Ilona Wisniewska

redaksjonen@dagogtid.no

– I dag tilrår vi handreinska reker eller ishavsrøye, seier mannen bak disken i bistroen på sørgåande hurtigrute.

– Alt er friskt og kjem frå lokale leverandørar, veit du.

Ja, eg veit det. Eg har reist langs kysten dei ti siste åra og smakt på det meste frå havet. Eg tek berre ein kopp kaffi. Det er mange reisande om bord, og eg får selskap av to britiske turistar, ei vaksen kvinne og far hennar. Undervegs har dei høyrt mykje om berekraftig miljøpolitikk, økologisk turisme og reint hav. Det er eg som fortel dei om kopargruva i Repparfjorden og den planlagde dumpinga av gruveavfall i fjorden.

Eg er på veg sørover frå Hammerfest etter å ha vore nokre dagar saman med folket ved fjorden der gruveselskapet Nussir vil ta opp drifta av koparførekomsten.

Reisa med buss frå Tromsø til Hammerfest tok meg ti timar, med busskift i Alta. På Sennalandet viste gradestokken minus 29 grader. I byrjinga var vi tre i bussen, men til slutt var eg den einaste passasjeren. Då eg fortalde bussjåføren kvar eg skulle, spurde han:

– Er du for eller imot gruva?

– Eg vil gjerne høyre kva de meiner, svarte eg.

– Eg er for, sa han.

– Eg kjem frå Kautokeino, der det for nokre å sidan var planar om gruvedrift. Men motstanden frå folk i bygda var så stor at planen vart skrinlagd. No er det stor arbeidsløyse, folk flyttar, og det er inga utvikling.

– Trur du at det å dumpe tungmetall i havet er god utvikling, spurde eg.

– Eg trur vi må vere ein del av koparproduksjonen i verda. Kvifor skal vi importere kopar frå andre land og ureine med transport når vi kan produsere her?

– Han køyrde meg direkte til hotellet i Hammerfest. Klokka var langt over midnatt, og ein sur vind bles inn frå havet.

No, tre dagar seinare, står eg på øvste dekk og ser på kjølvasstripa etter hurtigruteskipet «Nordlys». Ord om havet frå samtalane dei siste dagane syng i hovudet mitt og blandar seg med frasar frå nyårstalen til statsminister Erna Solberg: «Vi kaller jorda for den blå planeten. På samme måte som klimaet binder havene alle mennesker på jorda sammen til én felles fremtid. Derfor tar Norge viktig initiativ internasjonalt for bærekraftig bruk av havet over hele verden.»

Eg kjem frå Polen, der den konservative regjeringa satsar på kol. Det svarte gullet vårt, kallar dei det og gler seg over at vi har kolførekomstar i tiår framover. Titt og ofte seier dei at smog er lukta av vinter.

Polsk kraftindustri er avhengig av kol, men er no tvinga til å importere billig kol frå Russland, USA og Mosambik. Statsminister Morawiecki klandrar klimapolitikken til EU, som har ført til at det er for dyrt å produsere polsk kol. Problemet for det polske folket er at «lukta av vinter» fører til pustevanskar, noko den polske regjeringa ikkje eingong læst som ho er uroleg for. Regjeringa bryr seg verken om eigne landsmenn eller resten av verda. Det ser det ut som om statsminister Solberg gjer med dobbeltspråket sitt.

I ti år har eg budd lengst nord i Noreg, og eg ser på det som den andre heimen min. Her har eg frisk luft, mindre støy og venlege menneske, noko eg ofte saknar i Polen. Kjensla av å høyre til kom brått på meg. Det var på ein tur i fjor sommar saman med polske vener. Vi stoppa for å overnatte i Burfjord i Nord-Troms, ein liten tettstad ved sjøen. På ein kort spasertur i fjøresteinane plukka vi fire store bereposar med plastavfall. Der og då innsåg eg at alle handlingar får følgjer, om vi plukkar søppel eller kastar søppel. Og at ein liten fjord, same kor langt nord han måtte liggje, er ein del av havet. Alt heng saman med alt. I nyårstalen sa Solberg òg at vi alle må bli flinkare til ikkje å kaste plast i havet, slik at det blir mindre trong for å rydde opp og færre trugsmål mot livet i havet.

