Haiti

Asbjørn Øverås
og Øyvind Pharo

redaksjonen@dagogtid.no

Klisjeane sit laust når vi snakkar om Haiti. Er ikkje Haiti heimlandet for vodou (som det blir stava her), zombiar og dokker med nåler?

Dei færraste har andre førestillingar om denne karibiske øystaten, landet med same storleik som Hedmark fylke og eit folketal kring elleve millionar menneske er også den fattigaste nasjonen på den vestlege halvkula. Landet blir herja av den eine naturkatastrofen etter den andre, og faren for eit nytt diktatur er alltid til stades. Samtidig er det eit land så rikt på kultur at ein fort misser oversynet.

Sanningar, løgner og klisjear blir blanda til ei stor suppe. Eitt er sikkert: Vi høyrer berre om dette landet når ein ny tragedie råkar. På ein festival i Benin for to år sidan møtte vi leiaren for voodoosamfunnet i Haiti. Han klaga si naud og meinte utanlandske journalistar aldri skildra landet utanom når det var krise. Vi tok han på ordet, og drog til Haiti i februar for å skildre den blomstrande kulturen.

I Haiti lever 76 prosent av innbyggjarane under fattigdomsgrensa, 56 prosent i ekstrem fattigdom. Haiti er det landet i verda med høgast risiko for nye naturkatastrofar. Dei fleste skulane er i elendig forfatning, og det blir ofte sagt at å leggje seg inn på eit offentleg sjukehus er jamgodt med å døy. På toppen av det heile er dei siste fire presidentane mistenkte for å ha tuska til seg enorme summar i den såkalla PetroCaribe-skandalen. Det gjeld milliardar av kroner frå Venezuela, den gongen landet framleis hadde pengar. Haiti lever også med ein nedarva klasseskilnad. Overklassen har gjerne mykje lysare hudfarge enn fleirtalet, ein arv frå den gongen Frankrike koloniserte landet.

Kulturen, derimot, han blømer. Det tok oss kort tid å få stadfesta kor rik og spanande han er, ofte av imponerande høg kvalitet. I den hektiske og myldrande hovudstaden Port-au-Prince, framleis prega av atterreisinga etter jordskjelvkatastrofen i 2010, møtte vi tre personar som representerer kvar si kunstnarlege uttrykksform: litteratur, skulptur og musikk. Gjennom dei håper vi å syne korleis kunsten speglar att det kaotiske og så godt som ufattelege mangfaldet som er Haiti.

Den mest fargerike kunstnaren i Haiti er kanskje også den mest omdiskuterte, sjølv om få er usamde i at han er stor. Kanskje vil det vere usemje om kvar 83-årige Frankétiennes innverknad har vore størst. Mannen har skrive over 50 bøker, produsert ei uendeleg mengd målarstykke, vore med på å starte ei litterær retning, vore aktiv som skodespelar og songar, og undervist i realfag i over 50 år.

Han har eit ego som kan verke i overkant stort for eit så lite land som Haiti, og han meiner landet har mykje å tene på om svenskane tildeler han Nobelprisen i litteratur. På den einaste plateutgjevinga si, Chaophonies, opnar han songen om heimbyen, «Pòtoprens chouk», med å syngje: GALEN, alltid GALEN, GALEN igjen, i går GALEN, i dag GALEN, i morgon endå galnare. Han fortel at orda på denne plata er behandla som lydlege energipartiklar.

Matematikaren og kunstnaren møtest heile tida. Han tek imot oss på ein diger funkisterrasse fylt med målarstykke. Det fulle namnet hans er Jean-Pierre Basilic Dantor Franck Étienne d’Argent, og mora var 14 år då ho fødde han etter å ha blitt valdteken av ein amerikansk soldat. Han er kvit i håret og kvit i huda, men har afrikanske trekk. Matematikklæraren ser på oss med streng mine: – De har ti minuttar. Han er ein vital 82-åring, men han har tinnitusplagar og fer saman kvar einaste gong trafikkstøyen utanfor hagemuren trengjer inn og blandar seg med metallslamringa og kvinande pressluftbor frå byggjearbeidarane i nabolaget. Han peikar mot øyret og skjer gretne grimasar. Men stemninga endrar seg raskt når han får prata seg varm. ­

– Alt heng saman med alt, seier han. – Derfor skapte eg spiralismen, ei litterær form som dekonstruerer språket og gjev fritt spelerom for alle assosiasjonar.

