogleg på Sportsrevyen.

Men kva er det eigentleg vi er vane med? Kvar kjem desse båtane frå? Dei er jo ein del av kystkulturen, og då må dei jo òg kome frå ein tradisjon. Kven har skapt denne tradisjonen, og kven ber han vidare i dag?

Djup bukt og dyre båtar

«Formålet med fredningen av Holmen Yachtværft er å bevare et helhetlig anlegg som representerer kontinuiteten og utviklingen fra den elitepregede seilsporten før andre verdenskrig, frem til den mer folkelige lystseilasen som utviklet seg etter krigen», skriv Riksantikvaren i vedtaket som vernar delar av anlegget til verksemda eg no er på veg til. Skal vi tru dei, har altså fritidsbåthaldet folkeleggjort seg dei siste sytti åra.

I jubileumsboka til det same verftet, Dyp bukt med dyre båter – Holmen Yachtværft 1918–2018, har derimot eigarane valt å formulere seg slik: «Dette er en historie fra solsiden av det norske samfunnet som fortjener å bli fortalt.»

Sola skin iallfall i det eg er på veg til nett Holmen Yachtværft denne vinterdagen. Så får eg sjå for meg sjølv. For det er nemleg her båtane ligg no, ikkje på fjorden, no er det jo vinter, og det er mindre forlysteleg å vere på fjord og hav i meir eller mindre open seglbåt. Dessutan treng båtane stell. Det får dei mellom anna på det siste verftet i Oslofjorden – ja, det einaste aust for Flekkefjord, er det høve til å hevde, som no altså ikkje får lov å verte vekk, for det har Riksantikvaren bestemt: I april i fjor, berre nokre månader før verftet feira hundre år, freda dei delar av bygningsmassen og skjenegangen ved verftet.

«Ei blot til lyst»

Dei fyrste lystbåtane dukka opp i Oslofjorden på om lag 1860- og 70-talet. Dei var rett nok ikkje bygde til forlysting. Dei var ombygde Hvaler- eller Lister-båter – fiske-, frakt- eller losbåtar.

Så kom dei spesialbygde fartøya. Det var uunngåeleg, for i utlandet var dei der alt, og nordmenn kunne ikkje vere dårlegare: Skulle dei konkurrere i internasjonale regattaer, meisterskap og olympiske leikar, hjelpte det ikkje å kome med noko mindre enn noko heilt spesialbygd.

I internasjonale konkurransar var det visse definerte båtstorleikar som gjaldt. No ville ein definere slike storleikar, eller målereglar, i Noreg òg. Målereglane var formlar: Forhold mellom skrogform og -lengd, omkrins midtskips, seglareal, tyngde og djupne i kjøl. Slik fekk vi 6-meteren, 8-meteren og 12-meteren. Båtane var aldri seks, åtte eller tolv meter lange, men summen av formelrekninga enda på så mange meter. I røynda var ein 6-meter mellom ti og elleve meter lang.

Ny sesong, ny båt

Med dei nye båttypane kom det nye båtbyggarar: Colin Archer var involvert, ingeniøren Gustav Adolf Sinding gjorde eit stort arbeid med utviklinga, men mest å seie fekk gjerne båtbyggarane Christian Jensen og Johan Anker. Verftet deira, i Vollen i Asker, har skapt Amundsens «Maud» så vel som ei heil rekke mindre skarpseglarar og mange ikkje like skarpseglande fartøy. For i mellomkrigstida, sjølve storleikstida for lyst- og konkurranseseglas her til lands, vart det forska og utvikla i høgt tempo. Det var om å gjere å få mest mogleg fart og segleigenskapar inn i målereglane, og ny båt til kvar sesong var regelen heller enn unnataket.

Då kom det godt med at det stort sett var godseigarar, skipsreiarar, direktørar og – for ikkje å gløyme – sjølvaste kongefamilien som sat ved roret. Kongelig Norsk Seilforening vart stifta i 1883. Alt året etter fekk dei dåverande Kong Oscar som sin høge beskyttar, og framleis er foreininga den einaste utanfor statsapparatet som har rett til å føre orlogsflagget – splittflagget – på fartøya sine.

Så mange ulike båtar

Midt i alt dette dukka Holmen Yachtværft opp, rett og slett starta av båteigarar som trong ein stad å lagre fritidsbåtane sine om vinteren. Bukta verftet ligg i, Nesbukta i Asker, er av dei lunaste i heile Oslofjorden. Å kome til Holmen Yachtværft kan på avstand sjå meir ut som å kome til eit hytteområde: Dei raudmåla, relativt låge trehusa ligg tett i tett ned mot sjøen. Koselege og heimekjære sender dei tankane langt frå så vel overdådig luksus som iskald industriarkitektur.