Spørsmål som då trengjer seg på, er kor mykje plast den norske statsministeren plukka i fjor, og korleis den blåe regjeringa vil halde fram med å ta vare på den blåe planeten vår.

Noreg sel seg som eit føredøme til omverda med hyppig bruk av honnørfloskelen «det grøne skiftet». Landet blir marknadsført med rein og vakker natur, og ikkje minst med miljøpolitikken. På same tid vert kysten pepra med enorme vindturbinar og med stortingspolitikarar og fagmiljø som er døve for klagar frå dei som bur der. Det er som om Noreg åleine har teke på seg å berge verda.

Norsk fiskeoppdrett blir aggressivt marknadsført i utlandet. Bilete av menneske i harmoni med omgjevnadene blir måla fram med brei pensel. Men dei som har sett oppdrettsanlegga, eller prata med lokale fiskarar, skjønar den vanvitige ureininga og følgjene for miljøet som næringa inneber.

Norske entusiastar reiser til andre kontinent for å ta vare på løver, tigrar og sanneleg òg koala utan å bry seg nemneverdig når ei norsk regjering opnar for jakt både på ulv, jerv og gaupe.

Dei seier at vi ikkje har nokon ting her, fortel Marion Palmer, forfattar og aktivist, då ho hentar meg frå busshaldeplassen i Kvalsund.

Ho voks opp her, var i Trondheim nokre år før ho drog attende til huset til besteforeldra. Der har ho budd dei siste tjue åra, med utsyn mot Repparfjorden og kvite fjelltoppar i det låge sollyset etter to månader med polarnatt.

– Foreldra våre kom attende etter tvangsevakueringa i 1945. Dei bygde opp staden etter nedbrenninga. Så kom min generasjon. Vi var ikkje like fattige. Vi kunne reise og sjå verda – katedralar, slott og store bygningar. Men her har vi ingenting. Noko må skje. Vi får heile tida høyre at vi ikkje har råd til å seie nei til eit slikt prosjekt, til Nussir. Eg spør berre om utvikling må innebere å øydeleggje naturen. Når noko blir utvikla, må noko anna avviklast. Slik er det. Dei seier at det ikkje finst liv i fjorden vår, men det stemmer ikkje. Kvar dag ser eg sel, kval og fiskebåtar. Naturen er kulturarven vår. Vi har ikkje noko anna, seier ho.

Eg ser på Marion og har inntrykk av at det er meg sjølv eg møter. Eg skjønar henne. Det er her i nord eg har lært å respektere naturen. Ein lever så tett på han her oppe, og alle skjønar at nøkkelen til å ta vare på økosystemet ligg i å verne rettane som ur- og lokalfolket har til land og vatn. Løyve til dumping av gruveavfall gjev grønt lys til selskap som vil etablere gruvedrift i andre land med urfolk.

– Når det gjeld urfolksrettar, likar vi å tru at vi er den flinkaste guten i klassa, seier Jan R. Ekeland, pensjonert journalist i Finnmark Dagblad og busett i Hammerfest.

Han meiner at premissane som låg til grunn for vedtaket om å gje løyve til dumping av gruveavfall i Repparfjorden, er baserte på usanningar. Som døme brukar han dei 150 arbeidsplassane som kommunen vart lova.

–?Det er berre tøv. Kan hende kjem det fem eller ti arbeidsplassar, og nordmenn får kan hende arbeid som oppsynsmenn eller vaktmeistrar. Resten kjem til å vere utlendingar, gjerne polakkar eller russarar som både er billigare arbeidskraft og har meir erfaring med slik gruvedrift. Eg kan ikkje skjøne at ordføraren i Kvalsund kunne tru på dette.

Ekeland understrekar at geografi og demografi i nord fungerer mot folk som lever spreidde og isolerte frå kvarandre, særleg vinterstid. Mangel på direkte kontakt gjer at diskusjonane ofte går føre seg på nettet. Ei av Facebook-gruppene mot dumping har over 6000 medlemmer.

Eg kontakta gruppa etter å ha fått e-post frå Øystein Rushfeldt, dagleg leiar i gruveselskapet Nussir ASA. I e-brevet spurde eg korleis han reagerer på protestar lokalt, særleg frå samar. Han svarte med to setningar: «Lokalbefolkningen er klart for prosjektet, også samer. Vi har god dialog med lokalbefolkningen.»

