Fotografi

Asbjørn Øveraas

asbjorn.overaas@gmail.com

Det er i alle fall kjensla eg sit att med etter den første dagen på den store festivalen i den vakre sørfranske byen Arles, Les Rencontres de la photographie. Det er ikkje første gongen eg er her, og atter ein gong får eg stadfesta tidlegare røynsler: Det store mangfaldet av fotografar, i år 196 kunstnarar frå alle verdshjørne, gjer framleis inntrykk.

Dei overraskar, sjokkerer og innyndar seg, for så å vippe meg heilt av pinnen og dra meg ut av den mentale komfortsona mi. Denne festivalen er altfor spanande til å overlatast til spesialistane på feltet. Alle burde unne seg ein tur hit.

Eg køyrer inn i byen. Er alltid spent på årets opplevingar. Eg hentar kart og program på Place de la République og set meg ned på næraste kafé for å leggje ein slagplan. Kartet er oversiktleg med piler til alle utstillingar. Det gjeld å finne ein struktur, gjere unna dei ulike delane av byen etter tur. Det er alt varmt, men i svært mange av dei storslåtte gamle utstillingslokala er det kjølig. Arles er ein vakker by, og har ein spandert på seg eit hotellrom i sentrum, er det meste i gangavstand.

Eit hav av inntrykk

«Det er meininga at fotografia mine skal kile deg lett i venstre øyre», sa den store amerikanske fotografen Saul Leiter. Det var forsiktig uttrykt. Eg trur nesten eg kan garantere sterkare opplevingar dersom du gjestar denne fine gamle dama, som festivalen er blitt kalla.

I dag er ho femtifem år gammal, og arrangementet har utvilsamt utvikla seg til å bli ei av verdas viktigaste markeringar av fotokunst – og sikkert ei av dei mest sjarmerande.

Festivalen er blitt kalla ei seismologisk måling. År etter år speglar han tida som har gått, og verda vi står i. I sommar kan ein sjå over førti offentleg kuraterte utstillingar innanfor alle sjangrar den 8. kunstarten, frå det klassiske til det aller nyaste. I tillegg dukkar det opp galleri i løpet av festivalen som kan vere vel verde eit besøk. Og medan ein vandrar frå utstilling til utstilling i dei snirklete gatene, ligg kafeane som perler på ei snor. Det er gode høve til å sløkkje tørsten mellom slaga. Kan ein, så bør ein unne seg to heile dagar, stole på seg sjølv og ikkje bruke mykje tid der ein ikkje finn noko av interesse. Sjølvsagt kan ein ta feil. Ikkje alt er like tilgjengeleg ved første augekast. Ein må finne sin eigen rytme.

Lucien Clergue

Det har skjedd fleire revolusjonar på feltet sidan festivalen starta, ein gong på slutten av sekstitalet. To menn gjekk rundt i byen sin og lurte på kva dei kunne finne på for å fremje fotografiet som kunstform. Dei landa på at dei ville skape ein festival i byen Arles.

Begge var bysbarn. Det var den unge fotografen Lucien Clergue og historikaren Jean-Maurice Rouquette, som seinare skulle leie kunstmuseet i byen. Clergue var fødd midt i arbeidarstrøket i byen, han hadde ei mor som var grønsakhandlar, og som døydde då han var sytten. Han hadde måtta gi opp ein lovande karriere som fiolinist av økonomiske grunnar og blei pensa inn på fotografi av ein lokal bakar då han var femten.

Allereie som tjuesjuåring hadde han stilt ut dei første bileta sine på MOMA i New York. Dette skulle få mykje å seie for det vidare arbeidet med festivalplanane, ikkje minst fordi amerikanarane gjennom MOMA hadde vore tidleg ute med å fremje fotografiet som kunstform. Dette gjorde det også mogleg å skaffe ei oversikt over sentrale amerikanske fotografar til det som i byrjinga nesten må ha fortona seg som ein stor privat fest. På trettitalet hadde Paris, som eit internasjonalt senter for kunst, også husa mange fotografar. Det kom ikkje minst ein flaum av flyktningar frå aust, som rømde frå veksande fascisme og antisemittisme. Mange var ungarar, som Brassai og Andre Kertesz.

Dei fleste flykta vidare då den andre verdskrigen starta, og var med på å forflytte sentrum for kunstarten over dammen.

Ein lang og krunglete veg

Men no stod altså ei lita gruppe menneske klare til å ta opp kampen igjen. Med seg fekk dei etter kvart også Michel Tournier, goncourtprisvinnaren som også hadde eit sterkt forhold til fotografi. Fleire nyoppretta franske fotoagentur voks fram på noko så prosaisk som høg dollarkurs og det faktum at franskmennene på grunn av tidsforskjellen alltid kunne tilby bilete mange timar før amerikanarane.

