DISTRIKT

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

I dag går ferda ned til Sandane, administrasjonssentrum i Gloppen kommune, ein tettstad som ligg der Gloppeelva frå Breimsvatnet munnar ut i Gloppefjorden. I dag ligg bokbåten MS «Epos» til kai, og eg skal møta skipper og eigar Svein Ivar Vinnes.

I Nordfjord skal ein leggja inn marginar. Dei fuktige månadane, når dag og natt spelar temperaturpingpong med frysepunktet som nett, leitar på vegane djupt i fjellet. I nær ein halvtime står eg på raudt ljos ved den eine enden av tunellen før ein leiebil tek oss i kolonne gjennom mørkeret til den andre, der Gloppefjorden brått kjem til syne som eit fatamorgana under meg.

Vel framme rekk eg ein kopp på Lauget kaffi & kultur i Sandane før eg skal om bord i «Epos». Kafeen ligg som ei triveleg lesestove midt i sentrum. Her har dei teke attende i-en i kaffi, sandensarane, som dei heiter her, eller glopparane, helst, slik dei frå Eid, rakt over fjorden, heiter eidarar, ikkje eidar, som eg skreiv førre veke ­–?takk for dei mange meldingane. Båe stader verkar dei meir medvitne om tradisjonane sine no enn då eg støtt gjekk på kafé her kring 1980.

Då skreiv eg diktet «Sandane» (1981) som byrja: «Jeg sleper meg gjennom gatene i den lille vestlandsbyen, gjennom sneslaps og søle.» Før vernetankane rakk å melda seg, hadde betra økonomi rokke å fylla tettstaden med brutalistiske betongbygg. Eg noterte at «nå er det plassmangel og ekspansjonstrang i avgrunnen, hvor ellers kommer de fra, disse betongbyggene, i beste fall sluppet ned fra himmelen som avfall». Eg kom frå Sørlandet, der me kjempa mot politikarar som ville riva trehus frå 1700-talet.

Den danna, doble espressoen eg får i lesestova Lauget i 2021, er ein krutsterk kontrast til slutten av det 40 år gamle diktet: «Innerst i melkebaren sitter de eneste her i Sandane som ennå tør utfordre skjebnen: tre eldre menn, fordypet i tippekuponger.»

MS «Epos»

Særleg bygg frå 1960-åra vert sett på som stygge. Dei frå 1950-åra har vorte fine. Firdatun, eit Connie Henden-bygg frå 1953, ein gong bensinstasjon og venterom for Firda Billag, ville ein riva i 1990-åra, men det er no eit restaurert smykke. Og ved kai ligg eit anna smykke med soge frå 1950-åra, bokbåten.

– Det byrja alt i 1957, fortel Vinnes frå landgangen.

– Er «Epos» så gamal?

– Nei, i byrjinga leigde dei inn ein annan båt. Han heitte «Abdullah».

– «Abdullah»?

– Han var ikkje eigd av ein sjeik, men var ein agentbåt som gjekk med Abdullah-sigarettar. Så vart ein annan båt sett inn, som det gjekk gale med, før «Epos» vart bygd i 1963 – som verdas fyrste fartøy bygd som bokbåt. Difor vart inngangen plassert midt på, som er praktisk når me kjem til små kaier. Og dersom det er stor skilnad på flo og fjøre, slik det kan vera på Møre, kan me òg leggja ut landgangen frå toppdekket.

Og det er ikkje alt, fortel skipperen. «Epos» er episk:

– Den gongen var han verdas største aluminiumspassasjerbåt. Han er både klinka og sveisa i aluminium, ein lite kjend teknikk då, men det gjekk. Båten er i særs god stand, bygd på Fjellstrand skipsverft på Oma i Hardangerfjorden, eit verft som elles er kjent for dei snøgge katamaranane Flying Cat.

Vestlendingane veit å byggja båt. På Middelhavet, Raudehavet og Filippinane har eg fare med ferjer som ved nærare ettersyn har synt seg å vera bygde på Vestlandet.

Vinnes legg til:

– På snøggbåtar har me vore leiande i fleire år. Det er mange gode verft her, som Fjellstrand på Oma og brørne Aa i Hyen.

Inst og ytst

Bokbåten har trafikkert kysten og fjordane frå Rogaland til Møre. Seinare i dag går ferda til Grytøyra i Fjaler. Når Vinnes held marsjfart på knappe 10 knop, tek ferda mellom sju og åtte timar.

Om Langfjella er Noregs ryggrad, este Vestlandet ut som den store buken. Og der ligg dei lag på lag, som ytrefiletar marmorerte med feittrender av fjordar ­– distrikt som Hardanger, Sogn, Sunnfjord, Nordfjord og Sunnmøre.

Fleire har freista å finna skilnadar på folkelynnet frå fjord til fjord, men når eg spør, svarar folk forsiktig. Av di skilnadane vert viska ut no for tida, eller av di dei fylgjer ein annan akse?

