Siri Helle

siri@dagogtid.no

«Vess æ hadd ei spessa...»

Ja, slik byrjar denne teksten. Sjølv om eg faktisk ikkje veit akkurat kva namn som skal stå etter dette sitatet, og sjølv om du kanskje ikkje eingong veit kva ei spisse er for noko. Det sistnemnde skal vi snarast gjere noko med, men fyrst:

Mennesket som så gjerne skulle hatt seg ein spissbåt – ei spisse – var ei eldre dame, heimehøyrande i Tromsø. Orda vart sagde ut i det blå. Mannen som plukka dei opp, båtbyggaren Gunnar Eldjarn, er ikkje sikker på at dei var sagde til han – berre at det var handlingane hans, at han stod der på plassen utanfor Tromsø museum og bygde ein slik spissbåt – som utløyste dei.

Så fekk orda han til å tenkje: Det kunne ligge så mykje i den uttrykksmåten. Eit sakn, eit ynske, ein lengt, ein trong. Kva skulle denne dama med spissa? Ro? Fiske? Stryke hendene over treverket, kjenne på tjørelukta, syne ho til barnebarna, ha ein stad å ta søndagskaffien? Kva erfaringar hadde ho med spissbåtar, kva betydde båttypen han stod der og kopierte – skapte, bygde, øksa og saga og spikka og saga fram – for ho? Kva betyr gamle båtar for oss som eigentleg ikkje har bruk for dei?

Den nye unytta

Spissbåten er ein klinkbygd, open robåt som vart bygd langs heile norskekysten i noko ulike variantar. Namnet kjem av at det øvste bordet i skroget bøyer utover framme i stamnen og difor dannar ein trekant – eller ein spiss – inn mot stamnen.

Spissa var kvardagsbåten. Båten som var lettrodd, med god lasteplass, men ikkje for tung. Frå ei spisse skulle ein kunne trekke garn og sette teiner, kome seg i land på ein liten holme og få vêren oppi båten og med seg attende.

No er ikkje spissa til særleg nytte lenger. Det er heller ikkje nordlandsbåten, åfjordsbåten, oselvaren, strandebarmaren eller dei andre klinkbygde tradisjonsbåtane våre.

For drygt 100 år sidan oppfordra Hans Nielsen Hauge fiskarbøndene på Fosen til å reise på lofotfiske med fembøringane sine for å tene litt ekstra. Det er det ingen som gjer lenger. Når Sjøfartsdirektoratet skal lage lover og reglar for stabilitet og passasjersikring til sjøs, klarer dei ikkje å regulere desse opne, klinkbygde båtane – dei passar ikkje inn. Dei er gode å ro, men gjerne krøkkete å feste ein påhengsmoter på. Dei seglar godt, men kan ikkje måle seg med moderne båtar verken i fart eller komfort. På mange måtar har dei lite anna til felles med moderne båtar enn at dei flyt.

Likevel held båtbyggarar langs heile kysten fram med å vekke til live 15 fots færingar, 23 fots firkeipingar og 40 fots fembøringar. Kvifor gjer dei det, og kva krev det eigentleg? Kva skal vi med desse båtane no? Kvifor kjenner vi framleis noko for dei – kanskje til og med meir enn dei gjorde då båtane var nyttefartøy?

Kjensler med tresmak

Historia om spissa høyrde eg i eit foredrag Gunnar Eldjarn heldt for ei tid sidan. Gunnar Eldjarn er båtbyggar og har i førti–femti år vore sentral i å ta vare på kunnskap om dei opne, klinkbygde båtane våre.

På eit tidspunkt i foredraget tende Eldjarn brannfakkelen: Ville nokon sagt «Æ sku ha hadd mæ ein Bavaria» på same måte som «æ sku ha hadd mæ ei spisse» (ein Bavaria i seglverda kan kanskje liknast med ein Golf i bilverda)?

– Eg trur ikkje vi vert like glade i ein plastbåt som i ein trebåt, sa Eldjarn. Rett og slett.

I etterkant seier han at utsegna var gjennomtenkt, men at det ikkje vil seie at ho var sann:

– Det spelar inga rolle om det er riktig eller ikkje, folk merka seg det jo.

Ja, det gjorde dei. Eg merka meg det – og eg tenkte – er det ikkje eigentleg ei historielaus utsegn? Er ikkje tre eit steg i historia? Trebåtane har òg endra seg med tida, fyrst var dei klinkbygde og hadde råsegl, og så vart dei kravellbygde med gaffelrigg, til dømes. Og er ikkje overgangen til plast berre ein del av utviklinga, og kjem vi ikkje ein gong til å få kjensler for dei òg, på same måte? Eller er det noko eige med trebåtane?

– Sjølvsagt kan du ha kjensler for ein plastbåt, seier Eldjarn.

– Men alt det vi har snakka om no, er jo det du gjev frå deg om du kjøper ein ferdigstøypt plastbåt. Med handlaga båtar er det ikkje to båtar som er like. Og fleirtalet av plastbåtane er ikkje rota i noko – dei følgjer ikkje opp nokon tradisjon.

Historia vi ikkje kan

Vi har kortare og lengre båttradisjonar langs norskekysten – og dei er godt og mindre godt dokumenterte. No bygger Eldjarn og Sæther eit vikingskip. Rundt i stamnen er det, «Oscar Hård» skal det heite, det skal få sju årepar og råsegl (og innanbords motor, men han får berre ein parentes). Den framtidige eigaren er svensk, og heile skipet er bygt i eik og ikkje ein direkte kopi av noko som helst.

