Siri Helle

helle.sirihelle@gmail.com

Ja, det er noko spesielt med dette. Eg treng ikkje anstrenge meg særleg – nei, ikkje i det heile – for å late augneblinken vekke kjensler i meg. Det einaste eg har gjort, er å gå inn ei dør, gjennom ein museumsbutikk, og stoppe opp – og verte fanga.

Gjenstanden eg har føre meg, får heilt klart hjelp av den reine, på mange måtar enkle steinhallen det står i, bygd etter inspirasjon av ein katedral og med eitt mål: å framheve skipet eg står og ser på. Det er heller ikkje tvil om at Osebergskipet, som er det fyrste av dei tre skipa ein møter når ein kjem inn døra til Vikingskipsmuseet på Bygdøy, er det mest imponerande – berre utskjeringane i stamnen renn nærast over av prakt og stordom. Men det er ikkje berre det. Det eg kjenner på, er noko meir. Kva er det for noko?

Er det noko av det som gjer at det sjølv ein småkald torsdag morgon i januar står kø utanfor vikingskipsmuseet idet det opnar klokka 09.00? I fjor vitja 570.000 menneske museet. Det gjer det til det mest populære i Noreg, og det er ein god del fleire enn museet var bygt for: Det var i si tid reist med tanke på 40.000 årlege vitjingar, og jammen var det på hengande håret det vart reist i det heile.

Ingen ville betale

Difor syner ikkje museumsdirektør Håkon Glørstad eitt einaste spor av dårleg samvit for å be om to og ein kvart milliard kroner for å ferdigstille det nye museet som vert bygt for å ta unna éin million vitjande årleg. Det skal ikkje berre romme dei tre skipa, men vere eit museum for heile vikingtida. Det er på tide at Stortinget tek ansvar, meiner han, hundre år etter dei fyrst burde gjort det.

Historia kring bygginga av det noverande vikingskipsmuseet er verd å ta med seg: Stortinget vedtok å huse skipa på Bygdøy i 1916, men løyvingane lét vente på seg. Knappe 100.000 kroner var nok til å få bygd den fyrste av dei fire hallane på billegaste vis i 1926. Alle forsøk på vidare løyvingar stranda. Til slutt måtte ein ty til Kongeleg resolusjon i Statsråd, som rett nok gav 100.000 kroner til, men med klausulen at då skulle fullføring av bygget vere «det offentlige uvedkommende». Fjerde hall vart ikkje ferdig før i 1957, og ikkje før dåverande museumsstyrar Anton Wilhelm Brøgger hadde tatt pant i sin eigen, private bustad for å få lån til å ferdigstille bygget. Brøgger sjølv døydde i 1951, så han fekk ikkje sjølv sjå bygget ferdigstilt.

Å sjå i tid

Vel. Så var det gjerne på tide å innrømme at eg truleg var litt over naudsynt dramatisk i byrjinga av denne teksten. Eigentleg trong eg ikkje lure på kva som fanga meg, der eg stod og stira på Osebergskipet. Det var heile tida heilt klart for meg akkurat kva det var: Det som fanga meg, var tida sjølv: høvet til å sjå tusen år attende. Høvet til å vite, ikkje tru, at det skipet var der også då, at det var sjødyktig og segla kring og prova at vikingtida, som eg elles kjenner frå sagaer, segner og reine eventyr, fanst og var kvardag, lidenskap, von og forbanning for mange menneske.

Og det er sjølvsagt der verdien til vikingskipa ligg. Det er difor dei er uvurderlege og berre vert meir og meir uvurderlege di eldre dei vert: At sjølv om nokre bord er lagde i og ein god del stamn og treskjering vart restaurert då skipa fyrst kom i hus, er dei ikkje kopiar, men heilt dønn ekte og til å stole på.

Ja, for Oseberg-, Gokstad- og Tuneskipet og dei andre gjenstandane i Vikingskipshuset har ikkje nokon verdi i kroner og øre. Det er umogleg å prissette slik. Sidan gjenstandane er eigde av staten, som er sjølvassurerande, treng dei ikkje forsikring og må difor ikkje ha ein forsikringsverdi. Sjølv Oslo Economics var forsiktige med tala då dei i 2018 vurderte samfunnsverdien av Kulturhistorisk museum (KHM) og eit nytt vikingskipsmuseum: «Det lar seg ikke gjøre å verdsette den totale samfunnsverdien til KHM i kroner og øre», skriv dei, og omtalar ei av årsakene i at «mye av produksjonen avgir positive eksternaliteter».

Den gode pengeløysa

Ein «eksternalitet» er ein samfunnskostnad eller vinst ved ein produksjon eller eit konsum som produsenten ikkje vert belasta for i ein privat marknad: Verken kostnaden ved ein negativ eksternalitet eller vinsten ved ein positiv kan jamførast med det produksjonen gjev/tar frå samfunnet. Når nokon forskar på vikingskipa, til dømes, kan dei ikkje ta seg betalt for den kunnskapsauken forskingsresultata gjev storsamfunnet – ein klassisk positiv eksternalitet.

Nok om det. Museumsdirektør Håkon Glørstad trur rett og slett det kan gjere oss litt godt å tenkje på at skipa er heilt utan verdi.

