Eld 

Christiane Jordheim Larsen

christiane@dagogtid.no

Du visste å invitere ei som ikkje har peiling på bål, seier Åslaug.

Det er ti minusgradar, og gammal, hard snø knakar under solane våre, der vi trakkar over det islagde Nøklevann i Østmarka i Oslo iført tjukk ullhue og svarte solbriller.  

Motivasjonen vår er klar: Vi skal tenne bål, og eg skal skrive om det.

For eit år sidan ville vi truleg ha treft kvarandre over ein kaffi i sentrum, nysminka for å markere pausen frå småbarnslivet i eit rotete rekkehus i forstaden. Vi ville soge til oss inntrykka av forbipasserande og kafégjengarar i alle fasongar og aldrar, før vi drog heim att, litt meir inspirerte enn då vi kom.   

No skulle vi tenne bål.

Ein stad å samlast

Ideen hadde bygd seg opp over tid, i løpet av ein historisk våt og mørk oslohaust, der råda om heimekontor vart etterfølgde av pålegg, der skjenkestoppen vart stadig utvida, og der talet på besøkande i heimen vart gradvis redusert. Det var ein slik mørk og regntung dag eg fekk ein lys og sjølvsagd idé om å kjøpe ei bålpanne.

Kvardagen vart straks litt lettare. Elden tiltrekte seg ungane i nabolaget; dei ville leike mørkgøymsle, ete pølse og drikke kakao. Snart utgjorde bålpanna også eit samlingspunkt for vennar på kveldstid, med ungane parkerte på innsida av huset. Flammane roa nervane og opna eit sosialt rom som var stengt dei fleste andre stader. I hovudet mitt høyrde eg tonane av «Kum ba yah».

Når ein sit ved eit bål, er det nær umogleg å ikkje sjå inn i elden, på rørsla og figurane der inne, fordi det er meditasjon i det, men også fordi ein skal passe på: at det har nok luft, at det ikkje kollapsar, at det er nok ved og god glød. I varmen frå den levande elden tenkte eg stadig oftare på den rolla han har spelt for oss menneske opp gjennom tidene. Korleis han har verna oss mot kulda, gjeve oss god og trygg mat, halde rovdyr og insekt unna og gjeve lys og varme nok til kvile og leik, forteljingar og spel. Men også korleis han har evna til å leggje alt aude og la liv gå opp i røyk, om han kjem ut av kontroll.

Eg tok til å lytte med meir merksemd enn tidlegare når mannen min sa ting som: Det sprakar i veden, det er fordi det er granved. Eller: Om du heller bruker denne veden, vert det mindre røyk.

Eg bestemte meg for å lære meir om elden. Om korleis eg tenner han, held han i live og tem han, før eg sløkkjer han. Så før eg tok med meg Åslaug på båltur, tok eg ei tjukk, vakker bok ut av hylla i stova, Konsten att elda, av Mattias Norberg, ein mann som, ifølgje han sjølv, brukte store delar av barndommen på å øve på korleis han best kunne overleve ute i skogen, og som i vaksen alder har kursa andre i det same. 

For meg har alltid eit enkelt friluftsliv, med medbrakt ved, opptenningsbrikettar og fyrstikker stått høgt i kurs. No ville eg sjekke om Åslaug og eg kunne klare oss med mindre utstyr. Men, utan å seie det til henne, la eg likevel både ved, fyrstikker og tennbrikettar i sekken. Eg er ikkje fundamentalist heller. 

Ein stad med ved

– Kor går vi, spør Åslaug, som til vanleg ville ha teke rolla som turguide. 

Blikket hennar er retta mot ein ledig knaus langs vatnet.

– Til ein stad med ved, seier eg.

Vi er ikkje akkurat åleine. Nøklevann har plass til folk med både ski, skøyter og tursko. Strenge koronarestriksjonar har trekt folk vekk frå bykjernen, og denne laurdagen i februar får sola heile verda til å skine. 

Vi endar sjølvsagt opp på staden Åslaug har sett seg ut. Ho har ein intuitiv teft for brensel.

– Kva med dette, seier ho og knekker av ei grein av ein diger or.

Det har vore tørt i vêret i fleire veker, det skal seiast, likevel er dette treet meir enn vi kunne håpe på å finne så kjapt. Greinene er mange, dei er tynne og dei er sprø som saltstenger. 