Di meir eg har fare i vestlandsfjordane, har eg tenkt at ein ikkje berre kan dela dei opp horisontalt, i nord–sør-retninga, lag på lag og fjord på fjord. Nei, ein lyt dela fjordane opp vertikalt òg, i aust–vest-retninga, frå ytst til inst i fjorden.

Dei som bur inst i fjordane, har noko sams, jamvel om det er 300 kilometer frå Loen til Ulvik.

– So e det.

Dei kom ikkje i ein flaum, orda til bonden eg var dreng hjå, nesten inst i Nordfjord, ikkje som ei stri elv, meir som dei store steinane i elva, hoppesteinane, som fekk deg tørrskodd over på hi sida. Når drøset kring kjøkenbordet eller arbeidsbordet i laden gjekk i stå, når det ikkje høvde å seia det alle tenkte kring bordet, då fekk han berga praten i land, etter nokre sekund med tagnad, med change the subject-fastslåinga som sette punktum utan at nokon mista andlet:

– So e det.

Tre steinar i elva. Ulvikjen Olav H. Hauge skreiv diktet «Eit ord» (Dropar i austavind, 1966):

Eit ord

– ein stein

i ei kald elv.

Ein stein til –

Eg lyt ha fleire steinar

skal eg koma yver.

Hauge var frå Ulvik i Hardanger, langt sør for Nordfjord, men han var frå inst i fjorden, under breen, nett slik bonden bur inst i fjorden sin, under breen.

Nord-sør-aksen

Aust-vest-aksen har dominert fjordane heilt sidan dei vart til. Frå Jostedalsbreen og Breheimen strålar fjordane og dalane ut som eiker frå eit nav. Her i Sogn og Fjordane, så nær hjartet til breen, går dei rakt i aust-vest-retning, medan dei sørover fell meir i nord-sørvest-retning, som fjordane i Hordaland og Rogaland.

Då ferdsla på den aust-vest-vende fjorden meir og meir vart erstatta av vegferdsle, gjorde nord-sør-aksen seg meir gjeldande. Mange av vegane bind fjordane saman, som vegen som no er E39, frå Kristiansand til Trondheim, på tvers av vestlandsfjordane, der vestlandsdelen før heitte riksveg 14 og riksveg 1.

Ein bit av E39, som eg skreiv om for to veker sidan, går gjennom Våtedalen, medan vegen for 150 år sidan gjekk over det parallelt løpande Breimsvatnet. Då Henrik Ibsen nytta Breimsvatnet for å koma seg frå Sunnfjord til Nordfjord i 1860-åra, tok ferda dagar. Med heilårsvegen i 1889 vart reisetida redusert til timar. Då eg busette meg nord i Våtedalen for 40 år sidan, tok det berre få minutt å fara gjennom Våtedalen.

Noreg hadde då gått til innkjøp av dei F16-flya som no vert erstatta av F35, og testpilotane likte tydelegvis å flyge lågt gjennom Våtedalen, kan henda av di dalen svingar så fint med dei bratte, skråstilte dalsidene, om lag som ein velodrom.

Rett som det var, braut eit jagarfly ljodmuren, og hende det om våren, vart det gjerne mykje styr for meg som dreng når eg sette meg på fôrtraktoren og køyrde inn i pelsfarmen for å fôra minkane. Det høge smellet, verre enn noko frå Tor med hammaren, hadde gått som atterljod gjennom dalen og skremt vettet av hominkane som låg i bura sine med nyfødde kull av små, blinde babyminkar, rynkete og rosa med eit tynt, kvitt hårlag. Men når eg kom med fôr, var dei stundom meir blodige enn rosa, for dei skremde mødrene hadde bite ungane sine i hel. Bileta fylgde meg om kvelden når eg høyrde debattane om Afghanistan-krigen og sjølvbestemd abort.

Kyst og vik

I dag er dei mange pelsfarmane under avvikling. Men inst i fjordane er dei flinke til å finna seg nye næringsvegar. Her treng dei mange bein å stå på. Ute ved kysten kan dei satsa alt på eitt kort – fisket, så lenge fisket er godt.

Slik dei har noko sams, dei inst i fjordane, har dei noko sams, dei som bur ytst i fjordane òg, i havgapet, eller like ved storhavet, gjerne i den skjerma vika som ligg nærast havet, som Måløy i Nordfjord og Eivindvik i Sognefjorden. Det er meir gjennomtrekk av folk frå aust og vest.

Etter å ha vore i Nordfjord er eg viss på at dei har noko sams, dei som bur midtveges i fjorden òg, som på Eid og på Sandane. Det er gamle stadar, rike på soge, gamle møtestadar for folk frå ytst og inst i fjordane.