Men konfliktane var mange, ikkje minst når det gjaldt presentasjon. I byrjinga var det nesten utenkjeleg at fotografia ikkje skulle vere i svart-kvitt, og storleiken var stort sett standard, 24x30 cm. Fargar kom ikkje på tale. I dag er alle grenser brotne, og mangfaldet rår.

Ein festival for alle

Eg tenkjer alltid at dette må vere den ideelle staden å nærme seg ein kunstart ein ikkje kjenner seg trygg på. I motsetnad til dei to andre viktige fotohendingane i Frankrike, Paris Photo og Visa pour l’image i Perpignan, er det ei breidd her som nesten gjer det umogleg å ikkje finne spanande bilete, ja, ein ny favorittkunstnar. Paris Photo er arenaen til galleristane og dei andre profesjonelle. Altfor kaotisk for ein amatør som meg. Visa pour l’image er meir tilgjengeleg, men spesialisert innanfor fotoreportasje.

I Arles er det ofte store utstillingar av éin fotograf eller rundt eit tema eller eit land. Eg har sett store retrospektive utstillingar av polsk-tyske Germaine Krull og amerikanske Helen Levitt, begge store kvinnelege fotografar som alt på trettitalet blei kjende for det sosiale engasjementet sitt. Her kan ein sjå framstillingar av murar og undertrykking, kvardag i autoritære regime som Spania under Franco, gamle Tsjekkoslovakia eller Iran av i dag.

Eit år blei vi faktisk møtte av ei heilt enorm utstilling som gav eit bilete av alt Iran kunne presentere på dette feltet. Utstillinga var i den gedigne gamle Saint Anne-kyrkja, som året etter skulle huse utstillinga «Det siste testamentet» av den norske fotografen Jonas Bendiksen. Han er einaste nordmann som er medlem av det svært prestisjetunge Magnum, eit internasjonalt kooperativ for dokumentarfotografar. Denne fantastiske utstillinga viste sju messiasar og deira følgjarar frå heile verda. Interessant nok tok det berre nokre år før dei same lokala blei inntekne av atten skandinaviske kvinnelege fotografar under tittelen «Systerskap». Noreg var representert med Bente Geving, Hilde Honerud og Eline Mugaas.

Ein by med djupe røter

Kva med byen Arles i alt dette? Han er åleine verd eit besøk, med sine mange romerske og romanske bygg. Det seier vel sitt at jernbaneverkets mange lagerbygningar i utkanten av byen blei bygde på ein enorm antikk og seinare mellomaldersk kyrkjegard. Men midt på nittenhundretalet, midt under den industrielle revolusjonen, var ikkje forståinga for det ein fann, like stor. Mykje blei skadd. Likevel er det framleis mogleg å sjå store delar av denne nekropolen, som skal ha vore ein av dei største gravplassane i den antikke verda. Staden ber namnet Alyscamps og ligg rett utanfor dei gamle bymurane.

Også i Arles er mesenatet avgjerande. Det blir bygd nytt og tenkt stort. Det femtiseks meter høge LUMA-tårnet stod endeleg klart i all si prakt i 2021, etter mange års bygging. Tårnet er teikna av arkitekten Frank Gehry, og står som ein moderne kommentar til denne eldgamle byen. Tårnet husar også LUMA-stiftinga og representerer på mange måtar fotofestivalen sitt vellukka sjølvbilete.

Men det minner oss også om heimlege debattar. Dette hypermoderne bygget hadde aldri stått der om det ikkje hadde vore for pengesterke mesenar, i dette tilfellet leiaren for stiftinga, Maja Hoffmann. Ho må ha grave djupt i familieformuen tufta på det sveitsiske legemiddelfirmaet Hoffmann-LaRoche, som bestefaren bygde opp. Tårnet er no omringa av jernbaneverkets gamle verkstader, som også er blitt tilbørleg pussa opp med omkringliggjande parkanlegg, alt med pengar frå den same stiftinga. Men dei frir stadig til innbyggjarane i byen, som kjem gratis inn på utstillingane under festivalen.

Peter Trimmel vinner første premie for sin UHY fennikel på Kooma Giants Show i Limburg, 1956-prosjekt.

Foto: Bruce Eesly

Det er ikkje berre nybygg som vekkjer debatt. Arles har i tillegg til eit romersk teater eit av Sør-Frankrikes aller best bevarte romerske sirkus. Og med det følgjer blant anna tyrefekting, som framleis samlar store mengder tilskodarar. Sjølvsagt finst det motstandarar av denne tradisjonen i byen, men ein får ei kjensle av at motstanden veks med avstanden til dette typisk sørfranske.

