Komm mal rein!

Bzzzz. Eg dreg opp døra og smett inn, og ho slamrar igjen med ein smell. Det er eit valdsamt ekko der i trappeoppgangen, kvart steg gjallar i murveggane, kor høgt skal eg? Jo, der, i tredje etasje, står Nils Evanger i døra og smiler breitt, sjølvsagt gjer han det, for det slik eg hugsar han, ein gladlynt og lattersprengd tysklærar på Odda gymnas.

– Komm mal rein, gjentek han.

– Danke sehr, seier eg, for litt tysk lærte eg.

Han tek jakka mi og henger henne opp i garderobeskapet.

– Vielleicht sollten wir Deutsch sprechen?

– Snakke tysk? Eh… Nei.

– Hahahaha!

Det er denne begeistra låtten eg hugsar best frå tysktimane med Nils Evanger. Han kunne vere oppgjeven og motlaus og rope «NEIN, NEIN», men låtten lura alltid i han, og i neste sekund rann han forløysande ut. No er det altså her Evanger held til, i ei bustadblokk i Iladalen i Oslo. Det er turrmatt furupanel på veggene, bortsett frå den eine stueveggen, som er måla i skarp 80-talsgul. Men det er ikkje Evanger som har måla veggen. Nei, han var slik då han flytta inn i toromsleilegheita sommaren 1996, og det var nettopp gulfargen og veggpanelet han likte så godt, det minna han vel om barndomsheimen i Hardanger? Heile interiøret er som eit attgløyme frå 90-talet – eit femdelt stereorack med dobbel kassettspelar, ein ljosmønstra salong, brysthøgt CD-stativ, raudbrun Stressless, brunlakkerte spisestuestolar, ein veggstor skjenk med glasdører og hylleplass til nips, bøker og fotografi.

– Alle møblane, bortsett frå TV-en, er frå tida i Odda. Eg treng ikkje noko nytt kvart år. Stereoanlegget kjøpte eg hjå Mikkelsen i Gågato. Salongen kjøpte eg av far til han Frode Grytten i møbelbutikken på Hjøllo…

Og slik held han fram, og han har minne knytte til alt her inne. På veggene heng måleri og fargesterke litografiar tett, og over spisestuebordet, ved sida av eit åkle, ein engel støypt i messing.

– Eg er då ikkje religiøs, men den engelen fekk eg av Ingerid Alstadsæter då eg reiste til Oslo. Hugsar du frøken Alstadsæter?

– Ja, eg hadde henne i biologi.

– Ja, vi hadde kontakt i mange år etter at eg reiste. Ho har faktisk overnatta i stova her.

Han slepper seg ned seg i sofaen, eg i ein lenestol. Det er duk på salongbordet, og på duken ligg ei reklameavis frå Coop Mega, fjernkontrollen til flatskjermen og boka Livet med Elizabeth av Richard Hermann. Han les framleis mykje, Nils Evanger.

I 1974 blei den nya lova om vidaregåande opplæring vedtatt i Stortinget, med verknad frå 1976. Skulenemningar som gymnas og yrkeskule skulle bort, no heitte alt vidaregåande skule. Men det viste seg at lova ikkje gav departementet fullmakt til å endre namn, og i staden for det føreslåtte namnet «Indre Hardanger vidaregåande skule, studieretning for allmenne fag», blei skulane inst i Sørfjorden heitande, ja, Odda yrkesskule og Odda gymnas.

Å gå frå ungdomsskulen til gymnaset tek ikkje meir enn fire–fem minuttar, men mentalt var overgangen formidabel. Dei mest rabiate uroelementa var skala av. Dei skuletrøytte gjekk ut i arbeid, og praktikarane hamna på yrkesskulen. Så var det oss, då, gymnasiastane, framtidige ingeniørar, byråkratar, legar, juristar og økonomar; vi blei sleppte inn glasdørene på det eleverte gymnaset, der velkledde og universitetsutdanna lektorar tok imot oss med venleg autoritet. Dei tok oss liksom på alvor. Blant dei motiverte og skuleflinke elevane var det ein og annen villfaren noksagt med større draumar enn arbeidslyst og evner, som berre hadde følgt straumen. Eg skjøna det ikkje den gongen, for då trudde eg at eg var ein smart og omtykt elev, men eg skjønar det no: Eg var ein av desse villfarne, eit umodent og skravlete uroelement som til tider var ei plage for lærarane.

