Marita Liabø

marita@dagogtid.no

På scena i Bærum kulturhus står det ein bil. Lyset frå frontlyktene er skarpt. Framfor bilen ligg ein mann livlaus i røyken. Vi høyrer sirener. Snart får han livreddande behandling. Han svevar mellom liv og død. Publikum held nærmast pusten. Samtidig blir vi tatt med tilbake i tid og fram igjen. Skodespelaren glir inn og ut av roller. Raskt byter han antrekk og masker og luer.

– Vi lo og vitsa, fortel han, no i bilen, på ein landeveg, på tur med venner.

– Vi lo, og i neste sekund stoppa tida.

«Free fallin’», syng dei, og så ligg han der, hardt skadd, mellom tre døde venner, i Sør-Afrika. Vi følger han gjennom sorg, angst og inngrep og – etter to månader – heim til Australia, med rutefly, liggande på ei båre oppunder taket over passasjerane, som i ei open likkiste.

An Accident/ A Life, som framsyninga heiter, er svært filmatisk teater. Teater og teater. Dette er dans. Samtidsdans, solo, med ein lam dansar: Marc Brew, som trente hardt etter ulykka. På under eit år gjekk han frå å vere lam frå halsen til lam frå brystet og ned. Han såg på seg sjølv som det han var før ulykka: dansar.

– Eg hadde aldri møtt nokon som sat i rullestol, fortel han etter framsyninga.

– Å vere funksjonshemma var berre negativt. Eg hata det.

Det verste, seier han, var at alle dører var lukka.

Marc Brew fortel om kollisjonen som gjorde han lam, med både replikkar og magnetbokstavar på motorlokket på bilen. I ei anna scene fungerer lokket som videoskjerm.

Foto: Marita Liabø

Billy Elliot frå gokk

Dag og Tid får treffe Brew i eit par pausar i eit tett program på Coda, Oslo International Dance Festival. I år handlar mange av framsyningane og seminara om integrated dance – om mangfald og fellesskap. Det er politisk vedtatt at både utøvarar, fagfolk og publikum med nedsett funksjonsevne skal vere inkluderte i kunst- og kulturfeltet.

Etter 25 år som dansar og koreograf i rullestol er Brew ein pioner.

– I 1999 var det høgst uvanleg at ein dansar kom rullande inn i ballettstudioet. Alle stira. Eg måtte trene på å oversjå blikka, og eg måtte slutte å sjå på meg sjølv i spegelen. Etter kvart farga eg håret i alle slags fargar for å gi dei noko anna å sjå på. Men ingen visste kva dei skulle gjere med meg. Eg måtte vekk frå Australia.

Igjen, kunne han lagt til. Brew er nemleg ein «Billy Elliot frå gokk», som han sjølv seier. Han vaks opp i Jerilderie, ei bygd søraust i Australia. Han var den einaste guten som dansa, og ja, han blei mobba. Men han hadde gode lærarar og ei klippe av ei mor. Ho lét han flytte til Melbourne, over 300 kilometer unna, då han var 13 år, slik at han fekk kombinert resten av skulegangen med ballett.

Då han var 18 år, søkte han seg til Sør-Afrika, der han fekk jobb ved State Theatre Ballet Company. Men på grunn av frontkollisjonen med ein rusa sjåfør 11. oktober 1997, rakk han aldri å stå på scena der.

Halve bukspyttkjertelen

Brew hadde heldigvis fleire venner enn dei tre han mista.

– Gode venner samla inn pengar slik at eg fekk reist til New York, fortel han.

Der fanst det nemleg eit miljø for dansarar med nedsett funksjonsevne. Han blei send til Kitty Lunn, som sat i rullestol og dreiv Infinity Dance Theater. Ho var 49 år, og i Brew såg ho ein arvtakar – ein som kunne vidareføre ideen om at alle kan danse, same kva kropp dei har.

Ikkje at det ikkje var tungt. Brew hadde mista halve bukspyttkjertelen og delar av magen. Han var tynn og skjør og hadde kraftige muskelkrampar. Han følte seg framleis beglodd, og han våga ikkje bevege seg ein meter utan å ha nokon med seg.