Så har då også tyrefekting hatt sine kjende støttespelarar, til dømes Jean Cocteau og Pablo Picasso. Her har ein halde på alle tradisjonane. Det blir ikkje leika butikk. Oksen skal bøte med livet, og det gjer faktisk også tyrefektaren frå tid til anna. Dei to siste dødsfalla blant tyrefektarane i Arles skjedde i slutten av førre hundreår. Men éin ting skal tyrefektarkulturen ha. På ei oversikt over dei fire hundre mennene som er drepne bakover i historia, står også namnet på oksen som sigra over mennesket.

Årets festival

Første dag rekk eg ikkje meir enn utstillingane i kjernen av den gamle bydelen. Eg har alt vandra inn og ut av kapell, kyrkjer, erkebiskopen sitt gamle palass og det eineståande vakre Saint Trophime-klosteret. Det er overveldande, og då har eg ikkje eingong nemnt utstillingane i desse bygningane. Eg vandrar vidare gatelangs.

Veggene er ei anarkistisk utstilling i seg sjølv. Under festivalen kjem det heile tida opp nye store og små fotografi, klistra opp i all hast og sikkert i det skjulte, sjølv om det ser ut til å vere ein viss aksept for denne årlege praksisen. Behovet for stadig fleire lokale har sett fantasien i sving. Her finst gamle jernbanelokale, desakraliserte kyrkjer, lagerlokale i framleis eksisterande supermarknader. I ein av butikkane i kjeda Monoprix må ein følgje pilene på golvet, mellom kassar med brus og tilbod på nye BH-modellar, før ein kjem fram til ei lita dør som fører opp til utstillingane i andre etasje.

Første dags favorittar

Den store retrospektive utstillinga over kvinnelege japanske fotografar frå krigen og fram til i dag er i Erkebisp-palasset. Utstillinga ber den talande tittelen «For ei glede å sjå dykk» og har stor spennvidde.

Den sterke utstillinga til spanske Cristina de Middel skildrar ulovleg migrasjon til USA som ei heroisk reise i Jules Vernes ånd, ei reise som endar ved «Center of the World», denne offisielle absurditeten i California. Eit oppgjer med den forenkla framstillinga av immigrasjonen frå Sør-Amerika til USA.

Andre dags favorittar

Tyske Bruce Eeslys «New Farmer (New color photographs of the green agricultural revolution)» overraska og skremde meg først med si historie om genmodifisert mat, før eg skjønte at utstillinga var skapt ved hjelp av kunstig intelligens. Alvor og humor. Total fake.

Amerikanske Mary Ellen Marks retrospektive utstilling viser hennar store empati med menneske ho har vore mykje saman med, anten det gjeld sex-arbeidarar i Mumbai eller gatebarn i Seattle. Ein klassikar.

Biletet «Kissing in a bar» frå den første europeiske retrospektive utstillinga av Ellen Mary Marks arbeid mellom 1970 og 1990.

Foto: Asbjørn Øveraas

Tredje dags favorittar

Amerikanske Debi Cornwalls utstilling «Model Citizens» skapte ubehag frå første stund. Ho har besøkt ti militærbasar i USA der komande amerikanske soldatar trenar i realistiske kulissar på det som kan bli røynd for dei. Personane dei skal kjempe mot i desse leirane, er ofte utkledde flyktningar som sjølv har overlevd grufulle hendingar.

Tyske Hans Sylvesters «Viser juste» («Sikt godt») evnar å gripe fatt i eit så kvardagsleg sørfransk syssel som pétanque og endrar mitt forhold til det for alltid. Dei gamle klisjeane svinn som dogg for sola.

Temaet for fotografi, som for all annan biletkunst, er jo livet sjølv. Alt kan fotograferast. Kanskje er det også ein reaksjon mot dagens endelause straum av bilete når stadig fleire utstillingar er konseptuelle, stadig fleire bilete blir tilarbeidde. Utstillinga i år, «Fashion Army», gav tilskodarane eit utval av bilete frå ei enorm nyoppdaga samling fotografi av amerikansk militær kles- og moteutvikling. Ein franskmann har studert korleis restaurantvognene på tog har utvikla seg frå dei reine luksusrestaurantar til dagens kjipe ferdigmat. På begge desse utstillingane er det bileta og ikkje fotografen som står i sentrum.

Hans Silvester har fanga ånda og kulturen i det tradisjonsrike pétanque-spelet i ei stor utstilling i det vakre Museon Arlaten.

Foto: Hans Silvester

Som ein vil forstå, er fotografiet høgst levande, og det er førebels lite som tyder på at fotografane si tid er over. Kanskje vil kunstig intelligens føre til ein ny sjanger av utstillingar på sida av det vi har kjent til no. Årets New Farmer-utstilling var utvilsamt både givande og utfordrande. Då fotografen Laurie Simmons i fjor blei spurd om kvifor ho har byrja å bruke KI, svarte ho «Fordi det eksisterer». Debatten vil halde fram.