Erlend Skjetne

gamaldans@hotmail.com

Det tek til å røyne på. Vi har no lagt Varangerhalvøya bak oss, og for somme i reisefylgjet har inntrykka rett og slett vorte for mange. Dei verkar deliriske, blandar Masjok og Rasjok, Syltefjord og Syltevik, Sandfjorden i Berlevåg med Sandfjorden nær Hamningberg – eller var det Hamningvåg, eller Honningsvåg, eller Henningsvær?

Men vi har ingen laurbær å kvile på. Vi må sjå til å koma oss til målet.

Elva, brua, vegen

Kommunevåpenet til Tana er tre gylne elve­båtar på raud botn. Ein ser dei her og der langs breiddene av den store elva, desse lange, slanke farkostane.

Om vinteren går vanlegvis to isvegar over elva, éin ved Polmak nær finskegrensa og éin ved Rustefjelbma lenger nord. Elles finst det berre to bruer. Det er den såkalla Samelandsbrua frå grenda Roavvegieddi til Utsjok i Finland, og så Tana bru nær tettstaden ved same namn.

Tana bru er altså avgjerande som bindeledd til dei austlegaste delane av Noreg. I 1939 vedtok Stortinget at «Nord-Norgeveien» skulle vera samanhengande heilt til Kirkenes. Den fyrste brua var av ein slik art at ho måtte demonterast om hausten, og om vinteren måtte ein køyre på isen. Men med krigen vart det fart i sakene: Tyskarane fekk ferdig ei permanent bru – for deretter, i november 1944, å sprengje den same brua for å hindre alliert framrykking austfrå.

I 1948 vart det bygd ei ny bru, som så vart riven i 2020. Sett frå ein nylaga rasteplass på nedsida må den nye brua seiast å vera mykje penare enn den gamle var. Men mange mislikte at det dei såg på som eit viktig kulturminne i Finnmark, ikkje vart funne fredingsverdig av Riksantikvaren. Berre kabelforankringane på austsida står no att etter gamlebrua, og dei skal ivaretakast som eit kulturminne.

Idet vi har kryssa brua og svingar av frå E6 inn på fylkesveg 98, får passasjerane i baksetet i oppgåve å dobbeltsjekke om denne vegen no er farbar fram til Ifjord. Våren 2021 gjekk eit stort ras nær grenda Smalfjord, som i praksis skilde ein nordvestleg del av Tana kommune frå mellom anna kommunesenteret.

– Jo, seier detektiven Sindre.

– Ein provisorisk vegstubb opna for ei veke sidan.

Der var vi jaggu heldige. Omkøyring via Lakselv og Karasjok ville ha teke nær seks timar, medan turen frå Tana bru til Smalfjord tek ein halvtime.

Prikken over i-en

Det er naturskjønne, men grisgrendte område han går igjennom, denne fylkesvegen, utan andre busetjingar enn nokre småe grender. Ifjord er heller ikkje mykje meir enn eit vegkryss, men her finst iallfall ein kafé.

To gamle ektepar sit ved vindauga og ler av trønderane dei skodar på parkeringsplassen; dei ramlar ned i buskaset i eit forsøk på å røykje og urinere samstundes. Likevel set eg pris på fjordar med berre éin vokal i sjølve namnet, som Åfjord i Trøndelag, Efjord i Nordland og Ofjord på Sørøya i Vest-Finnmark. Enno er eg i tvil: Finst det ein Afjord her i landet, eller for den del ein Ufjord? Slik undrast og spør vi i einsame stunder.

Apropos bokstavar: Rett nord for Ifjord er det endeleg bokstaven L vi ser, i regla «alle pikene løp til vinduet»: L for Laksefjorden. L også for Lebesby, kommunen vi no er inne i, som ligg som ei hestesko kring fjorden.

Veidnes, den einaste busetjinga på vestsida, trur eg har ein noregsrekord: Om ein innbyggjar der vil køyre til rådhuset i kommunesenteret Kjøllefjord, er det ein tur på 266 kilometer, innom Porsanger kommune. Det er trygt å fastslå at visse kommunegrenser i Finnmark er leivningar frå ei tid då havet og fjordane var den viktigaste ferdselsåra.