Vegen gjekk vidare til London, der han turnerte med dansekompaniet Candoco i åtte år, før han etablerte sitt eige, Marc Brew Company, som førte han til Skottland. Han skulle berre vere kursleiar i nokre dagar, men kjende seg heime, og snart hadde han ein fot innanfor Scottish Dance Theatre i Dundee.

I dag bur han der, ute på landet, med mann og barn og ein karriere som altså sender han hit og dit. I 2017–2021 var han kunstnarleg leiar ved Axis i New York. I dag er han tilknytt Ballet Cymru, altså den walisiske nasjonalballetten.

Foto: Marita Liabø

– Eg tenkte: «Ingen er interessert i historia mi. Ho er ikkje relevant. Ho er ikkje viktig.»

Marc Brew, dansar og koreograf

Styrke, glede, latter

An Accident/ A Life er tredje stykket i ein trilogi. I 2008 sette Brew opp Remember When, som handla om fortida og alt han mista i ulykka. I 2016 kom For Now, I Am, som handla om å vakne opp som lam.

For Now, I Am handla om kroppen, fortel han. For første gong sidan ulykka viste han fram kroppen sin på ei scene. Han lét folk få saumfare han, slik han blei saumfaren på bordet på sjukehuset.

Han ville vise folk korleis han brukte kroppen – alt han var i stand til å gjere.

At han skulle iscenesette augeblikket som endra alt, såg han aldri for seg. Då ein journalist spurde, i 2016, kva tid tredje delen av trilogien kom, sa Brew: «Nei, kanskje det siste framsyninga blir gravferda mi?»

– Eg tenkte: «Ingen er interessert i historia mi. Ho er ikkje relevant. Ho er ikkje viktig.» Men å dele erfaringar med andre er relevant. Eg ville halde minnet om vennene mine som døydde, levande, og eg innsåg at det er viktig å dele verdiane eg fokuserer på: styrke, glede, latter og det at ein kan gå vidare etter ei tragisk hending.

I tillegg får han hylla mor si og mormor si; dei er med i bilde og videoinnslag.

– Det er dei som har gjort meg til den eg er, seier han.

– Dei gjorde meg motstandsdyktig.

At mor hans sat ved sjukesenga i Sør-Afrika, er fanga på film, slik at publikum får sjå det. Vi får sjå Brew takke henne for at ho sette sitt eige liv på pause. «Visst faen måtte eg sette meg på flyet», seier ho og ler. «Visst faen måtte eg reise til deg.»

– Ho har ikkje sett framsyninga, men ho trur ho har hovudrolla, seier han.

Sidi Larbi Cherkaoui og Marc Brew, begge prislønte koreografar, møttest på Zoom. Dei prata mykje saman før pandemien var over og dei kunne møtast. Her pratar dei på Bærum kulturhus.

Foto: Marita Liabø

Snufs og hulk

An Accident/ A Life, som har blitt sett opp på mange scener i Europa, er dedisert til Joanne, Simon og Toby, som døydde i kollisjonen. Det har blitt omtalt som «livsbejaande» (The Herald), «opprivande, gripande, brutalt og sårt» (The Guardian) og «eit ufatteleg traume opphøgt til forbløffande danseteater» (The Telegraph), for å ta tre eksempel.

Det kan likne ein klassisk tragedie. Samtidig er det høgst moderne, multidimensjonalt, med utstrekt bruk av video, lys og lyd. Bilen, som er ekte, blir heist opp og heng over scena. Publikum føler frykt og medkjensle. Det blir snufsa og hulka.

Samtidig er det humor her. Galgenhumor.

– Eg syng til og med karaoke, påpeikar Brew.

– Eg eig ikkje songstemme, så eg må verkeleg beklage.

Ein mann som heng rundt han etter framsyninga, flirer. Han er belgisk. Han har på seg ei tjukk, blå kufte, som står i kontrast til den militærmønstra tynne genseren til Brew.

– Fin kufte.

– Ja. Eg fekk ho i gåve i Sverige.

– Det blir som å banne i kyrkja.

– Hjelp. Skal eg ta ho av?

Ein svamp med demping

Mannen med kufte er ein av verdas mest ettertrakta koreografar. Sidi Larbi Cherkaoui har samarbeid med Beyoncé og Jay Z, performancekunstnaren Marina Abramovic og bandet Sigur Rós, blant andre, i tillegg til å vere leiar ved den kongelege balletten i Flandern.

