Eg sit i bilen på veg sørover. Eg starta i Tromsø for seks timar sidan – og er knapt halvvegs her eg susar gjennom Knut Hamsuns rike på Hamarøya. Kameratane mine som starta på Austlandet, har stuttare veg før me møtest i Sandnessjøen. Det er langt, dette landet.

Eg kjem til å tenkje på noko eg nyleg vakna til på klokkeradioen. Kristin Krohn Devold frå NHO Reiseliv var gjest i studio på Marienlyst og skulle forklare kvifor nordmenn såg ut til å velje Vestlandet framfor Nord-Noreg som feriestad i år. «Vestlandet er lett tilgjengeleg. Folk kan sette seg i bilen og ta med teltet», fortalde ho, på sitt vestnorsk med syngande austnorsk tonefall. Vestlandet «ligg jo litt nærare oss», forklarte ho, «enn dessverre Nord-Noreg gjer». Ingen i studio kom på å spørje henne: «Nærare for kven?»

Me er ute i god tid før ferjekaiane blir fylte opp av alle dei austlendingane som sannsynlegvis likevel ikkje blir skremde av avstanden til Nord-Noreg. Sumarvarmen har alt lagt seg over helgelandskysten. Og Yr har lova at han skal halde seg slik dei neste dagane.

Me er fem kompisar som legg frå kai i Sandnessjøen. Fire av oss har padla saman kvar sumar dei siste ti åra – det er spelemannsbonden Øystein Rudi, telemarkstrubaduren Odd Nordstoga og sørlandstrommisen Daniel Collett. I tillegg har me fått med oss helgelandshelten Hallvard Holmen.

Ulvangen ligg blank framfor oss. Sola står inn i Dønnamannen. Og når eg snur meg, kjem eg på verset til Petter Dass: «Ved Alstahougs Præstegaard findes at see/ Syv Søstre som flætter sine Lokker i Snee.»

Me sig inn Dønnsundet med lause åretak. Straumen går vår veg. Det er bra, for den gjennomsnittlege skilnaden på flo og fjøre er på heile 224 cm i desse traktene. Me har det ikkje travelt. Det er fire dagar til me skal ta hurtigbåten attende frå Vega. Då har me tid til å gå i land for ein kaffikok og ein is på kaia på Herøy.

Steinkyrkje og laksemilliardar

Det er tvillaust eit rikt og frodig landskap me padlar gjennom. Frå våre lågtflytande farkostar ser me toppen av Helgelandskatedralen, eller Herøy kyrkje, som han vel eigentleg heiter. Det er ei stor steinkyrkje frå 1100-talet, den største av dei fire steinkyrkjene som ligg så nær kvarandre at eg nesten kan sjå alle her frå kajakken.

Ei ligg på Dønna, ei på Alstahaug – og ei fjerde låg på Tjøtta, men der er berre ruinane att og nyare kyrkjer bygde oppå. Og det er ganske utruleg med ein slik kyrkjetettleik når ein veit kor mykje ressursar, administrasjon og pågangsmot det kravde å reise ei steinkyrkje i mellomalderen. Eller sagt på ein annan måte: Det viser kor store ressursar som vart kanaliserte inn i kyrkjene.

For Helgeland har hatt fisk i havet og korn i åkrane. Og området vart eit maktsentrum alt før kristninga av Noreg. Det er nok å nemne Hårek frå Tjøtta, som ifølgje Snorre skal ha vorte kristna av Olav Tryggvason og deretter vart kongens sterke støttespelar, som dreiv ein storstilt handel med pels – og andre ettertrakta samiske produkt. Og som ein historikarkollega av meg stadig påpeikar: «Du må aldri, aldri undervurdere kor mykje kontrollen med handelen i nord hadde å seie for samlinga av Noreg.»

