Ei gamal kinesisk forbanning lyder: «Gud gje du må leve i ei tid med endringar.» Tida no er nett det. Eg meiner at dei endringane som i dag går føre seg både i det ytre livet og i medvitet til mennesket, er større enn nokon gong før.

Eg innser klårt at halve verda, folk som i dag kjenner fortviling, hat og gru, som sit ved ei grense i von om å bli redda av andre, og dei som sit i skyttargravene eller i løynde tilfluktsrom og set saman spreng­ladningar, ikkje tenkjer slik, men den tida og den plassen som eg har fått leve i, den lagnaden eg har fått tildelt av den ukjende papegøyen til ein ukjend lirekassemann, er ufatteleg interessant nettopp takk vere dei endringane eg har kunna observere gjennom 70 år.

Eg kan ikkje seie at eg er eit typisk fritt menneske. Men livet mitt har arta seg slik at eg har kunna følgje ein veg til aukande fridom – både i det ytre og i det indre. Det er særskilt vanskeleg å snakke om dette i dag, når den kolossale og altomfattande krisa som har verda i sine klør, først og fremst er ei omgrepskrise. På ein måte står vi nok ein gong til knes i ruinane av Babels tårn.

Djupna av manglande forståing er ein avgrunn, botnlaus, utan botn! Språket vi pla snakke, er tapt. Ingen forstår kvarandre. Orwell skreiv om dette – orda mister den opphavlege tydinga, og tydingane mister orda som nemner dei: Krig er fred, kjærleik er hat. «Så masse bukkstavar!» ropar den som har mista språket. I slike tider er fridom einstydande med brotsverk.

Eg har levd livet mitt i ei tid da eit fritt menneske var for ein galning å rekne, ein heilag narr, ein som tente på seg sjølv, eller rett og slett ein tosk. Å vere fri var det same som å vere ein forbrytar. Det var i tida for den kommunistiske totalitarismen.

Den kommunistiske totalitarismen tok slutt, ein annan har byrja, ein har enno ikkje funne ut kva det er rett å kalle han. Kloke lærde menneske vil komme til å skrive bøker, finne plass i Wikipedia til ein artikkel om «vår og dykkar fridom». Det var med dette slag­ordet ei ung kvinne med barnevogn gjekk ut på Den raude plassen i august 1968. Det var i dei dagane da Sovjetunionens frigjeringsarmé for andre gongen gjekk inn i Praha: Den første gongen kom han for å frigjere landet frå nazismen, den andre gongen var da tsjekkarane hadde byrja å røre litt på seg i von om å sleppe unna den fridomen som Sovjetunionen den gongen hadde bringa til Aust-Europa.

Eg var 24 år gamal. Venninna mi Natasja Gorbanevskaja var sju år eldre. Vi hadde vore venner i mange år, og eg var ei av dei som lytta til dikta hennar. Av henne pla eg også få maskinskrivne sider med «Krønike over aktuelle hendingar», dei siste nyhenda i samizdat som Natasja hadde sett i gang og samla før ho blei arrestert.

Eg forstod at ho var involvert i desse utgjevingane, som var skrivne på sigarettpapir, men det fall meg ikkje inn å foreslå at eg skulle hjelpe henne. Grensa for fridomen min gjekk akkurat der – eg kunne lese og vite. Det kravde også eit visst mot berre det å vite. Eg vil berre nemne i forbifarten at på den tida var lovgjevinga slik at ein rekna med å bli angjeven. Om ein «unnlét å angje», førte også det i seg sjølv til straff. Det var altså alt eit brotsverk om ein ikkje skreiv og angav ein slektning, kjenning eller arbeidskollega. Det blir fortalt at arkiva til KGB inneheldt fire millionar snikmeldingar. Konklusjonane kan de trekkje sjølv.

Det er velkjent kva som skjedde med Natasja Gorbanevskaja – ho blei halden over eitt år på eit psykiatrisk sjukehus av fengselstype, noko som er langt verre enn å bli dømd til fangeleir, slik dei blei, dei andre seks som den gongen gjekk ut på Den raude plassen. Dette var sju frie menneske. Det var svært få frie menneske på den tida.

Her er det høveleg å seie eit par ord om den generasjonen som hadde vore med i krigen. Det er nesten ingen igjen av dei no. Men eg kjende mange strålande menneske blant dei. Det var folk med eit stort personleg mot, og alle saman hadde dei uvilje mot å snakke om krigen: Det var for
tyngjande – blod, skrekk, hjartelaus framferd og død … Dei var alle saman meinige, ikkje av offisersstanden, dei hadde vore innom eit feltlasarett, nokre av dei hadde vore i fangenskap. Enkelte hadde i tillegg sete i leir etter krigen. Ein av desse budde i nabohuset vårt – det var Lev Kopelev.