Språklinja var minste motstands veg mot examen artium, og den vegen valde eg. Nils Evanger var den gongen ein godsleg ungkar på 32 år med glimt i auga, som snakka langsamt og t-y-d-e-le-g, for kvar einaste staving skulle artikulerast i dette presise og strukturerte språket. Det var akkusativ og dativ og rekker med preposisjonar, durch, für, gegen, ohne, um, det var diktatar og gloseprøvar, det var Duden og bøying av verb i presens, imperfektum, perfektum, pluskvamperfektum og futurum; ich werde dich morgen besuchen. Og når vi trudde vi kunne alle bøygningsformene, kom Evanger med ei ny, som konjunktiv I, ich würde dich besuchen, du würdest mich besuchen… Tysk var eit Sisyphus-Arbeit, og kvar gong vi trudde toppen var nådd, rulla steinen ned att.

– Hugsar du at vi song i timane? spør Nils Evanger. – Jim und Andy? «Es war einmal ein Junge, arm und klein/ der hatte keinen Freund, war immer allein.» Hugsar du den?

– Nei. Det er eigentleg ikkje så mykje eg hugsar frå timane. Bortsett frå Nicole, då.

– Nicole, ja, seier han.

Laurdag 24. april 1982 vann 17 år gamle Nicole Seibert frå Saarbrücken Melodi Grand Prix, og til tysktimen den etterfølgjande veka kom ein oppglødd Nils Evanger berande på kassettspelar og ein bunke stensilar. Han hadde transkribert og stensilert opp teksten. No delte han ut stensilane, og vi gjekk gjennom songen, ord for ord, setning for setning, vers for vers. Så sette Evanger på kassettspelaren, og etter ein forsiktig og flau start klemde vi til og song oss frie og modige så det jalma i veggane: Ein bißchen Frieden, ein bißchen Sonne/ Für diese Erde auf der wir wohnen/ Ein bißchen Frieden ein bißchen Freude/ Ein bißchen Wärme, das wünsch’ ich mir…

– Kvifor mir og ikkje mich? spurde Evanger.

– Fordi det er dativ, svara vi i kor.

– Super, sa han. – Skal vi ta han noch einmal?

Framleis hugsar eg den teksten.

Nils Evanger kom frå Øystese, det visste vi, og var kalla opp etter bestefaren, men det visste vi ikkje. Gamle Nils var frå Evanger, naboheradet til Voss, og det var på Voss han gjekk i skreddarlære før han opna verkstad i fjordgrenda Øystese. Yngstesonen Håkon gjekk i farens fotefar, men etter krigen blei det tronge kår for Evanger Dame-og Herreskrædderi. Butikkane fløymde over av billege fabrikksydde klede, og sonen måtte ta seg jobb i forsyningsbataljonen på Voss. Han var 40 år då han gifta seg med 26 år gamle Agnes.

– Eg anar ikkje kvifor far gifta seg så seint i livet. Han fann vel ikkje den rette, seier Evanger.

Bryllaupet stod ein varm junidag i 1949.

– Den varmaste dagen i manns minne, sa mor alltid, det var så asfalten smelta.

I oktober 1950 kom Nils til verda, to år seinare Magnar, som skulle bli lærar i nærleiken av Kongsvinger, og fire år etter han igjen kom veslebroren Arne, som skulle bli maskinist og reise til sjøs. I vekene var brørne åleine med mor, mens faren vekependla, og sidan han aldri fekk sertifikat, følgde han bussen til Granvin og toget opp til Voss. I helgene var han tilbake i heimen i Torpevegen, som låg på solsida med utsikt utover Hardangerfjorden.

– Far var interessert i folkeviseleik, og sjølv begynte eg i leikarringen som gutunge. Det var vekas høgdepunkt. Vi lærte oss reinlender og vals, og i pausane lurte vi oss til med boogie, eller det som dei på Austlandet kallar swing.

Hausten 1957 begynte Nils Evanger på skulen.

– Var det nokre skulelærarar som gjorde inntrykk på deg?

