Lytt til artikkelen:

Og så fann dei det viktigaste provet: det avskorne hovudet til Wilma innpakka i folie i ei veske i leilegheita hans.

Klokka er nokre minuttar over åtte, og eg ligg i senga på Hotell Amadeus i Halmstad og ser fjernsyn. Det er Nyhetsmorgon på TV4, og igjen er krimforfattaren Leif GW Persson gjest, noko han er ofte. Trass i at han er Sveriges mest intervjua menneske, får svenskane aldri nok av denne mannen, og det veit det reklamefinansierte TV4. Heilt sidan klokka sju har dei to solariumsblide programleiarane begeistra meldt at «om litt er GW med oss».

Eg har aldri skjønt denne begeistringa for Leif GW Persson, men har merka meg at mine svenske kollegaer tykkjer det er ei storhending kvar gong han skal vere gjest i Skavlan. Det er eit slikt yr av glede og forventning, for Leif GW Persson er ein folkkär kjendis. Heilt sidan han skreiv krimromanen Grisfesten i 1978, har han vore synleg i den svenske ålmenta, ja, han har ruva og bydd raust på seg sjølv og brestane sine: utruskap, depresjon, skilsmisser, alkoholmisbruk, hjartesjukdom, farsrolla, og ikkje minst har han fortalt om jula 1977, då han sat einsam i sin jaktstuga med geværet mellom knea og pipa i munnen, han tok eit djupt andedrag, ville trekke av, men:

– Jag var i så dåligt skick att jag inte ens klarade att blåsa skallen av mig.

Å! Slike openhjartige truvedkjenningar frå ein mann på botnen går rett heim, sjølvsagt, og ei spørjeundersøking i magasinet Hem & Hyra synte at han er den som svenskar flest vil ha som granne. Ei tilsvarande undersøking utført av Statens Järnvägar synte at GW är den svenska kändis som de flesta svenskar helst vill sitta bredvid på tåget. I den siste danka han ut folk som fotballspelaren Zlatan Ibrahimovic og kronprinsesse Victoria, hertuginne av Västergötland.

Og no sit Leif GW Persson der igjen. Det vil seia, han sit ikkje der, for han er ikkje i studio. 75-åringen har vore i koronakarantene sidan mars, og dei fyrste månadene blei han intervjua via skjerm frå ein raud fåtölj i leilegheita i Stockholm. No har han reist til landstaden i Sörmland, der han leiger nokre hus av hertuginne Christina d’Otrante, og denne morgonen sit han i jaktstugan. Kan det vere den same han sat i jula 1977? Det er ikkje utenkeleg. Overalt er det gevir, på veggane, på bordet, på golvet, for han er ein lidenskapleg jeger, GW, og skyt elg, hjort og rådyr. Som han brukar å seie: Jakten är krigets kusin.

Det grå håret står til alle kantar, auga er blodskotne, laushuda heng som på ein engelsk bulldogg, og tungpusta kommenterer han rettssaka mot Tishko Ahmed som er tiltalt for drap på 17 år gamle Wilma frå Uddevalla. For det er det han gjer på Nyhetsmorgon, han kommenterer aktuelle krimsaker. På spørsmål om kva som er aktoratets sterkaste bevis, fortel GW om tekniske blodspor og vitneprov, og orda kjem ujamt, og dei lange svara har innskotne leddsetningar, som igjen fører til nye leddsetningar, før han nøstar seg heile vegen tilbake til hovudsetninga, og avsluttar resonnementet. Retorisk er han ein fryd å høyre på, men han verkar trøytt og flat og har blikket festa på sida av kameraet. Vi får liksom ikkje kontakt med han. Og så kjem han til politiets sterkaste prov, det avskorne hovudet som politiet fann pakka inn i aluminiumsfolie i ein trillekoffert i eit skap i leilegheita til den tiltalte. Også desse groteske detaljane framfører han i det same flate toneleiet.

Igjen set Leif GW Persson ord på ei uforståeleg og meiningslaus kriminell handling, men når han legg det fram med si lugne bassrøyst, blir det på eit vis forstandig, og det kan vere derfor han er så omtykt. GW er mannen som forklarar nattsida av Sverige, som skapar orden i det uverkelege kaoset av gjengdrap, klankriminalitet, bombeattentat, granateksplosjonar og den stadig større bunken av uløyste drapssaker. Det er no fleire enn 500 av dei, det vil seia at så mange som eit halvt tusen drapsmenn går fritt ikring. Til samanlikning er det i Noreg 34 uløyste drap.

