Håvard Rem

havard@dagogtid.no

I ettermiddag går eg Broadway frå Greenwich Village i sør til Beacon Theatre på Upper West Side. Bob Dylan skal halda sin nær fire tusende konsert, meir spelesugen enn på lenge – han har ikkje turnert på to år. 

I desember 2019 spela han i Beacon Theatre, då òg, og då som no er New York City den einaste staden der han spelar tre kveldar. Alt er utselt. Billettane kjøpte eg i oktober. Dørene vert opna om to timar.

Når eg seint i kveld skal gå Broadway heim att til hotellet, freistar eg å skjøna kvifor dette er den beste Dylan-konserten eg har vore på. 

Sus av samtid

Det hadde eg ikkje rekna med. Dylan-konsertar har henta mykje av verdien sin frå den segnomsuste soga til songpoeten. Dylan var alltid betre og viktigare før, ja, han har i periodar vore så viktig at han framleis er det. Eg veit fleire som aldri har hatt noko tilhøve til musikken og tekstane hans, men som likevel har gått i Oslo Spektrum for å høyra han frå siste rad, om ikkje anna så for å kunne fortelja eit barnebarn at dei har vore på Dylan-konsert. Dei vert vanlegvis vonbrotne. Kven er den vesle prikken langt der framme, gøymd bak eit piano, brekande og bjeffande, utan rørsler, utan moves, utan gitarspel, utan ei lita helsing til salen?

I Beacon Theatre vert alt annleis. Det historiske suset er større enn nokon gong, det kjem av seg sjølv, av tidas gang, av at han har fylt 80 år, midt i ein pandemi utan konsertar, og no er attende. Men suset av samtid overdøyver det historiske.

Teiknebrett og gatenett

Manhattan liknar eit Excel-ark. Byar med strengt regelbunde gatenett finn ein overalt der det har vore fredstid og sentralmakt, frå Egypt og Babylon til Kvadraturen i Oslo og Kristiansand. Her på Manhattan er det to viktige innslag som ikkje har føydd seg inn i mønsteret: ei hovudgate og ein bydel, Broadway og Greenwich Village.

Den opphavlege byen var ein festning på sørspissen av øya. Dit kom ein helst sjøveges, men det gjekk ein veg dit over land òg, frå tida før europearane kom.

Det er den vegen eg går no, kringsett av teater- og konserthus, Broadway. Som ein diagonal tvers gjennom heile gatenettet skrår han frå nordvest til søraust, som ein rest av åtkomstvegen frå førkolombiansk tid, vegen lenapeane nytta når dei skulle ytst på sørspissen.

Den anarkistiske bydelen

Eg går Broadway frå ein bydel som gjer det same som den diagonale hovudgata: trassar gatenettet. I Greenwich Village bryt Excel-cellene saman i ein kvervel av smågater og skrågater, som ein sjarmerande småby ingen har teikna, vakse fram organisk med gangvegar, smug og krøtterstiar som snor seg hit og dit, heilt motsett av Manhattan elles. 

New Amsterdam, sidan New York, voks fram kring festninga på sørspissen. Gamlebyen hadde sjølv murar, som gav namn til Wall Street. Der Greenwich Village ligg, låg landsbygda. Det var dit Thomas Paine (1736–1809) flytta då han ynskte å bu dei siste åra sine på landet, slik det norske slottet vart lagt der det ligg no av di svenskekongen ville bu landleg, langt frå Akershus festning og Kvadraturen.

Kven var Tom Paine? Ein revolusjonær som for eit kvart tusen år sidan la eit filosofisk grunnlag for menneskerettane og den amerikanske sjølvstendeerklæringa, og difor den norske òg. I går vitja eg huset der han døydde i Greenwich Village.

Ikkje lenge etter kom urbaniseringa av bydelen – brått under ein pest i gamlebyen på sørspissen. Då flytta mange mellombels til landlege Greenwich Village. Men den provisoriske og kaotiske busetjinga vart permanent, og då byplanleggjarane omsider kom med gatenettet sitt, nekta innbyggjarane å endra dei skeive gateløpa. 

Vinteren 1961

Til Manhattan frå Midtvesten kom tenåringen Bob Dylan ein kald vinterdag i januar 1961. Møtet skildra han nokre månader seinare i snakkesongen «Talkin’ New York», skriven i ein stil påverka av den aldrande visesongaren Woody Guthrie, han med utsegna «Denne maskinen drep fascistar» skriven på gitarkassa.