Bokbåt og jolekveld

Eg går om bord i «Epos», så skipperen kan syna meg i kring. I biblioteket under dekk riggar dei til før fire–fem år gamle glopparar kjem for å fylla båten. Ein visesongar har ljodsjekk. Marthe Mølstad og Ann-Kristin Hovstad frå Gloppen folkebibliotek gjer i stand til storinnrykk. Eg spør skipperen:

– Opplevde du «Epos» som gut?

– Ja, ja. Eg hugsar ikkje noko av underhaldninga, sett bort frå ein tryllekunstnar som var litt interessant, men spaninga når eg kom rundt svingen og fekk sjå båten – det var stort for meg. Heile konseptet med å blanda bøker og underhaldning byrja på «Epos». Eg hugsar då båten kom til Vinnes. Fyrste gong eg var om bord, kan ha vore kring 1973. Me ungane stod og hoppa på kaia. Høgdepunkta i året var jol, syttande mai og bokbåten. Båten er eit kinderegg. Du har bøkene, du har underhaldninga og så har du sjølve båten, som gjerne er det mest tiltrekkande for små rabagastar som ikkje bryr seg om bøkene og underhaldninga.

Skipperen voks opp på Vinnes i Fusa, i dag Bjørnefjord kommune. Han tenkjer seg om:

– Det var nok med å inspirerte meg til å taka over båten sjølv. Eg trur det har vore med å trigga meg.

– Når kom du inn i biletet som vaksen?

– Eg kom inn på eigarsida i 2003. Då kjøpte eg han. Men eg har hatt nokre andre båtar òg, så eg laga dotterselskapet MS «Epos» AS.

– Og no styrar du mot 20-årsjubileum som «Epos»-eigar?

– Diverre ser det ikkje slik ut.

Siste reis

Om fem dagar går den siste ferda for MS «Epos». Onsdag 24. november kjem bokbåten til Åsgard kai i Alver kommune i Nordhordland. Han legg til klokka 17 og kastar loss klokka 21, og då er det over. Etter 65 år har ikkje Noreg lenger råd til å halda liv i bokbåten.

MS «Epos» vart eigenleg lagd ned for nokre år sidan, då det eine vestlandsfylket etter det andre trekte seg ut av drifta, men han har i haust fått ei siste signingsferd, takk vera midlar frå mellom andre Fritt Ord, no ikkje som bokbåten, men som Det flytande litteraturhuset.

Fleire aktørar kjempar for å berga bokbåten, men det ser dårleg ut. Bokbyen i Fjærland har tilbode seg å syta for hamn til MS «Epos» når han ligg til kai. Tekstalliansen har freista å finna pengar til kjøp og drift.

– Diverre har eg no bestemt meg for å selja. Eg kan gjerne vera med og driva «Epos» og hjelpa til med det tekniske, men eg vil ikkje lenger eiga han.

– Kvifor ikkje?

– Nei, det vert for usikkert. Det har vorte for mange tunge rundar politisk, for mykje trenering, for mange manglande avgjerder. Båten har vorte ein politisk kasteball. Har eg jobb neste haust, eller har eg ikkje jobb neste haust? Eg har forplikta meg til ein kontrakt ut november.

– Så 1. desember ligg «Epos» kan henda på Finn?

– Ja, om det ikkje kjem på plass ei stifting som kan taka over og driva bokbåten vidare. Det vonar eg inderleg.

– Det er leitt å selja etter 18 år?

– Leitt og heilt unødvendig. Hadde politikarane teke seg tid og vore med oss ein heilt vanleg dag, så var det ikkje ein kjeft som ville lagt ned båten. Ikkje om dei såg korleis han funkar. Me er berre halvannan time på kvar plass, og overalt kjem mange ungar som låner og får med seg bøker før dei går i land att. Byrjar du å rekna på økonomien i dette her, kan du matcha dei største biblioteka i byane. På småskulane kring i fjordane supplerer me skulebiblioteket. Då går gjerne 200–300 bøker i land, som borna byter på internt til neste gong me kjem. Det har fungert så vanvettig bra. Det er så synd at politikarane ikkje ser det. Me er kan henda den einaste båten i verda som går med bøker, og me er kåra til eit av dei ti mest spesielle biblioteka i verda.

Vinnes ser på klokka.

– Nei, no lyt eg gå og møta ungane.

Ein hær av små glopparar med store auge og grøn refleksvest fyller kaia.

Fjorden forsvinn

Båt er framleis spanande for borna, men fjorden og ferjene er ikkje lenger den viktigaste ferdslevegen. Motorvegar, tunellar og bruer er bygde, og ikkje berre det: Få kilometer frå Sandane ligg ei lufthamn.

Eit teikn på at fjorden ikkje er så identitetsskapande som før, er at Måløy i tidlegare Vågsøy kommune, heilt vest i Nordfjord, no har knytt seg til Sunnfjord, som ein del av Kinn kommune, med Florø som største staden.

At MS «Epos» no forsvinn, kan ein sjå på som endå eit teikn på at fjorden, til dømes Nordfjord, ikkje lenger er så definerande som han har vore i uminnelege tider.