I dag er det andre her på kysten som omset store ressursar. Me treffer ein av høvdingane på Augustbryggo på Seløy. Kjell Inge Jakobsen eig saman med dei to brørne sine lakseoppdrettfirmaet Seløy Sjøfarm AS. Og for tida går det godt for lakseprodusentane på Herøy. Svært godt. Kvar dag forlèt om lag 20 fullasta vogntog øya. Det er 450.000 kilo laks i døgnet! Når ein veit at kiloprisen i snitt ligg på 60 kroner, treng ein ikkje finne fram kalkulatoren for å skjøne at her er det snakk om mykje pengar.

Kjell Inge og brørne hans eksporterer ein million kilo laks i året. Far hans, han August, var med i pionertida for norsk lakseoppdrett. Kjell Inge, som eig restauranten og no serverer oss, fortel om alle store nedturar og oppturar i laksenæringa. I dag hadde han ikkje trunge å jobbe som kelner og altmoglegmann på restauranten, innrømmer han. Men Augustbryggo er lidenskap. Og no har han klart å skaffe Helgelands beste kokk, påstår han. Dessutan vil han bygge ut, med eit hotell på sørsida av brygga. I eit samfunn med mange laksemillionærar skortar det ikkje på ambisjonane.

Snart kjem den unge kokken ut og byr oss kvaltartar til forrett. Det blir stilt rundt bordet. Og når han kjem med ei særs kortreist kveite til hovudrett, blir eg overtydd om at Kjell Inge snakkar sant.

Utværa

Me padlar utover. Sjøen er blank og himmelen blå. Me tråklar oss mellom holmar og skjer i eit eventyrleg landskap som ingen ende tar. Me passerer Øksingane og set kursen for Husvær. På Brasøya handlar me ferskt brød, litt ekstra pålegg og ei rigle, slik at me kan prøve oss på storseien. Det er godt å strekke på beina etter ein dag i kajakken. Me et butikkbakt wienerbrød og snakkar med folk, får historier frå dei som har budd her heile livet – og frå andre som har kome hit i vaksen alder, kjøpt det nedlagde skulehuset og starta eit nytt liv, langt frå fastlandets hektiske rytme.

Eg har lyst å padle til dei ytste skjera, ut til Lånan, men blir åtvara. No i hekketida vil ikkje dunprodusentane ha besøk av kajakkpadlarar. Og om våren og forsumaren er det ikkje lov å slå opp telt i naturreservatet, der ute i ærfuglriket.

Me slår leir på ein liten holme. Sola går i havet, her sør for polarsirkelen, men nattehimmelen er framleis ljos og raud.

Sandvær ligg og badar i morgonsola. Folk sit på grøne plenar og nyt kaffien når me går i land på Innerøya for å gå ein tur mellom velstelte hus. I dette sumarparadiset, med utsyn over halve verda, bur framleis 15 fastbuande sjeler. Dei har hurtigbåtsamband med Sandnessjøen – som gjer øyværet lett tilgjengeleg for dei stadig fleire fritidsbuarane.

Me rettar baugen mot Sørværet. Eg tenkjer på Ingrid. Naturlegvis gjer eg det. Dette er Roy Jacobsen-land. Holmar og skjer. Sund og straumar. Små sandstrender og høge fjell i horisonten. Det var her ute Ingrid kjempa og elska. Plutseleg er eg på Barrøy. Ho står ikkje på kartet. Ho finst ikkje anna enn i Roy Jacobsens fiksjon. Og eg veit at han har budd på Dønna og lagt handlinga til øyane vest i havet derifrå.

Men likevel. Alt stemmer. Brygga. Huset på høgda. Stranda på andre sida. Øya med høylåven, der dei strekte stengsel. Eg er overtydd om at vår store, moderne nordlandsforfattar har sete her på øya, late fantasien fare – og rulla ut si generasjonsforteljing frå ei tid som er forbi og aldri kjem att. Men som mange er takksame for er festa til papir.