Var dei frie menneske? Eg kan ikkje seie det med overtyding. Men det eg kan seie med overtyding, er dette: Dei var dei første til å forstå i kva grad dei sjølv var ufrie.

Og det er eit viktig poeng: Fridom byrjar med at ein erkjenner at ein sjølv er ufri. Tusenvis og millionar av menneske har levd og måtta halde ut store manglar: fattigdom, svolt, rasering og audmjuking. Krigen gav dei sigrande attende kjensla av sjølvrespekt. Dei som hadde sigra, ønskte ikkje lenger å finne seg i audmjukingane. Dei var på ein eller annan måte dei første som enno ikkje var frie, men som alt hadde byrja å lengte etter fridom.

Dei første som tenkte på dette, var folk i kunstverda. Det var også dei som var dei friaste. Blant dei var det menneske som hadde vendt tilbake frå krigen, både Sjalamov, Solzjenitsyn, Kopelev, Daniel, Sidur og Neizvestnyj.

Kunstnarane og poetane i Lianozovo-gruppa – Kropivnitskij, Rabin og Sapgir. Det var også musikarar: Marija Venijaminovna Judina, Richter, Sjostakovitsj, som blei så plaga av leiinga. Dei realiserte fridomen sin så godt dei kunne. Dei store lærarane og martyrane i det sovjetiske livet.

Eg skal ikkje seie noko om samizdat, sjølv om det er eit enormt tema. «Oppbevaring og spreiing» – slik lydde ein paragraf i straffelova, ein kom i fengsel for slikt. Men mange tok sjansen, skreiv av på maskin og leverte vidare – det var også ein måte å realisere fridomen sin på.

Ingen visste kva fridom var. For nokre var det religiøs fridom, for andre kunstnarleg og for andre igjen eit ønske om å bli friteken for den totale løgna kvar einaste dag, den obligatoriske ideologien. Det var ulike former for opprør, frå dei mest idébaserte til dei mest materialistiske. Det var arbeidaroppstand i Novotsjerkassk. Opprør i leirane – det gjekk føre seg først etter at Stalin var borte. Alt dette var ei leiting etter og eit krav om fridom.

Sovjetmakta tok slutt, men ikkje fordi ho blei styrta av dissidentane. Ho fall av seg sjølv etter å ha brukt opp ressursen sin. Det er difor rein idioti å snakke irritert om at dissidentane var skuld i at den vedunderlege sovjetmakta gjekk til grunne. Den sosialistiske økonomien heldt ikkje ut etter å ha freista lenge å konkurrere: «Ein kan ikkje vente at naturen skal vere venleg.» «Vi skal ta igjen og gå forbi Vesten.» «Vi må snu elvelaupa.» «Langs støvete stiar på fjerne planetar skal vi setje spor», stod det i songen. (Det var rett nok ei sak som lykkast, det som blir kalla «sputnik», som blir kalla «Gagarin».)

Akkurat frå dette punktet var det båten tok til å søkke. Så, i 1991, gjekk alt over ende som ved trolldom – ingen hadde føresett det, ingen hadde venta det. Ikkje eingong den heilage spåkona Vanga. Makta til kommunistpartiet smuldra opp – det var slett ikkje til å tru!

Dette var ein viktig augneblink for samfunnslivet. Kommunistpartiet lét makta gli ut av dei avkrefta hendene sine. Det viste seg å bli ein ytst fløyelsmjuk revolusjon – tre unge menn mista livet ved Det kvite huset til regjeringa. Ikkje tre hundre eller tre tusen. I Russland er ein van med anten at offer slett ikkje blir talde, eller at ein tel dei i millionar.

I 1991 kom fridomen. Men frie menneske fanst ikkje. Eller det var altfor få av dei til å halde fridomen fast. Og ingen hadde enno funne ut at det ikkje eksisterer fridom utan frie menneske. Vennene mine var svært opprømte og inspirerte. Dei stod der ute på plassen, alle saman. Men eg stod ikkje der på den plassen – beina ville ikkje bere meg dit. «Eg skal komme når det blir gjennomført lutring og kommunistpartiet blir forbode», sa eg. Det skjedde ikkje.

Det som skjedde, var det verst tenkjelege. Makta blei med folkets vilje – eit folk som var van med ei «hard hand» – overført frå partiet til KGB. Det var eit i teorien fritt val gjort av i teorien frie menneske.

I tiåret som følgde, blei eit nokså sjeldan, men ikkje unikt scenario realisert. Ei viss form for dobbel maktstruktur har vore kjend lenge: Det eksisterer ei offisiell makt, og det finst eit hemmeleg politi som arbeider for denne makta. Denne todelinga av makta fører direkte tilbake til Platon.