– Eg hugsar godt mi fyrste lærarinne, som det heitte den gongen. Ho heitte Kari Mokleiv. Ho fortalde at ho hadde gått på lærarskulen i Volda, og då hugsar at eg sa: «Eg vil òg gå på lærarskulen i Volda.»

– Allereie i fyrste klasse! Ho må ha gjort inntrykk?

– Ja, det kan ha vore seinare. I fjerde klasse kan eg hugse at ho lærte oss grammatikk, og det har eg hatt kjempestor glede av i tyskstudia. Grammatikk er viktig same kva språk du skal lære. Lærarar generelt, ja, sjølv norsklærarar, vil eg seie, er altfor lite opptekne av grammatikk.

– Hehe. Var det nokre lærarar på ungdomsskulen som gjorde inntrykk?

– Ja, der hadde eg fleire gode lærarar. Den gongen begynte vi på ungdomsskulen i 7. klasse, og fyrste året var vi saman alle. I 8. klasse blei vi delte inn etter plan. Det var plan éin, plan to og plan tre. Plan tre var gymnasførebuande, så der gjekk eg.

– Og plan éin?

– Der gjekk dei som ikkje var så skuleflinke. Det var lærarane som bestemte plan, og den gongen var det ikkje slik at foreldre opponerte, slik dei gjer no. Lærarane tok avgjerda, og ho blei akseptert. I 8. klasse fekk vi tysk, og eg likte ikkje det faget i byrjinga. Eg hadde meir enn nok med engelsk, men så fekk eg sans for tyskfaget, og eg hugsar framleis ei attforteljing som vi hadde i slutten av 8. klasse. Ho heitte «Gute Geduld», veit du kva det tyder?

– Nei.

– Godt tolmod. Hahahaha.

I 1966 begynte Nils Evanger på engelsklinja på gymnaset i Øystese.

– Det som var litt rart, var at jentene var i fleirtal, men det var gutane som gjekk vidare til universitetet.

Etter gymnaset var Nils Evanger skuletrøytt, og mange av medelevane søkte lærarjobb.

– Eg søkte òg på eit par jobbar, men søkte nok på feil plassar og fekk ingen. Men i Norsk Lysingsblad fann eg ein jobb i Oslo. Det var noko som heitte Styret for det industrielle rettsvern, veit du kva det er?

– Nei?

– Det er det som i dag blir kalla Patentstyret. Dei trong folk til bibliotekavdelinga og søkte etter landsungdom med artium. Der fekk eg fast jobb.

Og slik kom Nils Evanger til Oslo i 1969. Syskenbarnet køyrde han over fjellet, for Nils hadde ikkje lappen, som far, så son, og der stod landsungdommen midt i storbyen, og i handa hadde han nyklar og ein lapp med ei adresse. Han skulle få bu i leilegheita til den komande sjefen sin, hovudbibliotekar Eva Swensen.

– Frøken Swensen var reist på ferie, og nyklane hadde ho sendt til meg i posten. Leilegheita låg i Sørkedalsvegen, rett om hjørnet for Majorstuhuset. Eg hugsar godt den kvelden eg våga meg over Majorstukrysset og ned Bogstadveien, mens eg heldt godt på lommeboka. Kvelden etter våga eg meg litt lenger ned i Bogstadveien. Og tredje kveld tok eg T-bana heilt ned til Nationaltheatret.

Og langsamt blei byen hans. Etter halvtanna år i Patentstyret, og sidan militærteneste, søkte han seg inn på universitetet i Oslo. Han tok førebuande på kveldstid, mens han jobba ved sida av. Sidan blei han fulltidsstudent og begynte på tysk grunnfag, sidan mellomfag, så engelsk grunnfag og mellomfag, og dernest sosiologi grunnfag, og med det var han candidatus magisterii, forkorta cand.mag. og kvalifisert til adjunktstilling i skuleverket. Han treivst på Blindern og tok latin og språkvitskap, før han begynte på tysk hovudfag. Dermed kunne han titulere seg Candidatus philologiæ, forkorta cand.philol, og var kvalifisert som lektor.

– Kor mange år studerte du?!