I New York var det bikkjekaldt

Gjekk i snøfokk overalt

Gjekk der utan å kjenna ei sjel

Ein kunne frysa seg halvt i hel

Eg fraus meg halvt i hel

New York Times kalla han den kaldaste vinteren på sytten år

Fraus litt mindre då

Vel framme på Manhattan tok tenåringen T-banen sørover til visekafeane i Greenwich Village der noko no var i emning. I 1958 hadde visesong fullstendig uventa fått eit kommersielt og nasjonalt gjennombrot med The Kingston Trio som nådde fyrsteplassen på Billboard med folkevisa «Tom Dooley» – som snøgt la seg høgt på VG-lista her heime òg, og gav namn til Hartvig Kiran-boka Tom Duley og andre viser etter amerikanske folkesongar (1962). Ei antiamerikansk, men amerikansk tufta visebylgje var i emning, i Noreg òg.

Det var ikkje sjølvsagt. På 50-talet var amerikanske visesongarar politisk forfølgde. Under mccarthyismen vart dei, til dels med rette, sette på som kommunistar, også om visene i seg sjølve ikkje var politiske. Visesong var politisk i seg sjølv, og no var det det nye for dei unge. 

Hausten 1961

Talentspeidaren og musikkprodusenten, borgarrettsaktivisten og radikalaren John Hammond (1910–87) var mest kjend med jazz og blues, men såg etter visetalent òg. Alt i 1933, berre 22 år gamal, hadde han skrive kontrakt med tenåringen Billie Holiday. Andre han hadde oppdaga, var Count Basie, Benny Goodman, Aretha Franklin og visesongaren og Woody Guthrie-lærlingen Pete Seeger. Seinare skulle Hammond oppdaga Leonard Cohen, Bruce Springsteen og Stevie Ray Vaughan òg – meir om det i neste New York-episode.

I september 1961 drog Hammond heim til eit nytt talent i Greenwich Village for å høyra henne øva før ho gjekk i studio. I bustaden var ein ukjend unggut som hadde mast seg til å få vera med på munnspel, og Hammond merka seg at han var karismatisk.

To veker seinare møttest alle att i studio. Same dag hadde New York Times overraskande meldt ein oppvarmingsjobb guten hadde hatt på ein liten stad i Greenwich Village, Gerde’s Folk City. I studio tok Hammond ein prat med han, og i oktober skreiv dei kontrakt. 

På dagen 60 år før eg går Broadway til Beacon, 20. november, drog Bob Dylan og Suze Rotolo, den italiensk-amerikanske, marxistiske kjærasten hans, til Midtown og Columbias studio på 7. aveny. I mars året etter kom debutalbumet Bob Dylan, med snakkesongen «Talkin’ New York» og John Hammond som produsent. Det selde ikkje, og bransjefolk omtala Dylan som «Hammonds flause».

Kunst og politikk

Om den unge Dylan kom til eit Greenwich Village der ei opprørsk visebylgje var i emning, var det kulturradikale Greenwich Village alt 50 år gamalt. Då bilane og T-banen kring 1910 tømde bydelen for hesteskyssverksemd, vart tomme bustader og stallar fylte av kunstnarar, avvikarar og aktivistar. 

I eit New York som var det liberale fyrtårnet i eit verdikonservativt USA, som Istanbul i Tyrkia, som Berlin i Tyskland, vart Greenwich Village ein kulturradikal smeltedigel, ikkje berre for eit liberalt New York, men for USA, ja, med kvart for den vestlege verda – som om tidssonenullpunktet GMT (Greenwich Mean Time) ikkje refererte til eit område i London, men på Manhattan. 

At det var nett her i New York at det strenge gatenettet braut saman i ein anarkistisk kvervel av smågater, som eit trollauge på Manhattan, eit svart hòl i Excel-arket, likna ei lekamleggjering av dei som frå 1910 hadde busett seg her og gått i dekning her, kommunistar og svarte, feministar og transar, narkomane og kriminelle, forfattarar og biletkunstnarar. 

Den siste gruppa vart snart delt. Etter Sovjet-revolusjonen i 1917 var mange newyorkkunstnarar sterkt politiske, og dei ville nytta kunsten politisk, nett som sovjetkunsten, og godtok ikkje den abstrakte, nonfigurative kunsten til meir apolitiske kollegaer, ein kunst dei meinte gjekk i teneste for borgarskap og kapitalisme, kunst som børs og investering, utan bodskap. 

Musikk og politikk

Ein liknande konflikt splitta visemiljøet i Greenwich Village kring 1965, då den unge viseprinsen Bob Dylan byrja å skriva symbolistiske tekstar, kall dei abstrakte og nonfigurative, vurderte som apolitiske av dei politiske. 

Brotet med det politiske visemiljøet kom seinhausten 1963. Omstenda var kaotiske. Ei riksdekkjande vekeavis avslørte at Dylan ikkje hadde vakse opp i eit omreisande sirkus, men kom frå ein småborgarleg heim i Midtvesten. Han vart skaka av drapet på den liberale presidenten John F. Kennedy, eit drap han no har skrive ein snakkesong om, ein av dei få nye han ikkje framfører på Beacon, truleg av di songen er 17 minutt lang. Og det vart slutt med kjærasten.