Sjølve bygda Lebesby har òg utspela si rolle som sentrum, men her finst då ein landhandel full av raritetar, og her står ei kyrkje med eit minnesmerke over ein stor kjendis.

Eg punkterte oppe i bakkane her ein gong, utan reservehjul, med kone og barn på slep, etter å ha køyrt uforsiktig på tidvis svært holete veg. Riktig nok var det sumar, men kaldt som juling. Hellet i uhellet var at vi kunne gå i kyrkjeasyl, då kyrkja stod open på grunn av ei utstilling om Anton Johansen eller «Lebesbymannen» (1858–1929).

Falck-bilen måtte vi vente i fire timar på, så det er trygt å seia at vi vart godt kjende med denne underlege figuren. Eigentleg var han svensk, men han levde store delar av livet i Finnmark. Han var svært religiøs og kom med noko lunde riktige spådommar om ymse verdshistoriske hendingar, noko som gav han internasjonal merksemd. Men punkteringa mi greidde han altså ikkje å føresjå, og allereie i samtida hans fanst det kritikarar som meinte at han leid av grandiose vrangførestillingar.

Med bilen som innsats

For å koma ut til Nordkinn må ein leggje bak seg den smått legendariske fjellovergangen Bekkarfjord–Hopseidet, som plar bli stengd kring hundre gonger kvar vinter. Sjølv har eg berre køyrt her i tett skodde , så det er gjævt å endeleg få sett litt. Den gråe steinura er ikkje veldig vidstrakt; her og der går frodige elvedalar ned mot fjordane. Éin av dei ropar på nærare skildring.

Ved nokre store fjellvatn kalla Reinoksvannan openberrar det seg plutseleg ei avkøyring og eit skilt med innskrifta «Nervei, Njereveadji, 17». Dette skiltet fanst ikkje sist eg køyrde her. I den store samanhengen er ikkje 17 kilometer mykje, så denne ørvesle avstikkaren må vi ta oss tid til.

Berre fåe meter inn på Nervei-vegen kjem eit meir illevarslande skilt, som opplyser om dårleg vegstandard og at køyring skjer på eige ansvar. Det syner seg at dette ikkje eingong er ein grusveg, snarare ein grov steinveg – talet 17 kunne òg ha vore fartsgrensa. Heldigvis er bilen vår ein leigebil, så det gjer liksom ingenting om han blir øydelagd. Hakket verre er det om ein køyrer skakt: På venstre side stuper bakkane ned mot Nerveielva, og det finst naturleg nok inkje autovern.

Den sjøsamiske bygda Nervei har kring tjue innbyggjarar; dei driv med fiske og landbruk. Ingen ungar bur her lenger, det er snart ti år sidan skulen var i drift. Bygda ligg unekteleg på fastlandet, i Langfjorden, som er ein stor sidearm av Tanafjorden. Men kampen for å få vegsamband har vore lang og hard. Nokre fåe millionar har kome sigande frå det offentlege, men mykje av vegarbeidet er gjort på dugnad av bygdefolket, og likevel er vegen altså ikkje betre enn han er. Om vinteren er han stengd, bortsett frå nokre dagar innimellom, når ein privatperson syter for brøyting.

Livslina er elles «Lokalen», hurtigbåten som «alltid» har gått frå Smalfjord via småstadene Laggo, Nervei og Langfjordnes til Skjånes ute på Nordkinn. Både Laggo og Langfjordnes vil vera kjende stader for dei som liker programmet Der ingen skulle tru at nokon kunne bu. Einebuaren i Laggo, den no 93 år gamle pensjonerte gymlæraren Charles Jensen, er framleis heime sumarstid, men har måtta bite i det sure eplet og byrja overvintre i Mehamn.

På kaia i Nervei møter vi ein kar kalla Eivind Pettersen, som har mangt å seia om makthavarar og distriktspolitikk. Nokre månader seinare ringjer eg han på fasttelefonen og får då høyre at hurtigbåten ikkje lenger tek turen til Smalfjord.