– Eg begynte i januar 72, og tok hovudfag våren 78, så det blir…

Han tel på fingrane, 72, 73, 74, 75…

– …seksogsytti, sjuogsytti, og så tok eg pedagogisk seminar haustsemesteret 1978, sju år til saman. Eg var litt lei då.

– Ja, det skjønar eg.

– Så søkte eg jobbar, men det var vanskeleg å få arbeid i vidaregåande skule den gongen. Eg sendte søknadar over heile Sør-Noreg. Sande i Vestfold, Larvik, Husnes i Kvinnherad… Og så var det Odda. Eg var innstilt som nummer to der, og då han som var innstilt som nummer éin, trekte seg, fekk eg jobb, frå hausten 1979.

– Så tilfeldig blei det Odda.

– Så tilfeldig. Men eg hadde onkel og tante som budde i Odda, og etter at far døydde hausten 1977, ville eg bu nær mor mi.

Dei fyrste 12 åra leigde han ei stor leilegheit i eit hus med utsyn over gravplassen, seinare kjøpte han seg rekkehus nær gymnaset.

– Sett utanfrå verka du som ein glad og nøgd person?

– Ja, i klasserommet var eg nok glad. Og eg hugsar din klasse som veldig hyggeleg. Nokre klassar hugsar eg godt, spesielt frå dei fyrste åra. Men dei eg hadde det siste året, nei, av dei hugsar eg nesten ingen. Elevane var hyggelege og greie, men dei festa seg ikkje på same vis. Eg hadde vel mista… eh…

– Entusiasmen?

– Piffen. Eg hadde mista piffen.

Det er nær 40 år sidan eg gjekk på Odda Gymnas, men Nils Evanger hugsar så godt som alle elevane på trinnet mitt.

– Du gjekk i B-klassen, seier han, og det er meir enn eg kan hugse.

Han ramsar opp namna på mange som gjekk i klassen. På same vis nemner han dei som gjekk i A-klassen, som han også hadde i tysk, deretter elevane i C-klassen, som han hadde i engelsk, og det er ikkje for å imponere han gjer det, nei, namna renn ut av han liksom i forbifarten. Mange av dei veit han kor er, og kva dei jobbar med.

– Eg ser jo elevane mine stadig vekk på den der, seier han og peikar på fjernsynet.

– Det er ikkje mange veker sidan eg sat her og såg på Dagsrevyen, og då dukka to av elevane mine opp. I same sending! Fyrst kom Ståle Ulriksen, han gjekk vel før deg?

– Ja, han er nokre år eldre.

Ståle Ulriksen er statsvitar og forskar, og arbeidde i Nupi som ekspert på forsvars- og sikkerheitspolitikk. No er han høgskulelærar på Sjøkrigsskulen i Bergen.

– Han snakka vel om nokre militærting, og litt etter i sendinga kom han Kaiser. Han gjekk vel på ditt trinn?

Jan Helge Kaiser er fylkesberedskapssjef for Vestfold og Telemark.

– Hadde det ikkje vore for namnet, ville eg ikkje kjent han att. Men Ståle Ulriksen var lik seg.

Han ser stadig vekk tidlegare elevar på fjernsynet, fortel han. Det er Grete Lien Metlid, som er leiar for Etterretning og etterforsking i Oslo politidistrikt, det er Ida Melbo Øystese, som er politimeister i Øst politidistrikt, og Hedvig Moe, som var sjef i Økokrim, og som no er i PST.

– Alle dei er mine elevar. Og så er det ho Kari Hesthamar i NRK, og Pål Eitrheim, som er ein av toppane i Equinor. Dei to gjekk i same klasse, ein fantastisk klasse. Andre elevar er eg ven med på Facebook.

– Eit ope spørsmål: Var elevane motiverte?

– Eg syntest dei var motiverte. Nokre jobba natt og dag, og helger, for å få med seg alt.

– Eg gjorde nok ikkje det.

– Nei, du var vel meir midt på treet. Du fekk tre i tysk, du?

– Fire, var det vel?

– Ja vel, seier han.

Då eg seinare sjekkar vitnemålet, ser eg at han har rett, eg fekk tre.

Kor Nils Evanger var når han ikkje var på skulen, er ikkje godt å seie. Vi såg han aldri.

– Vi møtte deg aldri ute på utestadene Merkur, Iris og Hjørna?