Eg la svaret hans fram for Facebook-gruppa og spurde om det stemde. Det tok ikkje lang tid før svara strøymde inn. Det var latter, vreide og overrasking, men òg takksemd for at ein utanlandsk journalist skriv om planane. Det blei hevda at lokale medium er samde med makta, og at saka difor må vidare ut i verda. Personar har sendt bilete av torsk fiska i den såkalla døde fjorden. Ord som «hjernevaska», «hykleri» og «dobbelmoral» blir brukte. At styresmaktene er muta, at Repparfjord-saka inneber slutten på demokratiet i Noreg, og at det framleis finst mykje rasisme mot det samiske folket.

Det var dei mange kraftfulle kommentarane på Facebook som fekk meg til å leggje av garde nordover med bil dei 500 kilometrane til Repparfjorden i byrjinga av januar. Berre for å oppdage at hovudferdsleåra, E6, var stengd ved Kvænangsfjellet på grunn av skredfare. Det var berre å gjere vendereis etter 200 kilometer, attende til Tromsø. Endå ein gong fekk eg kjenne geografien på eiga hud. Difor drog eg med buss tre veker seinare og returnerte med hurtigruta medan eg prøvde å forklare dei britiske turistane det som dei aldri får høyre frå guiden om bord.

Marion fortalde at ho òg var med i ressursgruppa. Alle var velkomne. Innbyggjarane trudde at meininga deira hadde noko å seie. Rushfeldt var flink med folk.

– Han slo av ein prat på samvirkelaget og ville bli kjend med alle. Han gjekk frå hus til hus. På folkemøtet fekk han applaus. Dei klappa for han.

– Så ut frå det meiner han at dialogen var god?

– Ja, sjølvsagt, svarer Marion.

– Lovde han dei noko?

– Det veit eg ikkje, men han er hyggjeleg og jovial. Slik at sjølv den usynlegaste av dei usynlege blei både sett og høyrde. Rushfeldt veit kva knappar han skal trykkje på. Særleg når han står saman med næringsministeren. Då tenkjer folk at det må vere rett. I ein slik situasjon er det ingen plass til kritiske spørsmål.

Dei polske lesarane mine spør ofte korleis nordmenn er. På eit slikt umogleg spørsmål svarer eg som regel at di lenger ein dreg, di opnare er menneska, men òg meir sårbare.

Som alt nemnt har eg reist på kryss og tvers i Noreg dei siste ti åra. Folk bur spreidd og har som overalt elles ulike synspunkt og perspektiv på framtida. Eg kjenner godt til korleis menneske frå Nord-Noreg blei møtte i sør. Avstanden frå Finnmark til Oslo er stor både fysisk og mentalt. Det er blitt endå synlegare med den noverande regjeringa. I ein del av forteljinga mi legg eg alltid vekt på respekten nordmenn har for naturen – og tilliten dei har til styresmaktene. No er eg likevel usikker på kva eg skal fortelje.

Marion og eg står ved Repparfjorden og ser utover havet. Himmelen er klar, og det blæs friskt. Fjorden strekkjer seg i 13 kilometer innover landet. Blått vatn og kvite fjell. Medan vi står der, dukkar ein sel opp. Han ser seg rundt, pustar inn og forsvinn ned i verda si. Marion seier at Alta–Kautokeino-saka frå 1980-åra, ikkje så langt unna der vi står, er den miljøsaka i Noreg som har engasjert flest menneske.

Kampen mot utbygginga av vassdraget sette djupe spor. Framleis finst det naboar som ikkje pratar med kvarandre etter alle desse åra.

– Vi har bestemt oss for at same kva som hender, skal vi ta vare på den gode naboskapen vår. Dersom Nussir klarer å øydeleggje forholdet mellom folk òg, har vi alle tapt, seier ho.

Denne kvelden får turistane på hurtigruta smake kongekrabbe frå det reinaste havet i verda.

Øystein Rushfeldt har ikkje svart på e-post der eg har bede han kommentere påstanden om brot på urfolksrettar.

Ordførar Terje Wikstrøm i Kvalsund kommune har ikkje svart på spørsmål om korleis kopargruva vil gje arbeidsplassar til ufaglærte lokale innbyggjarar.