– Fylket skulle spara inn 15 millionar på samferdsel, fortel Pettersen.

– Så no går båten berre til Skjånes. Dette har store negative konsekvensar mellom anna for landbruket i bygda, ettersom Felleskjøpet ligg i Tana, og transport av utstyr via Skjånes blir ein formidabel omveg og ekstrakostnad. Også for lakseturismen i Laggodalen er endringa skadeleg.

For å nyansere biletet noko, vil Pettersen ha nemnt at Nervei i desse dagar får ei ny mobilmast, og frå våren sin eigen basestasjon tilknytt Telenors mobilnett.

– Så no kan vi ringje alt vi vil etter ambulanse, humrar han.

Ein tragedie

Hopseidet er ei smal landstripe mellom Eidsfjorden i Laksefjorden og Hopsfjorden i Tanafjorden, som med naud og neppe knyter Nordkinnhalvøya saman med resten av fastlandet. Her blæs vinden frå alle kantar.

Tragedien på Hopseidet er ei særeiga hending i den norske krigshistoria. Datoen 6. mai 1945 vitnar i seg sjølv om kor meiningslaust det heile var. På dette tidspunktet var Finnmark sjølvsagt for lengst tapt for tyskarane, men dei hadde fått det føre seg at sovjetarar, britar og nordmenn brukte området kring Hopseidet til å førebu eit åtak mot dei tyske linene sørom Lyngenfjorden. Ein tysk spesialstyrke kom difor nordover i ubåtar, på ordre frå Berlin.

Seks lokale fiskarar, dårleg væpna, tok del i vakthaldet på ein observasjonspost på Hopseidet. Etter ei kort skotveksling drog fiskarane attende til familiane sine, men vart deretter tekne av tyskarane og drepne. Ei mor som gøymde seg i ein fjøskjellar med ni born, vart valdteken, med fleire av ungane som tilskodarar. Etterpå vart dei alle forsøkt drepne med ein handgranat som heldigvis ikkje gjekk av.

I ettertid vart saka etterforska både av norske og seinare tyske instansar, og dei fleste av dei skuldige vart identifiserte. Men noka straff fekk dei aldri.

Stille stader

Medan Magerøya litt lenger vest kan skilte med det famøse Nordkapp og den litt nordlegare Knivskjelodden, har Nordkinn det nordlegaste punktet på fastlandet i Noreg: Kinnarodden.

Den gråe kysten av denne store halvøya er elles pepra med forlokkande, mystiske stadnamn. Berre på austsida: Rafjord, Skarfjord, Tyfjord, Losvika, Finnkongkeila, Omgang… Overalt har det budd folk, i kvar tronge vik og på kvar smale strand nedom steinura. Kvar finst historiene om desse stadene og menneska som budde der? Dei må ein gjerne grava djupt etter. Diktarane og historikarane som har fordjupa seg i denne nordlege utkanten, har aldri vore mange.

Vil ein ta seg fram og gjera eigne undersøkingar, må ein vandre i timar eller dagar gjennom steinrøysa – om ein ikkje har båtskyss, vel å merke. Men då er ein prisgjeven vinden, og eg synest eg anar at han har auka på no. Funnet av ein daud kvalross i fjøra tolkar vi òg som eit dårleg jartegn, ikkje minst fordi nokon har vore frekk nok til å sage av han støyttennene (etter at han døydde, får vi vone, elles må vedkomande ha særs sterke nervar).

Draumen var altså å avslutte turen på Sværholtklubben, den ytste spissen på den lange Sværholthalvøya, som skil Laksefjorden frå Porsangerfjorden og såleis representerer ei grense mellom Aust- og Vest-Finnmark. Heile halvøya er fullstendig fråflytt i mange veglause miler utover. Heller ikkje den gamle handelsstaden Sværholt, som i hundreår var ei trygg hamn for fiskarar, er i dag stort meir enn nokre hus som står til nedfalls, kanskje ei hytte som stundom er i bruk, ein gamal kyrkjegard i graset – og piggtråd.

