I miljøet rundt Luther var Philipp Melanchthon den greskkunnige. Berre 20 år gammal var han blitt professor i gresk i 1519. Ettertida vil ha det til at Melanchthon ein gong sa til Luther: For meg står det berre om gresk. Svaret kom kontant: For meg handlar det berre om tysk.

For andre handla det framleis mest om latin. Det var det språket som enno dominerte i europeisk lærdomskultur, men kva veg det bar, var tydeleg. Før reformasjonen var om lag 80 prosent av alle trykte bøker i det tyskspråklege området på latin, mot 70 prosent i 1570. 150 år seinare utgjorde dei om lag 17 prosent, kring 1800 berre fire prosent. Massespreiinga av skrift flytta latin nærmare utgangen frå kvardagen: Bøker kunne no bli prenta på kva språk det skal vere.

Luther omsette ikkje ord for ord, men leita etter tydingane og korleis dei best kunne formulerast på tysk. Derfor laga han mange nyord som reiste over landegrensene: aftanland, anstøytsstein, bildestormar, blodhund, elddåp, from, lokkefugl, nestekjærleik, pøbel, rettesnor, samvitsgnag, sikkerheit, skamplett, syndebukk.

Med sans for effektive retoriske grep forma han mengder av forsterkande ordpar, gjerne med bokstavrim: for evig og alltid, kreti og pleti, marg og bein, mjølk og honning, rett og slett, råd og dåd, teikn i tida.

Stive bibelord fekk ei form som sende dei tilbake til daglegtalen: av skade blir ein klok, å bite i det sure eplet, å bite tennene saman, dei første skal bli dei siste, eit lys går opp for ein, hovmod står for fall, å kaste perler for svin, mennesket lever ikkje av brød åleine, å pukke på sin rett, å vere over alle haugar.

Ingen kan tene to herrar: Luther satsa på den tyske.

Språkleg blei Luther aldri ferdig med Bibelen. Støtt kunne noko gjerast betre. Etter den samla førsteutgåva av Biblia hausten 1534 venta meir språkleg revisjonsarbeid fram mot ei ny utgåve i 1541. Dette arbeidet avslutta Luther 25. september 1541. Kvart år etterpå feira medarbeidaren Johannes Bugenhagen dagen med stor vennefest. Sin aller siste bibelkorrektur las Martin Luther rett nok i 1545.

Han var ein utsøkt språkskapar og på sitt beste ein finslipt stilist. Bibelen gav orda hans ein autoritet som ingen andre. Læresetninga si formulerte han først i 1530, då mykje var gjort. «Ein må ikkje spørje bokstavane i det latinske språket korleis ein skal tale tysk», sa Luther: «Om det må ein spørje mor heime, barnet på gata, mannen på marknaden, og sjå på munnen deira korleis dei talar, og så omsetje, då forstår og merkar dei at ein snakkar tysk med dei.»

Av dette blei det ei heil ordbok i 1870. Då gav Phillip Dietz ut ei Luther-ordbok på 882 sider med forklaringar på afrikaans, språket til nederlandske innvandrarar i Sør-Afrika.

Ottar Grepstad

Neste veke: Lesestoff for all verda