– Det er så lett å tenkje verdiar i pengar. Vi kan sjå på ei stor endring i korleis vi går på museum: Før gjekk vi og såg oss ikring og var nøgde med det vi fekk sjå. No forventar vi å få kjøpe noko i tillegg, fortel han.

Som at vi må stadfeste opplevinga vår med ei handling. 

Like lenge som Noreg

Treng vi eigentleg det? Vikingskipa er unike. Éin ting er at dei er så gamle, tusen år og meir. Ein annan ting er kor godt konserverte dei er, eller vart, der dei låg under jorda. Truleg ville dei hatt det betre der, gravne ned i tett leire og vatn som ikkje slepper ein drope oksygen til. Men no, når vi har grave dei fram, er det ingen veg attende: No må vi ta vare på dei som best vi kan her oppe i lufta. Det gjer vi nok ikkje i huset dei står i no, eit hus som ikkje eingong har ventilasjonsanlegg. I den nye bygningen vil vi kome nærare ei optimal lagring med ventilasjon, vibrasjonskontroll og fuktstyring, til dømes.

– Kan vi ta vare på dei for evig?

– Evig er eit stort ord. Men eg vil seie det så sterkt som at så lenge Noreg eksisterer, skal desse vikingskipa eksistere, slår museumsdirektøren fast.

Dei vanskelege vala

Likevel er vikingskipa på mange måtar lite representative. Ser vi alt det gamle vi har under eitt, dreier det seg sjølvsagt om pengar. Kor mykje vi kan ta vare på, og kor godt ivaretatt det kan vere, har sine grenser. Sjølv om det i oldtidssamlinga til Kulturhistorisk museum i Oslo finst over ein million gjenstandar, og det på museum kringom i landet finst magasin fulle av det meste mellom himmel og jord som er meir eller mindre gamalt, vil det alltid vere mesteparten vi ikkje klarar å ta vare på. Ikkje alt vert meir verdt berre fordi det vert eldre, og ingenting vert verdt noko før nokon plukkar det opp og verdset det.

I naust etter naust ligg båtar som aldri får fortelje historia si til noko interessert publikum. Dei kan vere gamle, kanskje kan dei til og med vere sjeldne, men mest truleg vil ingen gje dei verdien som trengs for å få slått fast om det er noko unikt ved dei eller ikkje. Kvar dag går verdiar tapte fordi vi ikkje har verdiar nok til å ta vare på dei.

Fellesgode

På éin måte er det eit strøk av snobberi i dette gamle: Di sjeldnare noko er, di meir er det verdt. Ikkje fordi det er som det er i seg sjølv, men fordi ikkje alle kan ha det same. Fordi det same er vanskeleg – kanskje umogleg – å få tak i. Sjølvsagt kan det sjeldne gamle vere flott i seg sjølv. Louvre ville ikkje vore det mest vitja museet i verda om ikkje «Mona Lisa» var eit godt måleri, men det ville knappast fått same status om Leonardo da Vinci sjølv hadde måla det på eit par hundre T-skjorter.

Når vi gjev noko verdi, seier vi at dette er noko ikkje alle kan få – om vi då ikkje puttar det på museum og slik sikrar at det vert noko ingen kan eige, men alle kan få sjå. Fellesgode, kallar vi det, og det er ein del av den samfunnsverdien Oslo Economics leita etter. På økonomispråket seier ein at slike gode verken er rivaliserande eller ekskluderande, noko som vil seie at det ikkje går ut over nokon at eg konsumerer godet, det vert ikkje oppbrukt, og eg kan ikkje hindre nokon annan i å nyte godt av det når det fyrst eksisterer.

Historisk verdi

Kva er verdien av å vite kor vi kjem frå? I dag har vi ei kjensle av Noreg i ryggmergen. Sjølv om vi ikkje alltid er samde om kva som er norske verdiar, veit vi at dei finst, og at dei bygger på ei felles, nasjonal historie. Verdiane er ein verdi vi nærast tek for gitt.

Slik var det ikkje på slutten av 1800- og byrjinga av 1900-talet. Dei åra då vikingskipa vart gravne fram, fall saman med åra vi oppdaga at for å samle Noreg som eit sjølvstendig land, måtte vi samlast kring ei felles historie. At vikingtida vart så sentral i den forteljinga, hadde å gjere med dei tre skipsgravene som vart opna i perioden 1867–1904. For desse skipa er ikkje berre verdifulle no, dei var det òg den gongen dei opphavleg var i bruk. Dei rike gravene og dei flotte skipa synte ei stordomstid, og er det noko ein kan bygge nasjonalhistorie på, er det tidlegare stordom.

Éin gong tok vikingskipa nordmenn ut i verda. Tusen år seinare hjelper dei oss med å kjenne oss heime der vi er. Det er ganske godt jobba, det, av nokre eikestokkar og mange menn med øks.

Kven veit kva funksjon dei kan fylle i framtida? Det minste vi kan gjere, er å gje dei høve til å bere sin eigen verdi så lenge som mogleg. Det skal ikkje mange tankar til for å skjøne at dei er verde det. Eigentleg treng vi berre å opne auga og sjå.