– Eg var ute ein sjeldan gong. Eg hugsar eg var på Merkur for å høyre Cato Sanden. Og så var eg på konsert i kinosalen med Halvdan Sivertsen. Det var halvfull sal. Oddingane gjekk ikkje på slike ting, men når det var konsert med Odda Songlag, var det alltid fulle hus.

– Hehe. Var du sosial?

– Eg hadde ingen stor omgangskrets, nei.

– Var du einsam?

– Til tider, ja. Eg hadde tanta og onkelen min, men dei var ein annan generasjon. Og alle kollegaene hadde familie og born. Men vi hadde nokre hyggelege lærarfestar.

– Så du sat mykje heime?

– Ja, eg gjorde det. Eg gjekk heim, laga middag, og etter middag var det gjerne førebuingar, eller eg sat og las. Eg brukte biblioteket mykje.

– Var du lukkeleg?

– Lukkeleg og lukkeleg… Det var litt sånn opp og ned. Elevane var vel dei som… Ja, det var dei som var hyggelege å vere saman med. Eg treivst i klasserommet.

Han kjøpte Dagbladet no og då, og hausten 1995 las han at Nationaltheatret skulle setje opp Nathan der Weise. Teaterstykket frå 1779 av Gotthold Ephraim Lessing var pensum då han tok tysk mellomfag, ja, han fekk det til eksamen. Men der sat han i Odda, seks timar og mil unna. Det var ikkje berre teater han sakna, det var opera og konsertar, alt skjedde der inne. Mens i Odda? Jo, Odda Songlag heldt sine konsertar, og iblant kom Riksteateret, men det kokte ikkje av kulturtilbod, akkurat. Den vinteren brukte Nils Evanger på å bestemme seg for om han skulle bli verande eller flytte.

– Og då enda eg med å bestemme meg for å flytte til Oslo.

– Kvifor Oslo?

– Det var fordi eg hadde vore her før og var nokolunde kjend i byen. Og eg hadde nokre vener her, nokre få, frå studietida. Og det er jo her alt skjer.

Då avgjerda var tatt, sa han opp jobben. Sommaren 1996 sette han seg på bussen til Oslo, der han leigde seg eit rom på Ellingsen pensjonat i Holtegata. Han gjekk på visningar, og ein søndag ettermiddag kom han inn i leilegheita her.

– Og likte eg meg med ein gong.

Han fekk køyrt flyttelasset over frå Odda og kasta seg over kafé- og kulturtilboda i storbyen. Det fyrste året gjekk han utan arbeid, men begynte så på vidaregåande opplæring for vaksne på Sinsen. Der underviste han i engelsk for nordmenn og innvandrarar fram til han gjekk av med AFP i 2013.

Nils Evanger bur åleine i leilegheita. Han fann aldri eit livsfølgje.

– Nei, eg har ikkje gjort det, og det har eigentleg aldri vore noko sakn. Som min kollega Ingerid Alstadsæter ein gong sa: «Vi er heldige, du og eg, Nils, som trivst i vårt eige selskap». Det er så sant. Men eg liker å vere saman med folk og inviterer stadig til middag her heime. Også tidlegare elevar.

– Du er ikkje lenger einsam?

– Nei, eg må no seie at det er litt annleis, ja. Eg har mykje meir omgang med folk her enn eg hadde i Odda. Så liker eg å reise, og flybussen stansar like oppe i gata her. Eg er med i ein reiseklubb og ein kulturklubb, og med dei har eg hatt store opplevingar i både innland og utland. Så eg har ikkje angra ein dag på at eg flytta.

– Du skal ikkje flytte heim til Hardanger igjen?

– Flytte heim?! Er du galen?! Nei, kva skal eg der å gjere?

Etter fyrste klasse på gymnaset skreiv klassestyraren min ein merknad i karakterboka: «Hallgeir bør konsentrera seg meir i timane, og ikkje uroa undervisning med prat med medelevar».

Eg var nok ei plage, og eg kjenner at eg skammar meg. Det er spesielt éin eg har dårleg samvit for. Ein eg ikkje klarer å tenke på utan å få eit hogg av skuldkjensle. Vi kalla han Prestapiggen.

Framhald neste veke.