Siri Helle

siri@dagogtid.no

Det har lege i korta lenge. Ja, heilt sidan hønemor la seg på egg i mai, eigentleg, og tre veker seinare klekte ut seks sprell levande kyllingar, har det vore for godt til å vere sant at dei alle saman skulle vere høner. Ingen hanar var nærast statistisk umogleg.

Og sikkert nok utvikla nokre av kyllingane kam på hovudet før dei andre, og då det var det dei same som fekk ekstra store halefjør, var det ingen tvil lenger. At tre av kyllingane var hanar og tre høner, er god fordeling, det. At vi kan doble høneflokken vår frå tre til seks høner med eige oppdrett, er ei lukke, og tre haneslakt er tre gode middagar for topersonshushaldet vårt.

For det er ikkje noka bøn for unghanane: Meir enn éin hane i ein flokk skapar uro. Dei småslåst seg imellom, og sjefhanen Lucky vil ikkje sleppe dei tre nykommarane til i matfatet, for ikkje å snakke om all galinga. Frå tidleg morgon og heile dagen gjennom konkurrerer dei høglydt om merksemda.

Dei må slaktast. Det er det ingen tvil om. Det burde heller ikkje vere noka større utfordring: å kunne slakte dyr, frå avlivinga til dei er reingjorde skrottar og etter kvart parterte slakt, er noko eg etter kvart gjer med sjølvtillit – noko eg er stolt av å kunne. Eit bokstavleg tala matnyttig handverk som eg meistrar – iallfall godt nok til eige bruk.

Men no, i det eg står her med eit godt grep kring både venger og føter med den eine handa og ei rund og hard bjørkevedskie i den andre, har eg ikkje noko lyst.

Sjølv om eg veit at eg klarar å svimeslå han med fyrste slaget i bakhovudet, og at han ikkje kjem til å kjenne det andre slaget eg gjev han for å vere sikker. Eg veit at om han sprellar når eg etterpå høgg hovudet av han med øksa, er det automatiske rykkingar i kroppen og ikkje noko han kjenner.

Eg veit at han har levd eit godt liv – ja, meir enn det. Kvar dag han har levd, har han fått vere alt han kunne vere som hane, og meir kan ingen av oss ynskje oss, og eg skal kome attende til kva eg meiner med det seinare. Fyrst må eg kvinne meg opp til å ta dette slaget.

Eg har på mange måtar budd meg på utfordringa. Til dømes ved at medan dei nye hønene for lengst og av ymse grunnar har fått namna Dua, Mini-Marion og Batman, er hanane framleis namnlause. Eg har prøvd å ikkje knyte meg til dei. Men i løpet av dei fem månadane hanane har levd, har eg nok gjort det likevel, for dette kjennest på ingen måte berre rett. Er ikkje denne hanen altfor flott til å døy? Det er då ikkje hans feil at han tilfeldigvis er fødd som hane? Vert det ikkje frykteleg tomt i hønsehuset om eg tek alle tre på ein gong?

Eg skulle nesten ynskje nokon andre ville kome og gjere det for meg. Skal tru om bygdeslaktarane, som for ikkje så mange år sidan var ein like sentral del av kvar bygd som postmannen, ikkje berre hadde ein praktisk funksjon, men òg ein emosjonell?

Ikkje alle dyr vart slakta heime før i verda heller. Noregs fyrste kommunale slakteri vart opna alt i 1898, men slakteriverksemda levde side om side med det profesjonelle heimeslaktet heilt fram til førre gong vi arrangerte olympiske leikar her i Noreg: I 1994 førte ei EU-forordning til at det vart forbode å selje og omsette kjøt frå dyr som ikkje var slakta på eit godkjent slakteri.

Og med det var ein mange hundre år gamal tradisjon så å seie nedlagd. For om det framleis er lov å slakte eigne dyr til eige hushald, og det framleis finst ein og annan slaktekyndig kringom i bygdene som hjelper bønder med det, var denne forordninga i stort ei nedlegging av ei mange hundreår gamal yrkesgruppe.

Slaktarane i Noreg organiserte seg i laug alt på 1600-talet. Då gjekk nok det meste av slaktinga føre seg heime hos folk. Nett den tida vi er i no, førjulstida, altså, var nok høgsesong for desse arbeidarane. Då skulle julegrisane slaktast, og det var ein stor jobb.