Leif GW Persson blir stendig avbroten av programleiarane, for han er, som nemnt, lang i praten, og han snirklar seg stadig inn på nye moment, men no nærmar det seg reklamepause.

– Vi får sej tack och hej för nu, Leif, avsluttar den mannlege programleiaren.

– Ja, ja, brummar Leif GW Persson, og den kvinnelege programleiaren legg til:

– Och glad midsommar, Leif. Njut mycket jordgubbar och lax och sill. Vi er strax tillbaka!

Eg slår av fjernsynet og sprett opp så raskt at eg svimlar. At det snart er midsommar, hadde eg heilt gløymt. Det er i morgon svenskane skal feire, og langs vegen har eg alt sett fleire lauvpynta maistenger. Rundt desse skal dei danse og synge «Små groderna» og «Och flickan hon går i dansen». Deretter set dei seg til bords og et innlagd sild og rømme med graslauk og nypotet med dill, mens dei drikk snaps og syng «helan går, sjung hopp faderallan lallan lej». Eg skulle gjerne vore på ein slik fest ein gong. Eller eigentleg ikkje.

Planen i dag er å køyre til Göteborg, og dit er det 168 kilometer. Puh! Frå eg starta på Mysen for ni dagar sidan, har eg køyrt over tusen kilometer, og eg må innrømme at eg byrjar å bli lei. Det tek på å sitje time etter time på scooter. Eg har vondt i ryggen. Smertene iler gjennom kroppen kvar gong eg dreg Streiff opp på støtta. Opphavleg var planen å køyre heilt heim til Oslo, men berre tanken på det er utmattande. Det er over 500 kilometer att, og det er om eg køyrer E6, og det kan eg jo ikkje. Eg må køyre småvegane. Derfor har eg begynt å tenke ut ein plan B. Når eg kjem til Göteborg, vil eg sjekke om det er råd å få transportert Streiff med tog. Så kan eg sjølv ta bussen.

Før eg reiser frå Halmstad, har eg nokre ærend. Ja, det er igjen denne genseren, og for eventuelle nye lesarar: Eg mista ein svart Armani-genser i ull mellom Karlstad og Mellerud. Tapet av denne har plaga meg, og no vil eg sjå om eg kan få kjøpt ny, så straks etter frukosten går eg igjen innover mot sentrum. I går kveld virra eg mållaust rundt i Halmstad, men no veit eg kor eg skal gå, og eg følgjer gatene mot Stora Torg.

Klokka er alt over ti, og mens eg går, søker eg på telefonen etter ein herreekvipering. Eg finn ein Gant-butikk, som ikkje heilt er det same som Armani, men Gant kan passere. Då eg kjem fram, ser eg at butikken ikkje opnar før 11.00. Hennes & Mauritz er open, ser eg, men det er ikkje heilt min stil. Nei, slike billege klede er ikkje for meg, og dessutan er dei mange gonger blitt skulda for barnearbeid.

Eg må humre, der eg står på fortauet, for eg kjem brått i hug ein enquete i Sydsvenska Dagbladet. Han dukkar jamleg opp på Facebook, og spørsmålet er: Bryr du dig om ifall de varor du köper tillverkas av barn? Tre personar blei stansa på gata i Malmö denne augustdagen for 20 år sidan, og to av dei svara slik ein skal svare. «Ja, det synest eg er forferdeleg.» Og: «Ja, då kjøper eg dei ikkje.» Men så var det den 37 år gamle Tina Mischa som svara:

– Ja, barn har ingen känsla för kvalitet, det märks på produkten.

Hah!

I 1946 flaug den 29 år gamle slaktarsonen Carl Erling Persson frå Västerås over Atlanterhavet til Amerika. Han var alt kjend som ein framoverlent forretningsmann som byrja med å selje ost, sidan fruktpresser, kokkeknivar og kulepennar, før han fekk agenturet på japanske Seiko-klokker og tyske Montblanc-pennar. Under krigen hadde han to store salssuksessar: adventstjerne med elektrisk glødelampe og ei slags trekkspelmappe for rasjoneringskort. Han blei rik av dei produkta.