Verdsarv

Me kryssar Kilværfjorden, eit av dei få øylause strekka på turen. Det er ikkje vanskeleg å førestille seg at sørvesten kan vere nådelaus når han kjem inn hit med fullt trøkk. Men i dag er havflata så blank at ho kan nyttast som spegel.

Me er inne i Vegaøyan verdsarvområde. Ikkje at eg ser nokon forskjell frå landskapet me har reist gjennom til no. Men i 2004 vart store delar av Vega kommune sett på Unesco-lista over stader som har ein slik universell verdi at dei må sjåast på som ein arv for komande generasjonar og for heile menneskeætta.

Innanfor dette området ligg om lag 6500 øyar, holmar og skjer. Tenk på det: 6500! Og dette er berre ein liten del av denne særeigne kysten som utgjer Noregs breiaste strandflate – der det er 50 kilometer frå fastlandet og ut til egga. Det er eit geologisk fenomen som ikkje er spesielt godt eigna for sikker skipsnavigasjon, og som har ført til mange tragiske forlis. Men det grunne vatnet, det relativt milde klimaet og dei frodige øyane – mellom anna på grunn av gjødsel frå enorme fuglekoloniar – har gitt eit unikt artsmangfald, både over og under havoverflata.

Men det var først for 3000 år sidan at landhevinga etter istida pressa øyriket opp av vatnet. Og det er berre 1500 år sidan menneska kom hit. Først nytta dei området som utvær for fangst, jakt og fiske. Seinare slo dei seg ned med fast busetting. Holmane vart beiteland, og kulturlandskapet fekk etter kvart sin karakteristiske utsjånad. Øyværingane verna ærfuglen – eller ea, som dei seier – og tok vare på den unike duna med den verdskjende kvaliteten. Denne ærfugltradisjonen vart ei viktig årsak til at området fekk verdsarvstatusen.

Ein gong budde det folk på 80 av øyane, men fråflyttinga starta for alvor på 1960-talet og var så godt som fullført før 1990. I dag er det berre Omnøy som har heilårsbusetting.

Roy Harry Hansen

Gjestehamna på Skogsholmen er fylt til randa. Det er laurdagskveld og solskin, og folk frå Brønnøysund har lagt helgeturen ut mellom holmane. På høgtalaranlegget frå ein av dei store, kvite plastbåtane ljomar det ut «Ein farfar i livet». Rykte om at ein trubadur frå Vest-Telemark er på kajakktur, har tvillaust spreidd seg gjennom sosiale medium.

Me tar turen opp til Skogsholmen Gjestehus. Det ligg i den gamle internatskulen på denne frodige øya, som rundt 1920 hadde om lag 100 fastbuande. Her var det ein gong to butikkar, postkontor og dampskipskai. No er det ingen fastbuande, men gjestehuset har fått nye drivarar med stort pågangsmot og akutt kjærleik til øya.

Det er folksamt og høgrøysta på uteserveringa. Og stemninga stig fleire hakk når helgelendingane ser at Hallvard Holmen kjem gåande inn på tunet: «Roy Harry, er det verkeleg du!?» NRKs store dramaserie Himmelblå, der den litt enkle, men stødige ferjeføraren på Ylvingen vart spela av ein av deira eigne, er tvillaust ikkje gløymd.

I nord ligg Dønnamannen tungt og roleg, med nasen i vêret. Dei sju søstrene har mista litt av krafta si. I sør veks det fjellrike Vega. Me ligg ved ei kritkvit skjelsandstrand og ser korleis tidevatnet renn ut. Det er umogleg å legge seg under slike tilhøve.

Skodespelaren blant oss reiser seg plutseleg og slår patriotisk ut med armane: «Sjå dette! Denne landsdelen har alt!»

Harald Dag Jølle

Harald Dag Jølle er historikar ved Norsk Polarinstitutt i Tromsø og fast skribent i Dag og Tid.