Under krigen vart Sværholt ein sentral stad, og dei fåe som budde der, fekk selskap av tyskarar med krigsfangar på slep. Dei bygde veg opp på sjølve Sværholtklubben, der restane etter kanonstillingane enno kan sjåast. På skiferhyller i det stupbratte berget hekkar titusenvis av sjøfuglar – krykkje, alke, lomvi, teist. Der ute på kanten skulle vi stå, vi fem som klemde oss inn i ein liten bil i Kirkenes, med utsyn mot Nordkinn i aust, det vide havet i nord, nye eventyr i vest.

Men idet vi tek av mot Kjøllefjord, i krysset der ein òg kan sikte seg inn på Mehamn og Gamvik, ringjer kontakten vår. Han er ein innfødd kjøllefjordværing eg kjenner frå bridgen i Trondheim, som no driv biljardklubb i heimbygda.

– Vinden er for sterk. Vi kan ikkje leggje utpå i kveld. Vi får ta nokre parti biljard så lenge, så fer vi over om eit par dagar.

– Men vi er her berre til i morgon, protesterer eg.

– Vi må heim til kone og born.

Han flirar rått.

– I Finnmark rår vêret, erklærer han, ikkje kjerringar.

Kjøllefjord taxi

Fordi eg hadde budsjettert med eit formidabelt honorar til båtmannen, tinga eg rimeleg losji litt utom sjølve Kjøllefjord, ei firemannshytte, endå vi teknisk sett er fem. Davvi siida, heiter overnattingsstaden. Ein siida er ei gruppe samar som samarbeider om reindrifta; denne siidaen fylgjer reinen frå Tana vinterstid til Nordkinn om sumaren og leiger altså i tillegg ut hytter.

Eg frykta mytteri i reisefylgjet då det no vart klårt at «le grande finale» må avlysast, og at eg på sett og vis har drege alle med til Kjøllefjord forgjeves. Men merkeleg nok verkar ikkje kameratane mine særleg vonbrotne, snarare nesten muntre, så likesæle at det blir provoserande.

– Sværholt forsvinn ikkje, hevdar dei.

– No kan vi heller ta ein tur på puben.

– De og den fordømde puben! jamrar eg.

– Heilt sidan vi køyrde frå Vinmonopolet i Kirkenes, har eg ikkje høyrt snakk om anna enn puben.

Men Gaustad er allereie i ferd med å ringje etter drosje; det vil jo vera dumt å køyre leigebilen bort til puben.

Han har ikkje hellet med seg: Drosjen – i eintal, altså – viser seg å vera i Indre Billefjord i Porsanger, 268 kilometer unna, etter ein tur til sjukehuset i Hammerfest.

I staden spør vi samekona i resepsjonen kor lang tid det vil ta oss å spasere inn til bygda.

– Det er slett ikkje langt, smiler ho, før ho kjem med ei lengre utgreiing om kor enkelt det er å finne fram.

Gjennom krattet

Timar seinare baksar vi enno rundt mellom høgstaudar og storbregnar i bjørkeskogen. Truleg gjekk vi ein smule feil, men kanskje var det ein guddommeleg plan bak det heile, for her i utkanten av naturreservatet Oksevågdalen får vi røyne det nordlegaste skogsområdet i Finnmark og ein av dei nordlegaste lauvskogane i heile verda. Mange planteartar har her si nordlegaste utbreiing, og på eit eller anna vis kjennest det rett og rimeleg at vi må bli piska av kvitbladtistel og geitrams, og dessutan bli gjennomvåte på føtene, for å få lov til å koma til puben i Kjøllefjord.

Når vi langt om lenge tek steget ut av kjerret og klatrar over den siste åsryggen, då er livet godt: Framfor oss ligg ikkje berre fiskeværet Kjøllefjord, men heile fjorden bada i gyllen kveldssol, med den majestetiske havklippeformasjonen Finnkirka godt synleg i innseglinga.

Ein stad der ute i disen ventar enno Sværholt, dit vi ikkje kom oss denne gongen. Men somme draumar må ein ha att å leva for.