Her er det samstundes båtar overalt. Alle moglege båtar – nye og gamle, skinande og slitne, i tre og i plast, klassikarar og bulkbåtar det går 13 av på dusinet.

– Her ligg til dømes ein gamal Windy, ikkje heilt det du er interessert i, men ein litt spesiell ein likevel, fortel slipp- og trebåtformann Kenneth Johansen og peiker.

For det fyrste syner han nok til at båten er i plast. For det andre at båtmerket Windy vart starta i 1966 av Hugo Vold, som kalla opp båtane etter dei faren fiska i, og over år bygde opp ei merkevare av kvalitet og design med status. Kanskje er denne båten teikna og konstruert av krigshelten Jan Hermann Linge, som konstruerte fleire hurtiggåande motorbåtar for selskapet.

Medan Johansen viser meg rundt, får eg innblikk i kor liten del av den norske båtkulturen eg kjenner til.

– Her har vi ein Spjærøykrysser, seier Johansen med eitt, og syner meg ein trebåt brukt til fiske kring Hvaler i gode, gamle dagar.

No er han fritidsbåt. Båttypen er spesiell fordi han er kravellbygd under vasslinja og klinkbygd over.

– Så er det ishud på han. Båtane låg ute og var i bruk heile året, så det var naudsynt, fortel han.

Veslebror som vann

Holmen Yachtværft vart starta av tidlegare nemnde Christian Jensen, frå konkurrentverftet i Vollen, saman med yrkes- og namnebror Christian Johnsen. Jensen skulle styre verftet, men når alt kom til alt, klarte han ikkje rive seg vekk frå Johan Anker og Vollen. Johnsen måtte starte opp aleine.

Om Vollen fekk meir akting i stordomstida – det var mellom anna her Kong Olav fekk bygd konkurransebåtane sine – var det til slutt Holmen som overlevde. Der dei i Vollen satsa meir eintydig på båtbygging, var dei i Holmen klare på at dei måtte ha fleire bein å stå på. Sjølv om dei bygde båtar så å seie frå byrjinga av, var dei klare på at opplaget og vedlikehaldet var minst like viktig. Båtfolket stilte stadig strengare krav. Difor bygde dei stadig fleire skur til lagring. Tre har ein alltid hatt kompetanse på, men etter kvart som motorar og plastskrog dukka opp, skaffa dei seg kompetanse på det òg.

– I dag er vi blant dei få i Noreg med kompetanse på gamle bensinmotorar. I gamle snekker er det slike som gjeld. Diesel nyttar ikkje om det er dunk-dunk-lyd ein er ute etter, fortel Kenneth Johansen.

– Desse motorane har meir til felles med bilmotorar, men likevel er det mykje som er annleis når motoren sit i ein båt. Det finst inga utdanning for slikt i dag, så vi må lære opp mekanikarane våre sjølve, held Johansen fram.

For få nybygg

Nybygg skjer ikkje kvar dag lenger. Siste båten som vart bygd her, var ferdig i 2014: ei open motorsnekke bygd etter eigne teikningar. Framleis har ho vinteropplaget og pussen sin her, og nett i dag skal ho flyttast frå opplag og inn i arbeidshallen. Det er ikkje berre berre midt på vinteren: Deler av det freda anlegget er slepebana med skjener, men ho er ikkje brukande med snø og is på – då må traktoren fram. Det vert trongt mellom dei gamle husa

– Dette skal eigentleg ikkje gå, innrømmer Thor Paulsen der han står og dirigerer traktoren.

– Men vi får det til å fungere.

Ja, dei får det til. Johansen innrømmer at det er vanskeleg å halde på båtbyggarkompetanse med berre vedlikehald. Og båtane som har vore bygde her, skil seg frå båtbyggartradisjonar andre stadar i landet. Det treng vi ikkje gå lenger enn til materialvalet for å sjå. Her kjem ein ikkje langt med traust furu eller gran. Heller ikkje eika er nødvendigvis god nok. Teak og mahogni skal det vere.

Er det framleis litt eksklusivt? Det er nok det. Å få tatt heile vårpussen her kostar nok eit femsifra beløp, og her er mange fine namn på kundelista. Segling og båtliv har nok vorte meir av ein folkesport fordi folk har vorte rikare, ikkje fordi det har vorte særleg billegare. Det skal både Holmen Yachtværft og båttradisjonane verftet er bygde på, vere glade for.