Berre tenk deg å skulle handtere det som fort var hundre kilo med musklar, feitt og bein på ein reinsleg og trygg måte for både dyr og folk. Det var ikkje rart at særleg kunnskap vart henta inn utanfrå. Gardfolket førebudde slaktinga, koka vatn om grisen skulle skåldast og stilte opp dyra og hjelpte til, men slaktaren stod for avliving og handtering og vart gjerne verande heilt til dyret var partert. Så var det vidare til neste gard og neste slaktedyr.

Men var det no berre kunnskapen bygdeslaktaren bar med seg, eller var det litt letnad òg i å sleppe å sette skotet på lammet ein har kjælt med sidan tidleg vår, eller kalven som sprett så lett over tunet?

Eg kjem på ei historie som Asle, sambuaren min, har fortalt om far sin. Asle vaks opp i ein tradisjonell fiskarbondeheim på ei øy utanfor Florø, med ein far som var fiskar og hadde nokre sauer i fjøsen heime. Ein fiskar var vekke store delar av året på den tida, men i slaktetida var han heime, og litt hadde han nok rokke å knyte seg til dyra sine likevel. Ikkje berre unngjekk han å slakte sjølv, han sende slaktaren, ein god nabo, inn i fjøset for å velje ut kva lam som skulle leve, og kva som måtte døy. Sjølv orka han ikkje.

Det var nok likevel ikkje bygdeslaktaren som kom når fjørfe skulle slaktast. Slikt måtte gardfolket ordne sjølv. At eg no står her og kvir meg, er helst eit døme på at vi generasjon for generasjon vert litt meir pysete her til lands.

No er gruinga mi heller ikkje så alvorleg at eg er uroa for at hanane kjem til å overleve. Eg veit eg kjem til å gjennomføre. No løftar eg høgrearmen, og eit sekund seinare er hane nummer éin svimeslått. Eg tar han med til hoggestabben, blodet sprutar og vengene flaksar, men det er bra, eg veit det er bra, det gjer at han blør godt ut, og det er bra for kjøtkvaliteten.

Frå før har eg sett ein stor kjele med vatn til koking på krabbekokaren, men eg avlivar alle tre hanane før eg dyppar ein og ein i varmt vatn og set meg ned for å plukke fjør. Det er ein ganske rotete jobb, for fuglane våre er godt isolerte. Heldigvis er det mengder med fjør i ulike storleikar frå den minste dun til grove halefjør, og bra er det, for det viser at dei toler å vere ute i all slags vêr. For det har dei fått.

Kvar morgon opnar vi luka i hønsehuset og porten inn til hønsegarden og lèt hønene velje sjølv om dei vil vere inne eller ute. Og så å seie kvar einaste morgon – så lenge ikkje vinden blæs alt vekk eller det ligg djup snø – vel høneflokken å vere ute heile dagen.

Dei går innom hønsehuset innimellom for å ete litt eller legge eit egg, bortsett frå éi, som heller vil legge egg alle andre plassar – med ujamne mellomrom finn vi eggehaugar i uthuset eller under vedstabelen – men brorparten av dagen brukar dei i hagen vår og hagen til naboane.

Her får dei brukt det fulle hønepotensialet sitt. Dei får vere ein flokk, med kvar sin plass, hanen både passar på og seier frå når det er større mengder mat å finne, og alle saman får bruke nase og nebb. I jord, grus og tre finn dei insekt, frø og andre godsaker. Dei vaskar fjørdrakta ved å grave seg så langt ned i den halvt omdanna saggrubba i vedskjulet at berre hovudet og øvste del av ryggen stikk opp, og dei slappar av i sola med å strekke ut vengene og late sollyset varme dei opp.

Men her møter dei òg både små og store farar. Ei høne har vi truleg mista til ein eller annan rovfugl. Ein vinterdag var eit par fjører alt som var att etter ho i snøen. Ein annan seinsommardag fanga Asle ein hønsehauk som var på bein veg inn i hønsegarden, hønene beinflaug i skjul under næraste busk, men kven veit kva hauken ville fått til av ugagn om ikkje Asle tilfeldigvis var heime og klarte å fange han med berre nevane.

Andre farar er meir usynlege. Store delar av våren var fridommen vi gav hønseflokken vår, ei form for sivil ulydnad. Eigentleg var vi, og alle andre fuglehaldarar i Noreg, profesjonelle som hobbybaserte, pålagde av Mattilsynet å halde fuglane våre under tak, på ein måte som gjorde at dei ikkje kunne kome i kontakt med verken villfugl eller avføring frå villfugl. Årsaka var påvist fugleinfluensa hjå trekkfugl.