La meg minne om dette: Ifølgje Platon har ein ideell stat tre stender:

jordbrukarar og handverkarar (arbeidarklasse var enno ikkje eit omgrep),

vaktarar (soldatar som tek hand om ro og orden i staten)

og filosofar, vise menn, som styrer staten.

Makta har såleis to etasjar: ein høgare (i form av vise hersk­arar) og ein lågare (i form av vaktarar). Denne samansetjinga blir brukt i alle statar, og det er nettopp Platon som gjev det teoretiske grunnlaget for henne, han som fann opp den antikke sosialismen.

Vaktarane som stand sørgde for stabilitet i samfunnet, men dei hadde ikkje nokon materielle føremoner i det heile teke. Dei hadde ikkje eingong eigen bustad, dei budde i kasernar, fekk kosten av befolkninga (ein slags skatt som blei innkravd frå handverkarar og jordbrukarar).

At vaktarane gjorde teneste ueigen­nyttig, blei understreka av den regelen som medførte at dei ikkje berre tenestegjorde utan vederlag, men heller ikkje hadde rett til å røre ved gull eller sølv. Dei fekk heller ikkje ha eigen familie, men hadde felles koner og felles barn. (Det dreier seg sjølvsagt ikkje her om ein reell stat, men om Platons fantasi om den ideelle staten.) Desse brave, sportslege karane skulle ha ein eigenskap (eg siterer) «som reinrasa hundar… den eigenskapen at dei er så venlege som det berre er mogeleg, mot menneske dei er vane med og kjenner, men heilt motsett overfor framande».

Slik la denne store filosofen i antikken grunnlaget for det hemmelege politiet. Det var ein maktinstans i teneste hos herskarane, og desse
herskarane skulle i teorien vere vise filosofar. Følgjeleg var det to makt­instansar: den som skulle vere lovgjevande, den øvste, og den som skulle vere «utøvande», «lovens vaktarar». Den andre var underkasta den første, men gjennom historia skjedde det frå tid til anna revolusjonære hendingar der «vaktarane» rana til seg makta og blei den einaste maktinstansen og herskar over staten.

Filosofar, vismenn og aristokratar har på dette punktet snubla i den dørstokken dei sjølv har laga. Saka er at den staten Platon hadde tenkt ut, var ein stat med rettferd. Alle borg­arane skulle vere heiderlege, og løgn ville bli straffa strengt. Oppsedinga av borgarane var basert på det. Det var berre eitt einaste unntak. Eg siterer Platon: «Herskarane må ikkje sjeldan ty til løgn og svindel – til føremon for undersåttane.»

Den allmennmenneskelege moralen gjeld ikkje for herskarane. Alt som er innretta til det beste for staten, er tillate. Her blei grunnlaget lagt for det som sidan skulle bli kalla politikk. Ut av dette blir det født eit høve for vaktarane til å gjere opprør mot herskarane, frå den augneblinken nokon vedtek at han veit nøyaktig kva som er til beste for staten. Eller forfølgjer nokre heilt andre mål.

Det handlar nemleg ikkje om idealstaten til Platon, ein slik stat har aldri eksistert. Prinsippet om å vere usjølvisk og vederlagsfritt gjere teneste er det berre nokre særskilt utvalde helgenar som realiserer i verda vår, nokre
galningar, sett frå synspunktet til eit «naturleg» menneske. Det er difor det ikkje har vore noko slikt opprør i landet vårt. Det som skjedde, var ei stille overlevering av makta frå hendene til presidenten over i hendene på arvtakaren hans, representanten for «vaktarane».

Kva er det da eigentlig det dreier seg om? Treng vi han, denne fridomen? Fridom har ansvar som føresetnad. Ansvar er ei tung bør. Det er slett ikkje alle menneske som er klare til å ta på seg ansvaret for handlingane sine.

Den strukturen som Platon gjer framlegg om, nektar privatpersonen retten til fridom. Staten veit best korleis privatpersonen skal leve. Mennesket aksepterer dette – det byter inn fridomen sin mot garantiar frå staten.

Det handlar om å seie frå seg eigen fridom, om å underkaste seg heilt og fullt autoriteten til ein far, ein sjef, til staten og i siste instans til ein førar. Om at mennesket friviljug eller ufriviljug seier frå seg fridomen, seier frå seg personlegdomen sin.

Ljudmila Ulitskaja

Ljudmila Ulitskaja er forfattar, busett i Moskva, men bur for tida i Tyskland.

Omsett av Marit Bjerkeng

Framhald