Det heile starta med romandebuten Ultravocal, som kom ut i 1972. Det er ei svimlande, sjangeroverskridande vandring utan mål og meining i eit land som er prega av «den store vondskapen», og som tvingar alle borna sine ut av landet. Det er kampen mellom det gode og det vonde, representert ved Vatel og MacAbre. Men boka er like mykje ein spanande leik med sjølve språket, og blir av mange sett som ein milepåle i franskspråkleg litteratur.

Jean Claude Fignolé, ein av de andre forfattarane bak spiralismen, seier at dei den gongen i 60-åra valde å følgje den moderne litteraturen inn i leiken med sjangrar og fornektinga av idealet om ei lineær handling.

– Det er berre å gå ut på den haitiske landsbygda og høyre på når bøndene fortel eventyr, for å sjå kor godt det stemmer, seier han.

Dei fleire tusen målarstykka til Frankétienne har også dette ekspressive uttrykket frå bøkene hans.

– Eg er ein forfattar som lever av bileta mine, seier Frankétienne.

– Men eg målar to typar bilete. Den eine typen er bilete prega av mine eigne og øyas indre motsetningar. Det er store målarstykke dei fleste ikkje vil sjå på når de et sin foie gras. Dei andre er mindre og langt lettare. Dei siste åra har eg også integrert det biletlege uttrykket i bøkene mine, seier totalkunstnaren og renessansemennesket.

Somme vil seie at Frankétienne, som aldri forlét landet slik mange av hans samtidige gjorde, har levd i indre eksil, og at kritikken hans av samfunnet berre har kunna komme fram mellom linene. Men det er vanskeleg å tru at denne mannen ikkje lever med ein puls som er hundre prosent samstemd med byen, landet og folket.

Atis Rezistans ligg i Grande Rue, den folkelege hovudåra gjennom hovudstaden. Her opna André Eugène eit kunstnarkollektiv i 2000 saman med mellom andre Jean Hérard Celeur. Dei arbeider med ein slags attvinningskunst (art récupération). No er ikkje haitiarane dei einaste som gjer det, men med dei rådande tilhøva i landet har dei kanskje hatt ein ekstra grunn til å interessere seg for denne kunstforma. Og dei er blitt spesialistar på området.

Vi kjem inn i eit gardsrom som er ein mellomting mellom høggeriet til Arnulf i Vazelina og skraphandelen til Albert og Herbert, men det syner seg fort at det aller meste av det vi ved første augekast trur er skrot, er oppsiktsvekkjande skulpturar. André Eugène fortel at dei har god tilgang til råmateriale i eit nærområde fylt av handverkarar, bilverkstader og søppeldynger.

I dei mange fantastiske skulpturane dreg vi fort kjensel på alt frå bildelar, gamle vifter og kjøkkenutstyr, til kasserte dokker og blekkboksar. Det ser ut til at alt kan bli til noko. Ja, sjølv hovudskallar frå det siste jordskjelvet i 2010 er inkorporerte i enkelte skulpturar.

Skulpturane til Eugène er like ekspressive som Frankétiennes biletkunst, men med ein kanskje endå tydelegare inspirasjon frå voodoo, med eit futuristisk tilsnitt. Frå voodoofolkloren kjenner vi igjen den nifse Baron Samedi, gravferds­agenten i smoking og med ikoniske mørke solbriller og flosshatt som var modellen for antrekket til diktatoren Papa Doc Duvalier i 1960-åra.

Av det resirkulerte skrapet har André Eugène late baronen oppstå i alle mogelege store og små og meir eller mindre frekke, groteske og obskøne framtoningar saman med ei kiste. Kona til Samedi, den radmagre Manman Brigitte eller Gran Brigitte, er endå skumlare. Ho er skakk i andletet og dekorert med kross. Fargane hennar er svart og lilla.

Atis Rezistans er eit av fleire miljø som freistar å bringe kunsten ut til dei fattigaste områda i hovudstaden. Allenby Augustin, som er dagleg leiar for ei rekkje festivalar i Port-au-Prince, fortel at dei gjer djupdykk i eit slumstrøk for å finne talent.