No brukte han noko av overskotet på ein tre månader lang biltur på kryss og tvers i Amerika. Samen med ein kompis køyrde han frå New York over til San Francisco, ned til New Orleans, opp til Philadelphia, gjennom Washington og tilbake til New York. Det var der han oppdaga butikkjedene med billege moteklede, og han blei inspirert. Han flaug heim, og alt same år opna han den fyrste butikken heime i Västerås. Han kalla butikken «Hennes». Oppskrifta var rask omsetning, der kleda nærast var ferskvare, og låg avanse, og på det viset kunne han selje dameklede til prisar som låg nær 40 prosent under konkurrentane. Han opna ein ny butikk i Uppsala, sidan i Jönköping og i 1951 den fyrste butikken i Stockholm. Deretter spratt dei opp over heile Sverige, og i 1964 reiste Erling Persson over grensa og opna butikk i Akersgata i Oslo. Verda skulle erobrast med billege moteklede frå Sverige.

Og kor kom Mauritz inn i drifta?

Jo, i 1968 gjekk det tradisjonsrike handelshuset Mauritz Widforss konkurs. Heilt sidan 1729 hadde dei drive forretningar med alt frå krydder til krut, men etter kvart selde dei berre jakt- og friluftsutstyr. Erling Persson tok over konkursbuet, og med på kjøpet fekk han «dunder och krut och deras lager med mycket sportkläder», fortalde den diskret kledemilliardæren i eit sjeldan intervju frå 1997. Og ikkje minst fekk han namnet Mauritz.

– Så blev det Hennes & Mauritz, och på den vägen är det, sa han.

I 2002 døydde han i Stockholm, 85 år gammal.

Men på den vegen er dei framleis. Milliardkonsernet har no 4745 butikkar i 69 land.

Og ein av desse butikkane ligg i Brogatan 3 i Halmstad, der eg går innom, for eg treng nokre sokkar.

Mens eg leitar, kjem eg forbi eit stativ med salsvarer, og eg blar raskt gjennom og ser ein grøn ribbestrikka bomullsgenser. Eg løftar han av stativet. Hadde dette vore ein Armani, ville eg glatt ha kjøpt han. Eg ser på prislappen. Herre, min skapar, korleis er det mogleg? For genseren skal Hennes & Mauritz ha, hald deg fast, 75 svenske kroner! Det er halv pris av halv pris! Made in China, ser eg, og berre det å sende denne genseren frå Kina til i Halmstad må då koste meir enn det? Her luktar det barnearbeid lang veg, men dette barnet har gjort ein profesjonell jobb, det er ikkje noko å utsetje på kvaliteten, og eg tek han med meg.

Tilbake ved hotellet selar eg på Streiff og stiller Ulrika, som altså er GPS-en på telefonen, inn på Tylösand. Det er svimlande varmt, sjølv når eg køyrer, og eg må få av meg genseren, men eg kan ikkje stanse, det er for mykje trafikk, og eg følgjer skilta mot Tylösand. Det er som å køyre gjennom ein amerikansk forstad med villaer og store hagar, og hadde dei hatt palmetre, kunne dette vore Miami. I staden er det furu og slanke bjørketre.

Eg køyrer langs ein golfbane og ser eit skilt: St. Olafs Kapell. Kva i alle dagar kan det vere? For ein god stim eg er inne i no! Fyrst missa eg Picasso Kristinehamn, men eg fann ein ny Picasso i Halmstad. Eg såg han i går, og han er ikkje mykje å skrive om, men greitt nok. Og sidan missa eg Sankt Olofs kyrkja i Falköping, men no finn eg ei ny kyrkje kalla opp etter Olav den Heilage her i Tylösand. For ei lukke!

Eg set Streiff på parkeringa og ser ut over havet. Eg har sett skimt av det tidlegare, men no brettar heile det blåglitrande Kattegat seg ut føre meg. Er det Danmark eg kan sjå der ute? Det skulle ikkje forundre meg. Eg tek genseren av og ruslar opp den vesle bakken til ei raudmåla trekyrkje. Det står eit skilt der, og eg les at kyrkja opphavleg stod i Småland, men blei flytta hit og innvigd i 1950. Eg merkar at det står nokon bak meg, det er eit eldre par som ventar på å lese skiltet.