Ein båltur er noko anna enn ein vanleg tur i marka. Både påkledninga og pakkinga må vere annleis. Når ein skal tenne bål, skal ein sitje ein stund, og det held ikkje med syntetisk treningsklede og ei tynn vindjakke (som dessutan smeltar ved den minste gneist). I tillegg må ein ha med utstyr av ulikt slag, som kniv, øks og andre reiskapar å kveikje eld med. 

Men det er også noko anna som er annleis, noko som har med merksemda å gjere. Når ein er på båltur, er ein heile tida på jakt etter brennbart materiale. Ein startar å skanne landskapet ein går gjennom. Plutseleg vert ein merksam på gylle siv langs vatnet; det kan eigne seg til opptenning. Ein ser eit daudt liggjande tre og tenkjer at greinene som står rett opp, dei kan kome godt med. Ein ser ei bjørk med never som kan rivast rett av.

Eit sjansespel

Vi samlar greiner til vi vert varme i kroppen, og eg tenkjer på ei læresetning frå boka til Norberg. Det å førebu eit bål er sjølve nøkkelen til suksess, og ein skal ikkje ha hastverk. Tenner du eld i all hast, er det eit sjansespel med dårlege odds. 

Har ein auga med seg, har skogen mykje tennmateriale å by på. Løyndommen er å finne tynt og finfordelt materiale som lett tek fyr, det kan vere never, tørr bark, lyng, hengande lav, frødun eller tørt gras. Er det vått i vêret, handlar det om å finne materiale som kan tørke kjapt. 

Manglar ein opptenningsmateriale, kan ein fikse det sjølv ved å kviste ved og lage det Norberg kallar fjäderstickor, fjørpinnar, som ein lagar ved å spikke nedover ein liten vedstubbe til han ser ut som ein gyllen kruspersille på stilk. Vipps er ved vorten omgjord til tennmateriale. Eventuelt kan ein nytte materiale med stoff som lett tek fyr, som tyri, furuved gjennomtrekt av kvae. 

Med ein god haug tørre greiner tek eg til å tenkje på trongen for kraftigare ved. Bålet må halde seg i live lenge nok til å koke espressoen på kanna eg har teke med heimanfrå.

Den første gneisten

Eg tek øksa, som eg aldri har vore sterk med, og startar kampen med ein tynn stubbe som ser tørr og fin ut. Det tek ikkje lang tid før Åslaug kjem bort. 

– Kva med å kviste han nedover, spør ho.

Sjølvsagt. No går alt så mykje lettare, og vi er ganske nøgde med innsatsen så langt. Vi har mange tørre småpinnar og ein del ved på storleik med den opptenningsveden ein kan kjøpe i butikken.

– Har du med fyrstikker, spør Åslaug.

Ho er spent på kor primitivt dette opplegget er meint å vere.

Det har eg. Sjølv båleksperten Norberg bruker fyrstikker, og han gjer det med omhug. For, som han skriv, det er lett å slurve både med detaljane og teknikken, og i ein krisesituasjon må ein nytte kvar fyrstikk som om ho var den siste.

Men...

– Vi prøver noko anna først, seier eg.

 Frå sekken hentar eg eit moderne tennstål, som kan skape eld ved gneistar opp mot 300 gradar, sjølv på fuktige dagar. Vi prøver etter tur, og det er overraskande lett å få han til å gneiste. Men, gneistane breier seg ikkje. Vi har overvurdert tennmaterialet vårt, noko som skal vere ein vanleg tabbe. Dei tørre pinnane kan fungere som dimensjon nummer to i bålet, men ikkje som nummer éin. Må vi gjere alt saman på nytt?

Nei, stikk i strid med råda frå Norberg har vi ikkje all tid i verda. Eg tek fram never vi hadde liggjande heime og vert lattermild, men ikkje altfor overraska, når Åslaug røper at også ho har tennmateriale i sekken. Bål skal det verte.

Vi legg nevra tett på tennstålet, og det går langt betre, men ikkje godt nok. Lærepengen til neste gong er å sanke meir tennmateriale av den verkeleg brennbare sorten og øve meir på å plassere tennstålet tett på materialet. Med fyrstikker og never får vi derimot ein sped eld, og vi har i alle fall ikkje nytta tennbrikettar. 

Forfedrane våre

Det er usikkert når menneskearten sjølv klarte å kontrollere – for ikkje å snakke om tenne – elden. Ein reknar med at menneska, før dei tilegna seg denne kunnskapen, tok vare på eld frå brann som hadde oppstått naturleg. Oppgåva var då å verne om og kontrollere elden. Ein kan berre tenkje seg kor viktig denne jobben må ha vore.