Influensavirus er særs vanleg hjå fuglar, og ikkje alle er like dødelege, men det fins ein variant av fugleinfluensa som inneber at nær 100 prosent av hønsefuglane døyr. Og denne vil ein sjølvsagt ikkje ha inn i Noreg, særleg ikkje inn i dei store tamfuglhalda våre der opptil 7500 verpehøns og 20.000 kyllingar kan vere i same hus. Men all den tid det kvart år kjem flokkevis av fuglar inn i landet frå sørlegare strøk, er det vanskeleg å regulere. Eitt av få middel ein har, er å stenge all tamfugl inne.

Men er det riktig? Dei siste par åra har vi vorte godt trena i å vege verknaden av eit smitteverntiltak opp mot kor alvorleg dei grip inn i livskvaliteten vår. Også her er det liten tvil om at det er ei sterk nedgradering av livskvaliteten til fuglane mine å nekte dei å kome ut. Burde ikkje eg, som på alle andre måtar er ansvarleg for dei, få avgjere om smitterisikoen er høg nok for slik innestenging? Kvifor skal Mattilsynet få bestemme at fugl i næringsverksemd er så mykje viktigare enn mine fuglar?

Innestenginga varer i fleire månader, og etter kvart byrjar fleire kritiske røyster å gjere seg høyrde. Blant dei er mange profesjonelle fjørfehaldarar som baserer seg på å ha fuglane utandørs, i friluft, med store areal per fugl. Dei hevdar dette er ein lurare veg å gå enn innestenging. Ved å late fuglane gå ute og la dei bryne immunforsvaret sitt vil dei verte betre rusta mot viruset.

Frisk luft og god plass minkar òg smittepresset, hevdar dei, og næringa må bygge meir robust genmateriale enn dei globale hybridhønene som fullstendig dominerer næringa i dag. Mattilsynet, på side, står hardt på at vi ikkje kan ta sjansen. Konsekvensane om vi må avlive hundretusen av fuglar, vert for store.

Eg skulle ynskje eg visste kven som hadde rett. På vegner av hønene mine – og alle andre tamfuglar, eigentleg – drøymer eg om forsking som kunne synt om eit liv i friluft kan bygge godt nok immunforsvar til å redusere dødsrisikoen av sjølv den farlegaste fugleinfluensavarianten monaleg. Eg skulle ynskje eg trudde nok på denne immunforsvarsteorien til å kunne bruke han høglydt som argument for at eg lèt mine eigne høner gå ute.

I røynda kan eg nok ikkje det. Men eg klarar ikkje la vere. Klarar ikkje dei misnøgde auga som følgjer meg om eg ikkje lèt porten stå open bak meg etter at eg har vore oppe og sett til dei om morgonen. Eg vil nok til sjuande og sist at dei skal ha den fridommen eg sjølv har. Til å vere fullt og heilt det individet arten min har skapt meg som. Når samfunnet har vore nedstengt, har eg kunna forstå kvifor, men hønene gjer jo ikkje det. Dei ser berre ei stengd dør med all den gode maten på utsida.

No har fugleinfluensaen funne vegen inn i to fugleoppdrett i Rogaland, men det er ikkje karantenepåbod i mitt område. Hønene mine kan fritt og heilt lovleg gå ute. Og nærast straks etter slaktinga er endringa tydeleg i hønseflokken. Dei er rolegare og meir harmoniske. Balansen er gjenoppretta – her skal berre vere éin vaksen hane. Rugekassane, som dei siste vekene før slaktinga var så å seie tomme, byrjar snart å fyllast opp med egg att. Sjølv om årsakene til det kan vere fleire, er det ikkje utruleg at haneslaktinga mi er ei av dei.

No har ein av dei tre hanane kome i steikeomnen. Han er godt gnidd inn med salt, pepar, kvitlauk og litt ymse tørka godsaker frå urtehagen, og fått magen stappa full av mellom anna smør, sitron og persille. Kvart slakt var kring eitt kilo, og hanen kjem til å verte saftig og god og gjere oss meir enn mette.

Dei alvorlege auga som såg så dømmande på meg då dei såg på meg for aller siste gong, er nesten gløymde. Men berre nesten. Den vesle bismaken kjennskapen gjev, skal gjere meg betre rusta til ein ny runde med haneslakting neste haust. For eg vil halde fram med å gje høner gode liv – og det inkluderer, somme gonger, å avslutte nokre av dei tidlegare enn naturen sjølv ville gjort.