– Varsågod, seier eg og går til sides.

– Tack, seier han.

Ho seier ingenting og blir ståande. Eg ryggar lenger vekk.

– Ursäkta, men er de kjende her?

– Nei, eigentleg ikkje, vi kjem frå Skåne, men kva lurte du på?

– Er det Danmark vi ser der ute?

Han ser kor eg peiker.

– Nej, det der är Hallandsås i Sverige. Danmark ligg der, seier mannen og peiker i ei heilt anna retning.

Eg har heilt mista retningssansen.

– Ein kan ikkje sjå Danmark herifrå, seier han.

Eg prøver å dra i gang ei samtale, men det er ikkje lett, for kona dreg han i armen, ho vil gå, er ho redd utlänningen er koronasmitta?

– Er det ikkje slik at skånsk har mange danske ord?

Mannen vrir seg laus og stansar opp.

– Jajamän!

Historisk har lingvistar rekna skånsk i ei austdansk dialektgruppe, og det var jo fyrst etter Roskilde-traktaten i 1658 at dei tidlegare danske provinsane Blekinge, Halland og Skåne hamna under den svenske krona. Sidan byrja ei systematisk svenskifisering, men etter 800 år under Danmark tek slikt si tid.

– Vi seier til dømes albu, seier mannen, og tek seg til olbogen.

– Nettopp. Kva elles?

– Så seier vi…

Han tenker, det er lett å sjå, men no har det blokkert seg heilt, og han ser på kona, men ho har ikkje tenkt å bidra.

– Jorbær! Vi seier jorbær. Och var bor du hänne? Og så…

– Rolf!, seier kona.

– Nei, eg kjem ikkje på noko meir, og no må eg…

Han nikkar mot kona.

– Yes, seier eg. – Ha ein god dag.

Klokka er halv tre, eg nærmar meg Falkenberg, eg må ha mat. Ved rundkøyringa ser eg ein Sibylla, den svenske hurtigmatkjeda. Eg har sett dei ligge langs vegen heilt frå Karlstad, og no er tida komen for å sjekke ut svensk snabbmat.

Eg går inn og bestiller ein burgar, og mens eg venter på maten, googlar eg Sibylla på telefonen.

I 1907 starta Oscar Lithell eit charkuteri i ein kjellar i Kumla, og det ordet har svenskane lånt frå fransk. Chair cuite tyder kokt kjøtt, men det kan også vere spekemat. Eg såg det på menyen på Stadshotellet i Lidköping og bestilte det som viste seg å vere ein tallerken med spekemat og ost. Uansett, i samband med 25-årsjubileet i 1932 lanserte Oscar Lithell ei ny pølse, og denne gav han namnet Sibylla. Og kvifor det? Jo, då må eg google meg vidare til Tyskland.

Det var i eit bryllaup i London i 1931 at den svenske arveprinsen Gustaf Adolf trefte den tyske prinsessa Sibylla fyrste gong, og alt der var det vel noko som klikka på plass mellom dei. Sibylla av Sachsen-Coburg-Gotha var oldebarn av prins Albert og dronning Victoria av England. Sommaren 1932 trulova dei seg, og Sverige såg fram mot eit kongeleg bryllaup, men det blei dei snytt for. Den myndige far hennar, Karl Edvard av Sachsen-Coburg-Gotha, bestemte at bryllaupet skulle stå i heimbyen hennar, Coburg i Bayern. Dei hadde mykje å feire i Coburg den hausten, for det var nemleg 10-årsjubileum for den antisemittiske Coburg-marsjen. No var Coburg Judenrein, dei hadde fått den fyrste nazistiske ordføraren, og Adolf Hitler skulle utnemnast til æresborgar. Dessutan var det 300-årsjubileum for slaget ved Lützen, der krigarkongen Gustav II Adolf fall, som kjent, og lejonet från Norden er ein helt i Tyskland. Klart dei skulle legge bryllaupet til Coburg.