Ifølgje Norberg finst det fleire plassar arkeologiske funn knytte til eld frå 1,5 millionar år tilbake, medan funn som på ein meir overtydande måte tyder på at menneska faktisk har kontrollert elden, er kring éin million år gamle. Arkeologisk prov på at menneske sjølve har skapt eld, er datert til mellom 120.000 og 700.000 år tilbake i tid. 

Når vi veit at menneskearten vi sjølv er ein del av, homo sapiens, utvikla seg i Afrika for om lag 200.000 år sidan, inneber det at kunnskapen om elden har vore vidareført frå forfedrane våre, neandertalarane og homo erectus. 

Å verne om glørne

Ein kunnskap som eg vil tru dei aller flest har gløymt eller – meir truleg – aldri lært, er kunsten å verne om ei glo og bringe henne vidare. Den einaste elden som eg kan hugse vert frakta, er den olympiske elden, som ifølgje Norges Olympiske Museum vert tend i Hera-tempelet i Olympia i Hellas, før han vert frakta vidare.

Før OL i Lillehammer i 1994 vart elden transportert med fly, helikopter, båt, tog, bil, hest, kano og til fots før han kom fram til Lillehammer utan uhell. Elden skapte konflikt fordi ei gruppe nordmenn hadde tent ein olympisk eld i Morgedal i Telemark, som vart del av ein 72 dagar lang fakkelstafett, før han skulle smelte saman med elden frå Hera-tempelet. Det førte til ein heftig debatt om elden som heilagt symbol. Men dette er ein digresjon som har lite å gjere med den praktiske kunnskapen det er å kunne verne om glørne. For forfedrane våre var det å frakte glørne med seg truleg avgjerande.

Ein av fleire måtar ein kan gjere det på, er å finne ei knuskkjuke, ein poresopp dei fleste vil ha sett vekse på stammane på bjørk, bøk og andre lauvtre, og legge ho på bålet. Innsida av soppen, knusken, kan gløde i fleire timar, og kan til dømes fraktast i ein kaffikjele før ein legg han som glødemateriale til eit nytt bål. 

Å finne balansen

– Det er interessant å høyre korleis ulike par kranglar om korleis bål skal tennast, seier Åslaug.

Bålet vårt er no i den sårbare fasen, der vi må sørgje for at den vesle elden overlever og veks. Det er no det gjeld å forstå kvifor det brenn, og rette opp den ubalansen som eventuelt måtte dukke opp. For når alt kjem til alt, byggjer eit bål på tre føresetnader: rett tilgang på varme, brensel og oksygen. 

– Kva meiner du?

Dette vert eg nøydd til å sitere deg på, seier eg, medan eg held auga festa på den lyse flammen som liknar meir og meir på eit bål.

Sjølv har eg alltid bøygd meg for husbondens autoritet innan bålfaget, sidan han voks opp med ein far som var speidarlærar. 

– Det handlar om korleis ein skal byggje opp bålet, gje det nok luft, det er mange måtar og mykje usemje, seier ho.

Ho tek til å kløyve ved med den vesle øksa eg har teke med. Medbrakt ved.

– Dette gjer eg faktisk kvar dag, ute i garasjen, for å få god ved til peisen. Eg skulle hatt ein hoggestabbe, seier ho.

Visste eg det ikkje. Boka eg har lese, hjelper lite samanlikna med dei praktiske evnene hennar.

– Litteraturvitarar som deg les bøker, medan etnologar som meg lærar gjennom praksis, seier ho.

– Er det lov å leggje på denne, spør ho, klar for å leggje på veden ho har teke med.

– OK, då, seier eg, og eg tenkjer at det kunne vere greitt å sleppe å bere veden heim. 

Eg set espressokanna på bålet og veit at turen går mot slutten. Sjølv om vi ikkje er på eit raskt kafébesøk, har vi ikkje heile dagen heller. 

Å dele eit bål

Vi drikk kaffien i ro og mak, like god som på kafé, og på same måte syg vi inn inntrykka av alle folka som har rykt ut hit, i randsona av byen, på kvar sin knaus langs vatnet. Og no melder tanken seg: Kva gjer vi med bålet? 

Eg vert letta når Åslaug kjem med det openberre og gode forslaget å gje elden vidare. Den første og beste kohorten vi spør, tek med glede over bålet vårt, og vi vandrar heim att, litt meir inspirerte enn då vi kom.