Nett då, i desember 1963, skulle han ta imot borgarrettsprisen Tom Paine Award, som vanlegvis ikkje gjekk til 22-åringar. Åra før hadde prisen gått til filosofen Bertrand Russell og forfattaren James Baldwin. Eit kulturradikalt New York fylte salen for å heidra den unge prisvinnaren, som laga skandale ved å koma rusa til seremonien og halda ein spydig tale om borgarrettskampen. Same haust forsvann John Hammond som produsenten hans, erstatta av ein yngre, afroamerikansk jazzprodusent. 

Søt, slem eller vond

Kva hadde Billie Holiday og Bob Dylan hatt sams, politisk og musikalsk, som knytte dei til Hammond, på tvers av ulike tiår og bakgrunnar? 

Politisk: Afroamerikanske Holiday 
song «Strange Fruit» i Greenwich Village i 1939, provoserande om kvit lynsjing. Ho var ein del av borgarrettskampen til Hammond. Det vart Dylan òg, i tekstane, i ferdene i Sørstatane for å få svarte til å registrera seg som veljarar. 

Musikalsk: Eit improviserande og originalt vokaluttrykk, jazza eller bluesa eller båe delar. Fraseringa på det framleis undervurderte debutalbumet Bob Dylan (1962) greip attende til svart musikk. Høyr 20-åringens versjon av «House of the Rising Sun». Fraseringa er ikkje mindre meisterleg original i dei nye snakkesongane han framfører på Beacon i kveld. 

Kvifor får eg, etter om lag 50 Dylan-konsertar på helvta så mange år, for fyrste gong ei klår kjensle av å oppleva han i samtid, utan å sakna ei fortid og stordomstid eg same kva var for ung til å oppleva?

Han framstår som farleg. No ikkje av di han er ung, men av di han er gamal, ikkje ein 25-åring som flørtar med dopreferansar, men ein 80-åring som nyttar eit skjelett med vaksinesprøyte som sentralt designelement.  Han var farleg i 1966 òg. Då Beatles var dei søte og Rolling Stones dei slemme, var Dylan vond. Ei forstøkt jente som kom ut frå ein konsert i England i 1966, utbraut: «He is evil!»

Slikt hintar han til i kveld, i den nye Walt Whitman-titulerte songen «I Contain Multitudes» (Eg rommar mengder): 

Eg er som Anne Frank,

som Indiana Jones

og som dei britiske pøblane

The Rolling Stones

Han hintar til 1966-konsertane på anna vis òg. Somme av rørslene attmed pianoet i Beacon er utstuderte innøvingar av moves han nytta den gongen. 

Nye songar

Den sterke kjensla av samtid kjem av songvalet òg. Han rår over ein katalog der songar med høge listeplasseringar er fordelte på heile sju tiår, med dei mest kjende – og spela – frå 60- og 70-talet. Somme av dei har han framført meir enn 2000 gongar. Men ikkje i kveld. Ingen av dei kjende kjem, ikkje «All Along the Watchtower», ikkje «Like A Rolling Stone», ikkje «Blowin’ in the Wind». Den raude tråden til 80-åringen er no nye songar. 

Og han spelar dei for heimepublikummet. Det er noko uvant kvardagsleg med newyorkarar på konsert. Ein del av publikumet, dylanologane, har tilpassa seg pestrestriksjonar og floge inn frå heile verda. Dei sit stille som mus, ja, ein av dei held seg for øyro under applausane for ikkje å få opplevinga forstyrra. Men dei fleste i salen bur i gang- eller subwayfråstand frå Beacon. Dei skravlar og ler, vande med at dei største kjem til grannelaget. Førre gong Dylan vitja Beacon, sat folk som Martin Scorsese, Jack White og Leonardo DiCaprio i salen. 

 Dylan sjølv verkar meir avslappa enn eg har sett han i Europa, ja, han kjem med ei helsing til salen: «Det er forskrekkeleg fint å vera attende i The Big Apple. Broadway, Fridomsstatuen, Wall Street, Times Square, alt i hop, Empire State Building, Fifth Avenue. Eg er glad for å sjå at det får liv att.»

To år er ein lang spelepause for ein 80-åring som elles spelar heile tida. Dei nye snakkesongane, frå det nye albumet, har dei beste tekstane nobelprisvinnaren har skrive, og gjer røysta meir underfundig, nyansert og uføreseieleg enn eg har høyrt henne live før. Og her i den musikalske og åndelege heimbyen får det godlynte publikummet med seg alle nyansane og referansane til amerikansk soge og samtid. 

Eg hadde billett til ein av konsertane hans i 1978, men drog ikkje. Det var likevel i 1966 eg skulle ha høyrt han, og då var eg sju år. Ikkje før i New York i 2021 fekk eg høyrt Dylan i samtid.