I oktober 1932 blei konglege frå heile Europa inviterte til bryllaupsfest, men dei fleste takka nei. Sjølv svenskekongen betakka seg, for han ante nok kva feiring det kunne bli der nede i det brune Bayern. Vår eigen kronprins Olav, derimot, takka ja og kom med si Märtha. På gjestelista stod elles Adolf Hitler og Herman Göring, som begge var nære vener av far til bruda. Karl Edvard var ein profilert nazist og Obergruppenführer i Hitlers stormavdeling SA. Både Hitler og Göring melde avbod, men sende gratulasjonar til brudeparet. Det vart eit bryllaup i kjærleikens og nazismens ånd.

Etter bryllaupsreisa til Italia kom den 24 år gamle prinsessa til sitt nye heimland, og paret busette seg i Haga slott nord i Stockholm. Der skulle ho i løpet av dei neste ni åra føde fire døtrer, og fyrst i april 1946 lukkast ho i å bere fram ein son. Arveprinsen fekk namnet Karl Gustav Folke Hubertus og er altså noverande Karl XVI Gustav. Namnet Hubertus er elles etter Sibyllas favorittbror, som blei skoten ned på austfronten i 1943.

Men det er meir i denne soga. Mykje er skrive om far til Sveriges noverande konge, og spesielt om dei familiære og moglege ideologiske banda til nazismen. Men han slapp å svare for seg. I januar 1947 var han på villsvinjakt i Nederland, og på veg heim frå Amsterdam mellomlanda DC3-flyet på Kastrup. Det bles kraftig denne ettermiddagen, og for at ikkje høgderoret skulle slå i vindrosene, blei det sett inn kilar. Klokka 15.31 tok flyet av, det gjekk bratt opp til 50 meter, før det vende og stupte i bakken. Der tok det fyr. Alle dei 22 om bord omkom.

På Haga slott sat ei fortvila Sibylla tilbake, enke med fem born, deriblant den ni månader gamle arveprinsen. Dei fem borna mista ikkje berre far sin denne dagen, for etter ulukka isolerte Sibylla seg. Ho ville ha minst mogleg med borna å gjere. Berre under frukosten fekk dei gå ned og helse guten Morgen, før dei blei skyssa ut. Storesystera prinsesse Birgitta har sagt i eit intervju i Expressen:

– Hon var nog inte så fantastisk just som mamma.

Mora skulle aldri snakke med Karl Gustav om faren, han skulle ikkje nemnast. I mangel på ei mor knytte den vesle arveprinsen seg til barnflickan Nenne.

– Nenne hade knappt hunnit lämna huset förrän Carl Gustaf började storgråta. Han var alldeles otröstlig och klamrade sig fast vid mig som en apa, har Birgitta fortalt.

Sibylla fekk det vanskeleg i Sverige, og på toppen kom krigsoppgjeret. Far hennar angra ingenting, tvert om, han heldt fram med å hylle nazismen og fekk ein dom på 18 månadar. Det vekte forarging då han slapp å sone. Han var sjuk av revmatisme og kreft og hadde mista synet. Han døydde i 1954.

Sibylla lærte seg aldri godt svensk, noko som gjorde at ho heldt ein låg profil. I sitt siste intervju før ho døydde av magekreft i 1972, uttrykte ho inga frykt for døden. Frykta hennar var «hur svenskarna vill minnas mig».

At kong Karl XVI Gustav sakna ein far, kom fram i Stockholms stadshus i 2005. Han heldt ei gripande tale for dei etterlatne etter tsunamien i Indiahavet.

– Många barn har förlorat en eller båda sina föräldrar. Jag tror jag vet vad det vill säga. Jag har själv varit ett sådant barn. Min pappa omkom i en flygolycka när jag var mycket liten. Så jag vet vad det betyder att växa upp utan en pappa. Jämfört med många andra barn hade jag det säkert bra, men för ett barn är en förlorad förälder alltid oersättlig. Jag vet något om den saknaden. Jag vill därför be Er, alla vuxna i dessa barns närhet att vara lyhörda för vad de säger och signalerar. För att ge dem de svar de ber om, försiktigt och varligt. Ovisshet kan ibland skapa mera ångest än vetskap.

Eg har ete opp burgaren, eg må vidare, men før eg går, ser eg på menyen som heng over disken. Jepp, under biletet av to pølser står det: «Klassiker – Sibylla Meal 79 kr». Den skal eg ete neste gong.