– Så inviterer vi galleristar, kuratorar og publikum til kunstfestival på staden. Det er typisk at då vi gjorde det i strøket til André Eugène, visste naboane knapt nok at dei hadde ein internasjonal kunstnar hos seg.

– Vi vil gjerne vere ein del av kampen for sosial rettferd på denne øya, seier han.

Raraband, bande à pied (bande til fots), som dei òg blir kalla, har røter tilbake til slavetida, og det blir sagt at grupper som likna, kunne samlast på gatene etter arbeidsdagen for å vise at dei framleis hadde krefter igjen. Gruppene har i utgangspunktet folk som speler på nokre sylinderforma røyr av bambus som støyter ut éin tone. Dei blir kalla vaccin. Det finst òg lange, rette trompetliknande blåseinstrument laga av resirkulert lettmetall. Desse blir akkompagnerte av folk på rytmeinstrument som trommer, maracas og metallklokker.

I dag er det stadig fleire som integrerer messingblåsarar òg.

– Vi startar opp alt 13. januar og marsjerer kvar søndag fram til Mardi Gras (feitetysdag), uti mars. Lenge før prekanaval startar, har vi spelt inn årets låt, som alle tilhengjarane våre kan og syng med på, seier stiftaren av Fashion Matte, Jean Serge Vital Herne. Rarabanda er altså knytte til kanaval (som ordet skrives på kreol), men med den store utbreiinga i slumstroka i byen er dei også sterkt knytte til voodooreligionen.

Det finst grupper i alle slumstroka, alle med sine tilhengjarar. Desse supporterane som samlar seg bak favorittbandet, blir kalla fanatic. Hovudkvarteret deira er gjerne ei gate i stroket, der flagg og faner blir hengde opp før kvar avmarsj.

Då vi skulle gå saman med det svært populære Fashion Matte som held til rundt Salomon-marknaden, sa Jean at dei alltid starta opp med ein voodooseremoni. Først blei vi inviterte inn i Jeans ørvesle leilegheit, der ei flaske «fransk» whisky gjekk rundt. Dei fleste snakka berre kreolsk. Så kom vi ut i ein bakgard der dei hadde tent eit lite bål. Musikarane spelte og song medan dei gjekk i sirkel rundt det vesle bålet. Dei skvette sprit på bålet og dei som var til stades. Det var høg stemning i bakgarden.

– Vi syng alltid songar der vi ber dei mange vernarane våre om fritt leide, og ikkje minst om at det skal vere trygt for barna å delta, seier Jean.

– Når vi først er ute på gata, er det folkefest, og publikum følgjer med. Den nye karnevallåten til bandet blir sungen av full hals og med hoi og skrik, medan seljarane tilbyr alt frå marakasar til øl, brennevin og brus. Opptoget blir lenger og lenger etter som fleire sluttar seg til, og ettersom det varer lenge, blir stemninga berre betre og betre. Voodooen kan i seg sjølv vere ein politisk markør overfor overklassen i landet. Men det finst òg raraband med sterk politisk profil, som Loulouo patikoul i hovudstaden.

Den unge politiske aktivisten og musikaren Kebert Sebastien er ganske kritisk til utviklinga. Han meiner det folkelege og politiske blir meir og meir borte til fordel for homofobe machosongar.

– Før kunne vi ha eigne raraband med homofile, sa han.

– I dag er dette utenkjeleg. Eg trur det er på grunn av dei rigide haldningane i dei karismatiske amerikanske kyrkjesamfunna.

Ikkje alle er einige i at det går bra med kulturen i Haiti. Men som den unge poeten og musikaren Darlyn Johancy i Jacmel, ein by sør i landet, sa:

– Så lenge det er motstand, er det von.

Og motstand finst det både i dei mystiske bøkene til Frankétienne, i attvinningsskulpturane til André Eugène og i mange av raragruppene i landet – alle djupt forankra i voodoookulturen. Motstanden finst også i songar, bilete og tekstar hos ei rekkje andre lokale kunstnarar og mange av dei som er i eksil. Det er berre å lese, sjå, lytte og håpe på at haitiarane snart får kasta av seg åket.