Cherkaoui og Brew møttest under koronapandemien, via ein venn, via Zoom. Dei fann straks tonen, fortel Brew. Sjølv om dei aldri hadde møtst, visste han at dei hadde mykje til felles. I tillegg hadde han lenge hatt eit ønske om å samarbeide med ein annan koreograf. Han ville bli koreografert sjølv. Og Cherkaoui er både spesielt opptatt av kroppen – korleis han fungerer, korleis han endrar seg med tida – og glad i å bruke personlege historier som utgangspunkt for noko som blir relevant for alle.

– Han er som ein svamp med demping, seier Brew.

– Eg kunne ha laga femti stykke om Marc, seier Cherkaoui.

– Vi utveksla mange personlege historier, med mange intime detaljar. Men særleg historia om ulykka gjorde sterkt inntrykk på meg. Eg lærte mykje. Alt eg syntest var ubehageleg, blei ganske fort greitt, fordi Marc er så god til å forklare.

– Den fysiske smerta må ha vore enorm, men får null plass i framsyninga. Er det fordi ho var mindre enn dei andre smertene?

– Det er fordi han er dansar, seier Cherkaoui og ler.

Det er sant, seier Brew. Alle ballettdansarar lever med smerter.

– Men jo, kvar dag vaknar eg med smerter, vedgår han.

Det blir mykje fysioterapi og behandling, inkludert smertebehandling.

– Han er i overkant ambisiøs, skyt Cherkaoui inn.

– Han blir skadd når han opptrer. Vi må passe på han og polstre han godt.

Samtidig har Cherkaoui utfordra Brew, ikkje berre fysisk, men språkleg. Både rørsler og replikkar må verke autentiske, med nøling, avbrot og gjentakingar.

– Det var krevjande, seier Brew.

Det var ikkje mindre krevjande å spele ut ein kombinasjon av minne og det han ikkje kan hugse, men berre har blitt fortalt.

Eigentleg burde dette bli ein film, tenkte dei.

Kanskje pandemien aldri tok slutt.

I Marc Brews oppsetning er det eit konstant spenningsforhold mellom han og bilen som gjorde han lam og tok frå han tre nære venner i Sør-Afrika.

Foto: Lars Opstad / CODA Oslo International Dance Festival

Ein slags aktivist

Sist Brew var i Noreg, i 2021, gjesta han Coda og Den Norske Opera & Ballett med Un-be-known, ei framsyning med ni dansarar. Då var han koreograf, mens finskkurdiske Kadar Khristan, som blei lam etter å ha blitt utsett for vald under ein demonstrasjon i Syria, var sentral i dansen.

Det inspirerte Brew, og no er det altså han som rullar rundt, i og utanfor stolen. Han kryp og kravlar, klatrar, veltar seg og dyttar beina dit han vil ha dei – under bilen som dinglar i eit tau. Mot slutten blir han sjølv heist opp. Utkledd som dommar, kanskje engel, ser han ned på salen, der det sit mange med nedsett funksjonsevne.

Stykket er både teksta og synstolka. Brew er opptatt av å bringe folk saman og vil gjerne vere ein rollemodell.

I eit intervju i The Irish Times, knytt til ei familieframsyning – The Race – som han sette opp i Dublin i fjor, seier han: «Eg vil ikkje kalle meg ein aktivist. Men fordi eg var lidenskapeleg opptatt av dansen, måtte eg bli ein slags aktivist. Eg hadde ingen som snakka på mine vegner. Eg måtte gjere det sjølv. Eg hadde ingen rollemodellar.»

I dag er han komfortabel med å ha ei funksjonshemming.

Han tok eigarskap til det. Han blei heil, seier han.

Og no må han vidare. Neste stopp er Tyskland.

– Turneen er så vidt i gang.

– Kva med Sør-Afrika? Blir An Accident/ A Life sett opp der?

Han drar på det.

– Eg veit ikkje. Eg har vore tilbake etter ulykka. Men det er lenge sidan no. Uff... Nei, eg har uansett ikkje tid. Eg har ein toåring heime. Og dei har vel ikkje behov for å vite korleis det har gått med meg, har eg tenkt. Samtidig kjennest det rett å fortelje om det i form av dans... Jo, eg håpar eg får heidre Joanne, Simon og Toby også der.