Likevel er han fundert, men kanskje like mykje i dei (i denne samanheng) moderne bruks­båtane som i dei gamle vikingskipa. For om vi har aldri så mange kjensler for dei stolte vikingseglasane, har vi overraskande lite kunnskap om korleis dei gjekk føre seg:

Når ein skal lage ein klinkbygd båt – om det er ei lita jolle eller eit svært langskip – byrjar ein med å strekke kjølen: Sjølve ryggrada i båten må vere så vel rett nok som krum nok. Ein båt som er spiss i begge endar, har både framstamn og akterstamn, og i overgangen mellom dei sit lottet. Skøytane er sua: limte saman med drev og tjære.

Så vert båten borda opp. Forma på borda gjev skrogforma: i botnen er det mykje vriding i båtborda, og denne vridinga kan vere enten hogd ut av bordet med øks eller pressa fram med dampa bord og tvinger – eller ein kombinasjon. Uansett må forma til ein viss grad vere til stades alt i stokken: Arbeidet til ein båtbyggar byrjar i skogen, der han må sjå føre seg kva tre, rot, stamme, grein som høver i kjøl, halsbord (det nedste bordet mot kjølen, som gjerne er mest spenn i) og stamn – for ikkje å snakke om betar og spant.

Augemål

Til hjelp har ein vinklar og malar og formlar, men det er ikkje til å kome frå at eit trent auge er meir enn gjennomsnittleg viktig for ein klinkbåtbyggar. Skilnadene på ein god og ein dårleg, eller sagt på ein annan måte, ein trygg og ein farleg skrogkonstruksjon er ikkje lett å sjå for kvarmannsen. Eit døme på det er eit skip som står sjølvaste folkesjela nær: rekonstruksjonane av Gokstadskipet og Osebergskipet.

Rekonstruksjonane er hovudsakleg gjorde av arkeologar baserte på materialet som vart funne i gravene. Men truleg har tusen år under leirjord forandra konstruksjonen. Resultatet er at Osebergskipet har fått rund kjøl – ein kjøl som ifølgje Gunnar Eldjarn gjer «at sidene i båten blir runde i stedet for at de blir strekt ut. Båten vil krenge mer. Dette er uheldig for en åpen seilbåt. Den vil mye lettare ta vann over rekka».

Gokstadfæringen, småbåten som følgde med Gokstadskipet, er rekonstruert så smal i framskotten at han vil «ha vansker med å slå sjøene fra seg framme. Det vil bli en våt båt» (Gunnar Eldjarn i Ottar nr. 5/2013: «Draken Harald Hårfagre: Verdens største vikingskip»).

Dette veit ikkje ein arkeolog – vi kan heller ikkje forvente at han skal vite det. Dette veit ein båtbyggar som brukar båtane han bygger.

Mykje, men enno for lite

Likevel hevdar Gunnar Eldjarn at han veit altfor lite.

– Vi er ikkje i nærleiken av å kunne så mykje om båtane som dei gjorde før. Når vi ikkje lever i den tida båtane var skapte for, må vi prøve å forstå det vi eigentleg ikkje forstår. Vi veit ikkje riktig kva vi ikkje forstår heller, og no er det ikkje lenger nokon igjen å spørje, fortel Eldjarn.

Noko må vere ekstra bra når båten er open: Han må vere ekstra god til å sende sjøen vekk, sørgje for at han ikkje sprutar opp i båten, men vert skubba til sides. Samstundes må ein jo kome framover, båten må vere smekker nok, særleg bak, så sjøen slepper, men ikkje for smal heller: Då kan han «renne ut» og verte umogleg å styre når sjøen kjem bakanfrå.

– Det er tusen millionar sånne detaljar. Men ein ting er sikkert: Måten dei går i sjøen på, det er berre heilt fantastisk. Dei kan ikkje konkurrere på fart, det skal dei truleg ikkje heller. Vi vil få båtane så gode dei kan verte, oppfylle deira eige potensial. Og skal du overleve i ein open båt, må skroget vere godt, seier Eldjarn.

Og då må båtbyggarane vere gode, dei må kjenne detaljar og våge å sjå bakover.

Tradisjonsbåtane held oss litt att. Når vi vil suse av garde i 25 knop og krysse Atlanterhavet på godt under ei veke, fortel dei oss at ja, det kan du, men det finst òg andre verdiar.

For Eldjarn held fram:

– Det er jo ikkje noko vi gjer fordi vi må, men fordi vi har lyst.

Akademiske planar

Lyst, ja. Det er difor det finst slike båtar no. For ingen kunne bygd dei om ikkje andre ville kjøpt dei – til eige bruk.

Vi står på mange måtar friare når vi ikkje bruker båtane til nytte lenger. Vi kan bruke dei som vi vil. Vi treng ikkje tenkje på om råsegla kanskje var så tungvinne å krysse med at det ikkje vart gjort i gamle dagar. Vi kan segle mot vinden alt vi vil, i timevis utan å kome av flekken, berre for treninga, for å nyte den friske lufta, erfaringa, naturopplevinga.

No er båten på veg inn på universitetet. Gunnar Eldjarn har vore delvis tilsett ved Universitetet i Tromsø i mange år, men om alt går etter planen, får han om få år studentar kringom seg. Det skjer ikkje utan diskusjon: for har handverket – det praktiske, fysiske, konkrete – eigentleg noko i det teoretiske, abstrakte akademiet å gjere?

Praktikarar vegrar seg for å verte putta i bokboksen: Kan båtbyggarar utdannast ved eit universitet? Akademia vil kunne utfordre båtbyggarkunsten, men kanskje vil båtbyggarkunsten utfordre akademia òg. Kanskje har dei begge godt av det?

Tradisjonen går iallfall vidare. Så lenge vi kjenner noko for han, lèt han seg ikkje stoppe med det fyrste.