Göteborg. Det har vore ein lang dag, der eg har tråkla meg nordover langs kysten, og eg kjenner meg latterleg der eg gnurar i sneglefart mot Göteborg. Eg jubla høgt då eg fekk sjå byskiltet, men eg jubla for tidleg. Göteborg er ein stor by, og det tok halvannan time inn til sentrum.

Men no er eg her, i sjølvaste Göteborg, eg står på ei bru over ein av kanalane og prøver å orientere meg. Hotell har eg ikkje bestilt, og når eg søker på telefonen, er eg så trøytt at eg ikkje klarer å finne ut kor dei ulike hotella ligg. Eg startar opp Streiff og køyrer rundt, og snart kjenner eg meg att, eg er ved Drottningtorget, og der ligg Radisson Blue, veit eg. Eg har budd der før, og det freistar ikkje til gjentaking, det er så stort og sterilt, men eg kan ikkje vere kresen. Eg parkerer Streiff ved kanalen, går inn i resepsjonen og ber om eit rom.

– Tyvärr, seier den unge jenta.

– Er det fullt?!

– Nej, men vi tek ikkje mot bestillingar etter klokka sju.

– Hæ?

– Ja, slik er systemet. Och nu är klockan nio.

– Tullar du?

– Vad?

– Skojar du?

– Nei, slik er systemet.

– Merkeleg system, seier eg og snur.

Ho tastar på ei datamaskin og høyrer meg ikkje. Eg går tilbake til skranken.

– Konstigt system, gjentek eg, litt høgare no.

Ho ser opp, legg hovudet på skakke.

– Ja, tyvärr.

Eg går ut og kjenner på ein stigande irritasjon. Her står det store hotellet nærast tomt, men dei vil ikkje gje meg rom. Vil dei ikkje ha gjester? Eg må ha mat, kjenner eg. På den andre sida av kanalen ser eg ein svart mann i dress og sandalar med telefonen i høgtalarmodus. Han held telefonen føre andletet og ropar høgt på eit framand språk, eit slik hardt arabisk eller noko i den duren. Kven pokker trur han at han er? Skjønar han ikkje at han plagar omgjevnadene sine? Folk gjer berre ikkje slikt, det er uhøfleg, man måste anpassa sig!

Mor mi er akkurat lik. Går rundt med telefonen i høgtalarmodus og bablar i veg. Kvar gong eg ringer henne, det same.

– Slå av høgtalaren, seier eg til mor mi.

– Då høyrer eg så dårleg, seier ho.

– Men du kan ikkje gå rundt slik, seier eg.

– Si hei til far din, seier ho. – Han er her, han òg.

– Hei, hei, seier far min.

– SLÅ AV HØGTALAREN!

Nei, det der er ein uting.

Eg ser Eggers Hotell på andre sida av Drottningtorget, og eg startar opp Streiff, trassar trafikkreglar og køyrer rett over.

Eg får nykel til rommet, han heng i ei tung messingplate med romnummeret på, går opp den teppelagde trappa, inn dei teppelagde korridorane med oljemåleri på veggane, og finn rommet i tredje etasje. No må eg ete. Klokka er over ti.

Alt er stengt, viser det seg, og eg endar på McDonald’s i Norra Hamngatan. To burgarar på éin dag er to for mykje.

Det er mørkt når eg går tilbake til hotellet, og eg er bekymra for Streiff, som må stå ute i natt. Eg køyrde rundt på leit etter parkeringshus, men så byrja bensinlampa å lyse, og til slutt køyrde eg tilbake til kanalen ved Radisson-hotellet og parkerte han der. At eg ikkje kjøpte lås på Clas Ohlson i Lidköping! Eg stod der med låsen i handa, men tykte 649 svenske kroner for ein lås var for mykje. No angrar eg. Streiff står parkert midt i mørke Göteborg, omgjeven av kriminell innvandrarungdom. Dette blir noko å kommentere for Leif GW Persson på TV4s Nyhetsmorgon.

– Polisen har fortfarande inga spår etter den stulna mopeden i Göteborg.

Eg går ut att, kryssar Drottningtorget og surrar ei raud reim rundt framhjulet. Eg klappar Streiff på salen, seier:

– Takk for turen, kompis!

Hallgeir Opedal